Графика. Орфография. Орфоэпия



жүктеу 2,09 Mb.
Pdf просмотр
бет22/152
Дата13.09.2023
өлшемі2,09 Mb.
#43345
түріМонография
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   152
fce55c58e23c15bef10aa33237001bcc

есепдан
(есебдан емес), 
қасапдан
(қасабдан емес), 
есепдар
(есепдар емес).
Сонымен, фонемалардың қосалқы мәнін негізгі мәнінен ажырата білу 
белгілі бір жүйемен жазуға, бірізді жазуға таяныш болады. Мысалы, 
бұрынғы, алдынғы
деп жазамыз ба, әлде 
бұрыңғы, алдыңғы
деп жазған дұрыс 
па? Неге 
соңғы, таңғы
деп жазамыз, неге
күңгей, түңгі
деп бір сарынмен 
жазбаймыз? 
Қазақ тілінде <н> және <г> фонемалары іргелес келген тұста 
комбинаторлық әсерден <н> фонемасының қосалқы мәні [ң] пайда болады: 
түңгү-түнгі, бұрұнғұ-бұрынғы, күңгей-күнгей 
т.б. Егер осы фонетикалық 
ситуацияны өзгертсек, бұл фонема өзінің негізгі мәнінде жұмсалады: тү[н]-
де, бұры[н]-нан, кү[н]і-мен т.б. Со[ң]ғы, та[ң]ғы сөздеріндегі [ң] өзінің негізгі 
мәтінде жұмсалып тұр. Алайда орфографиялық сөздікте (1978 ж.) 
фонемалардың негізгі мәні ескерілмегендіктен, асты[ң]ғы, алды[ң]ғы, 
үсті[ң]гі түрінде жазылса, ал осы типтес сөздердің кейбірі бұры[-н]ғы делініп 
берілген. Белгілі бір жүйеге бағынатын бір типтес сөздерді әркелкі жазу 
орфографияны қиындата түседі. Дұрысы – бұл типтес сөздерді фонемалық 
негізгі мәні бойынша жазу. Егер үстіңгі, астыңғы, алдыңғы т.б. сөздердегі ң-
ге өзгеше фонетикалық жағдай тудыртсақ, бұл дыбыс өзінің негізгі мәніне 
көшеді: 
алдын ала
(алдың ала емес), 
астын-үстін
(астың-үстің емес), 


астынан
(астыңнан емес), 
үстінде
(үстіңде емес) т.б. Ал 
қараң қалу
сөзіндегі 
<ң> фонемасы өзінің негізгі мәнінде жұмсалып тұрғандығын көреміз. 
Салыстырыңыз: қаран болды. Сонымен қатар бұл сөздің 
қараңдау, қараңғы
тәрізді сөздермен этимологиялық байланысы бар екендігі байқалады.
Сондай-ақ 
қайран қалу – қайраң қалу, қаран қалу – қараң қалу, 
жиһангер – жиһаңгер, жиһангез – жиһаңгез, тыңғылықты – тынғылықты, 
тұңғиық – тұнғиық, тебінгі –тебіңгі 
тәрізді сөздерді дұрыс жазудың өз 
қиындығы бар. Сондықтан да мұндай сөздер тәжірибеде әркелкі жазылып 
жүр. Осы сөздердегі [ң] комбинаторлық өзгерістің нәтижесінде пайда болған. 
Бұл өзгеріс жазуда ескерілмей, н түрінде жазылуға тиіс.
Сөз тіркесін өзгерту, сөзге әртүрлі қосымшалар жалғау, қосымшаларды 
түбірден бөліп қарау тәрізді тәсілдер арқылы морфемалар жігіндегі фонема 
реңкінің фонетикалық ортаға неғұрлым тәуелсіз түрін табуға болады. 
Мысалы: [қайраңғалу] қайран қалу – қайран қалу – қайрансың, [тыңғылықты]
тындыр, тындырымды; [тұңғүйұқ] тұңғиық-тұн, тұндыр; [жиһаңгез] – жиһан, 
жер-жиһан. Осылардың ішінде басқаларымен салыстырғанда қайрансың, 
тындыр, түн, жиһаз морфемаларындағы <н> фонемасының реңкі 
фонетикалық қоршауға анағұрлым тәуелсіз. Сондықтан бұл сөздер 
фонематикалық принцип бойынша (фонемалардың мәнін сақтап жазу) <н>-
ның қосалқы реңкі [ң] арқылы емес, негізгі реңкі [н] бойынша таңбалануға 
тиіс.
Қазақ орфографиясында -нг- немесе -ңг- арқылы таңбаланатын 
ажырату қиынға соғатын біралуан сөз бар: 
інген-іңген, кеменгер-кемеңгер, 
жауынгер – жауыңгер, әменгер – әмеңгер, шенгел – шеңгел, жанғыл – 
жаңғыл
т.б. Бұл типтес сөздердегі фонеманың (<н> ба, <ң> ба?) негізгі 
реңкін жоғарыда айтқандай тәсілдермен тексеру мүмкін емес. «Тексеруге»
болмайтын бұл типтес сөздерді жазуда қазақ емлесі, жауынгер, дүнген, 
монғол тәрізді бірер сөзді еске алмағанда, ң варианты түрінде таңбалау
бағытын ұстанған. Мысалы: 
іңген, шеңгел, шеңбер, әмеңгер, жаңғыл, 
бастаңғы, жеңге 
т.б.
Жалпы алғанда, морфемалар жігіндегі фонеманың негізгі реңкін сақтап 
жазудың пәлендей қиындығы жоқ тәрізді көрінеді. Шындығында, негізгі реңк 
пен қосымша реңкке байланысты жазылуы қиын бірсыпыра сөз 
морфемашілік дыбыс құбылыстарына қатысты. Мысалы, жамбас дегендегі 
[м] негізгі реңкте [м] қолданылып тұр ма, әлде <н> фонемасының қосымша 
реңкі түрінде жұмсалып тұр ма? Орфографияда бұл типтес сөздер жамбас, 
шамба, сәмбі тәрізді 
м
арқылы таңбаланғанмен, бірақ жазу тәжірибесінде бұл 
сөздерді 
н
арқылы жазып қою дағдысы да ұшырайды. Қазіргі қазақ емлесінде 
күн аттарының -
нб
арқылы жазылуы дәстүрге айналды. Бірақ осы дәстүрге
күмән келтіріп, тіл мамандарының «жаздырып» жібергені деп түсінетіндер
де бар.
«Күн аттары (1923 жылдың қазақ календарында – Н.У.) сембі, 
жексембі, дүйсембі, сейсембі, сәрсембі, бейсембі, жұма түрінде жазылған. 
ХХ ғасырдың ортасына дейін күн аттары осылай жазылып келген, Елуінші 
жылдары кейбір тіл мамандары грамматикалық түбір сақтау заңына сүйеніп,


оларды сенбі, жексенбі, т.б. түрінде жаздырып жіберді. Біз ескілікті тарихи
документтердегідей етіп 
м
әрпі арқылы жаза беру керек дегіміз келеді.
Халық қазынасына сүйенген жөн ғой деп ойлаймыз» [31]. 
Бұл сөздердің 
н
арқылы жазылуының не дұрыс, не бұрыстығын айтпас 
бұрын мынадай өзгешелікті ескеру қажет тәрізді. Күн аттарын білдіретін
сөздердегі 
м
мен 
б
дыбыстары өзара іргелестігінен айрылса, мұндағы 
м
еріндігі 
н
дыбысымен айтылады: Жексен (Жексем емес), Дүйсен (Дүйсем 
емес), Бейсен (Бейсем емес), Сейсен (Сейсем емес), Сәрсен (Сәрсем емес),
Сейсенкүл (сейсемкүл емес), Сәрсенқұл (Сәрсенқұл емес).
Бұдан қазақ тілінде сөйлеушілердің психикасында фонеманың негізгі 
реңкі <н> екендігін байқауға болады. Сондықтан бұл сөздердің <н> арқылы 
жазылуын қате деп тануға болмайды.

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   152




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау