Г. Ж. Сұлтанғазина Мәдени және пайдалы өсімдіктер

Қажетті материалдар:

-гүлдену фазасы кезіндегі темекі және қара темекі өсімдіктерінің кеппешөптері

- лупа, ланцеттер, пинцеттер, ине

Әдебиет: 10, 8-35бет.

Бақылау сұрақтары:

1. Үдеткіш және есірткі өсімдіктер жөнінде баяндаңыз?

2. Үдеткіш және есірткі өсімдіктердің негізгі өкілдеріне сипаттама беріңіз?

3. Үдеткіш және есірткі өсімдіктер маңызы қандай?

4. Шай бұта, кофе, какао, темекі, көкнәр, кенепшөп өсімдіктеріне сай өндірістің мысалдарын келтіріңіз?

5. Үдеткіш және есірткі өсімдіктердің медицинада қолданылуы?

Үдеткіш және есірткі өсімдіктер тізімі:

1. Махорка Темекі – (Табак, Махорка) Nicotiana rustica L.

2. Қытай шайы – (Китайский чай) Thea sinesis.

Тесттер
1.Темекі латынша қалай аталады?

А)Nikotiana tabakum L.

В) Nikotiana rustiсa L.

С) Hibiscus cannabinus L.

D) Cannabis sativa L.

Е) Linum usitatis simum L.

2. Темекі қандай тұқымдасқа жатады?

А) Brssicaceae

В) Chenopdiceae

С) Solanaceae

D) Asteraceae

Е)Fabaceae

3.Темекінің тамыр жүйесі:

А) кіндік

В) шашақ

С) қосалқы

D) негізгі

Е) жанама

4. Темекі сабағының биіктігі неше м-ге дейін жетеді?

А) 5 м-ге дейін

В) 1-2 м-ге дейін

С) 7 м-ге дейін

D) 4-6 м-ге дейін

Е) 8м –ге дейін

5. Темекінің жапырағын көрсетіңіз:

А) ұсақ, сағақсыз, домалақ

В) ұсақ, сағақты, сүйір пішінді

С) ірі, сағақты, ойыс жиекті, ромб тәрізді

D) ірі, сағақты бүтін жиекті, жұмыртқа

Е) ірі, сағақсыз, үшкірленген

Өздік жұмыстарға арналған тапсырмалар
1 тақырып Дәнді дақылдар морфологиясы
1 тапсырма Дәнді дақылдардың өсіп-жетілу кезеңдері

Төменде көрсетілген кезеңдердің ретін анықтау. Масақтану, тұқымның өнуі, көктеу; гүлдену; үшінші жапырақ, түптену; сабақтану; дәннің қалыптасуы, сүттенген және қамырланған күйі; түтікке шығудың басы; қамырланып және толық пісу, түтікке шығу.

2 тапсырма Кестені толтыру

Өсімдіктердің аты
қазақша	латынша	орысша

2 тақырып Дәнді бұршақ дақылдар
1 тапсырма Дәнді бұршақ дақылдарының өсіп-жетілу кезеңдері

Төменде көрсетілген кезеңдердің ретін анықтау. Шанақтану; тұқымның өнуі; сабақтану; бұршақ толысуы; көктеу; пісіп-жетілу; гүлдену; толық пісу.

2 тапсырма Кестені толтыру

Өсімдіктердің аты
қазақша	латынша	орысша

3 тапсырма Дәнді бұршақ дақылдарының айырмашылық белгілері

Түрі	Жапырақтарының		Жемістерінің
	құрылысы	пішіні	мөлшері	пішіні

Дәнді бұршақ дақылдарының өсіп-жетілу кезеңдері мен оргонотенез этаптары
4 тапсырма Кестені толтыру

Кезең	Оргонотенез этаптары
Тұқымның өнуі көктеу
Үшінші жапырақ түптену
Түптену
Сабақтану
Шанақтану
Гүлдеу
Бұршақтың жасыл түске дейін өсіп жетілуі
Бұршақтың көкшіл түске дейін өсіп жетілуі
Бұршақтың қоңыр түске дейін өсіп жетілуі

3 тақырып Майлы дақылдар
1 тапсырма

Майлы дақылдардың аттары	Тұқымдас	Туыс	Түрі

2 тапсырма Гүлдеген күйдегі майлы дақылдардың айырмашылық белгілері, кестені толтыру

Дақыл	Сабақ	Жапырақтар	Гүлшоғыры	Гүлдер

3 тапсырма Майлы дақылдар жемістері мен тұқымдарының белгілері

Дақыл	Жемістері	Тұқымдары

4 тапсырма Кестені толтыру

Өсімдіктің аты
қазақша	латынша	орысша

4 тақырып Крахмалды дақылдар
1 тапсырма Картоп өсімдігінің марфологиялық ерекшеліктері

Өсімдік мүшелері	Сипаттама	Өсімдік мүшелері	Сипаттама

2 тапсырма Картоп түйнегінің өсіп-жетілу кезеңдері. Төменде көрсетілген кезеңдердің ретін анықтау шанақтану, көктеу(өскін); сабағының(сабақтарының солуы); өлуі; гүлдену.
3 тапсырма Жералмұрттың марфологиялық ерекшеліктері

Құрам бөлшектері	Сипаттама	Құрам бөлшектері	Сипаттама

4 тапсырма Түйнектердің айырмашылық белгілері

Түйнектерінің пішіні
Картоп	Жералмұрты

Түйнектерінің анатомиялық құрылысы
Картоп	Жералмұрты

6 тақырып Талшықты дақылдар

1 тапсырма Мақта өсімдігінің екі түрінің айырмашылық белгілері

Нышандары	Кәдімгі (орташа талшықты) мақта	Перуан (ұзынталшықты)мақта
Өсімдік
1. Биіктігі
2. Сабақ және бұтақ тардың түктілігі
3. Бұтақтары (типі)
4. Жапырақтары
5. Гүлі
6. Қауашақ
7. Талшығы
8. Тұқым

2 тапсырма Зығыр өсімдігінің түртармақтарының айырмашылық белгілері

Белгі	Жерорта теңізінің түр тармағы	Аралық түр тармағы	Евразия түртармағы

3 тапсырма Мақта өсімдігі кестені толтыру

Қазақша	Латынша	Орысша
Мақта өсімдігі
Кәдімгі мақта
Перуан мақта

4 тапсырма Фенологиялық кезеңдері төмендегі көрсетілген кезеңдердің ретін анықтау пісу, шанақтану, көктеу, гүлдену
5 тапсырма Зығырлар тұқымдасы

Қазақша	Латынша	Орысша
Салалы зығыр
Шашақты зығыр
Екі аралық зығыр
Жатаған зығыр

6 тапсырма Фенологиялық кезеңдері. Төмендегі көрсетілген кезеңдердің ретін анықтау кішкене шырша кезеңі; шанақтану; көктеу; гүлдену; толық пісу; ерте сарғаю; сарғайып пісу.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1 Аяпов К.Ж., Кампитова Г.А., Мажитова Р.С. Жеміс шаруашылығы. –Алматы, «Сөздік-Словарь», 2005. - 320 бет.

2 Әрінов Қ.К., Можаев Н.И., Шестакова Н.А., Рахымбеков Т.С., Нұрғалиев А.Н., Ысқақов М.Ә., Иванников А.В. Өсімдік шаруашылығы практикумы. – Ақмола, 1996.- 256 бет.

3 Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Ботаника. Систематика растений.- М., Просвещение, 1975. -680 с.

4 Можаев Н.И., Әрінов Қ.К., Нұрғалиев А.Н., Можаев А.Н. Өсімдік шаруашы- лығы. – Ақмола. «Жана Арқа», 1993. -360 бет.

5 Можаев Н.И., Аринов К.К., Нурғалиев А.Н., Можаев А.Н. Растениеводство. Учебник.- Ақмола. 1996. -352 бет.

6 Рейвен П., Эверт Р., Айхорн С. Современная ботаника: в 2-х томах пер. с анг. -М., Мир, 1990. -344 с.

7 Шепетков Н.Г., Өзбеков Б.М., Ысқақов М.Ә., Жұмағулов И.И., Еркенбаев Н.С. Көкөніс шаруашылығы. – Астана, 1998.- 376 бет.

8 Шостоковский С.А. Систематика высших растений. -М., 1971.- 352 с.

9 Бисембаев С.Т. , Жемпиисов Ш. С., Сейтказинов Д.Т. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясының практикумы. – Қостанай : Қостанай ауыл шарушылық институты, 1998. – 148 бет.

10 Аяпов К., Тәжібаев Т., Ахметова Ф., Мажитова Р., Кампитов Г., Тұрбекова А. Жидек дақылдары және олардың өнімдерін қайта өңдеу /оқу құралы/ - Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Республикалы баспа кабинеті.- Алматы. 2000.- 130 бет.


Глоссарий

Абсолютная масса семян- тұқымның шектік салмағы.

Агротехнический метод защиты урожая- өнім қоғаудың агротехникалық әдісі.

Азотфиксирующие бактерии – азотсіңіргіш бактериялар.

Алкалоидное растение – уытты өсімдік. Құрамында у алкалоидтары бар өсімдік.

Анеморфильное опыление, анеморфилия – желмен тозаңдану. Өсімдік гүлдерінің желмен тозаңдануы.

Арахис, земляной орех – жержаңғақ. Біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдік туысы. Бұршақ тұқымдас бағалы майлы дақылға жатады. Көптеген сорттары бар

Арбуз- қарбыз (б.ө). Біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдік. Бірнеше түрі, көптеген сорттары бар.

Ареаловедение – ареалтану. Белгілі бір өсімдіктердің және жануарлардың таралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы.

Аридные растения – қуаншылық өсімдіктері. Климаты құрғақ болатын қуаншылық жағдайда өсетін өсімдіктер.

Ацидофильные растения – қышқылдық өсімдіктер. Қышқыл топырақта ғана өсіп-жетілетін өсімдіктер.

Базофильные растения – сілтілік шөл өсімдіктері. Топырағы сілтілі шөл, шөлейт жерде өсетін өсімдіктер.

Батат, сладкий картофель – тәтті картоп. Түйнегінің құрамында крахмал көп, техникалық өсімдік.

Батун – татар пияз, татар жуа. Жуаның бір түрі. Көкөніс дақылы.

Бахча – бақша. Қарбыз, қауын, асқабақ сияқты бақша дақылдары өсірілген егіс алқабы.

Бахчеводство – бақша өсіру. Бақша дақылдарын өсірумен айналысатын егіншілік саласы.

Бахчевые культуры - бақша дақылдары. Қарбыз, қауын, асқабақ т.с.с. өсімдіктердің ортақ атауы.

Белена- меңдуана (у.ө.). Екі жылдық және бір жылдық өсімдік туысы. Негізінен дәрілік өсімдікке жатады, улы болады. Кейбір түрін қолдан да өсіреді.

Болиголов – убалдырған (у.ө.). Екі жылдық шөптесін өсімдік туысы. Улы өсімдікке жатады.

Боярышник, боярка – долана (Қ.ж.ө.).Дәрілік және әсемдік үшін өсірілетін бұта немесе шағын ағаш түрінде өсетін өсімдік. Витаминді, балшырынды болады.

Брусника, черника – қызамық, қызыл жидек, итбүлдірген (ж.ж.ө.) Бұта түріндегі жидекті өсімдік. Шырынды қызыл түсті жемісінде қант пен органикалық қышқылдар көп.

Брюква – тарна. Екі жылдық шөптесін өсімдік. Тамыр жемісі бар мал азығындық дақылға жатады.

Ветроопыляемые растения – желмен тозаңданатын өсімдіктер. Өсімдік тозандарының желмен үшып, бір өсімдіктен екіншісіне қонып тозаңдануы.

Вещества запасные – қордағы заттар. Өсімдік құрамындағы углевод, май, белок, т.с.с. заттар.

Вещество органическое – табиғи зат. Көміртегі, сутегі, азот сияқты элементтерден өсімдік денесінде құрастырылатын зат.

Витаминоносные растения – витаминді өсімдіктер. Құрамында витамині бар өсімдіктер.

Влаголюбивое растение – ылғал сүйгіш өсімдік. Ылғалы мол жерде өсетін өсімдік.

Волокнистые растения – талшықты өсімдіктер. Талшықтарынан өмірге қажетті заттар өндірілетін өсімдіктер: мақта, зығыр, кенеп, кендір, т.с.с.

Восковая спелость – балауызданып пісу, қамырланып пісу. Дән құрамының балауызға ұқсап, қамырланып пісіп-жетілуі.

Горох –асбұршақ, бұршақ (м.ө.). Бір жылдық және көп жылдық өсімдік туысы. Бұршақты дәнді дақылға жатады. Азық-түліктік және мал азығындық бағалы өсімдіктер тобы. Оның бірнеше түрі және көптеген сорттары бар.

Гречиха – қарақұмық (д.д.). Бір жылдық шөптесін өсімдік туысы. Бағалы жарма дақылдарына жатады. Жабайы түрлері де бар. Екпе сорттары көп.

Двулетние растения, двулетники – екі жылдық өсімдіктер. Екі вегетациялық кезең бойы тіршілік ететін өсімдіктер. Ондай өсімдіктердің бірінші жылы сабақ жапырақтары өседі, ал екінші жылы тұқым (жеміс) береді.

Декоративные растения - әсемдік өсімдіктері. Адамның эстетикалық қажетін қанағаттандыратын өсімдіктер.

Донник – түйежоңышқа. Бір жылдық немесе екі жылдық бұршақ тұқымдас өсімдік. Негізінен мал азығындық өсімдіктерге жатады. Ақ түйежоңышқа және сары түйежоңышқа сияқты түрлері қолдан өсіріліп пайдаланылады.

Дубильное вещество, танин - илік зат. Тері илеу үшін өсімдіктерден алынатын күрделі табиғи зат.

Дубильные растения – кермекті өсімдіктер, илік өсімдіктер. Құрамында кермекті илік зат болатын өсімдіктер, емен қабығы, ешкі тал, шырша қабығы, таран, т.б.

Дурман – сасық мендуана (у.ө.). Шөптесін өсімдік туысы, сирек жағдайда бұта түрінде де – өседі. Қазақстанда өсетін түрлерінің бәрі улы болады. Дәрі үшін де пайдаланылады.

Дыня- қауын (б.ө.). Бір жылдық бақша өсімдігі. Бағалы азықтық дақылға жатады.

Жиры – майлар. Жануарлармен өсімдік денесінде жиналатын негізгі органикалық заттардың біреуі.

Жиры растительные - өсімдік майлары. Өсімдіктен алынатын май.Земляной орех, арахис – жер жаңғақ. Бір жылдық немесе көп жылдық шөптесін өсімдік.

Бағалы азық- түліктік дақылға жатады. Жемісінде 42 % шамасына дейін май болады.

Зерновые культуры – дәнді дақылдар. Негізінен дән үшін егілетін аса маңызды мәдени өсімдіктер тобы: бидай, қара бидай, арпа, сұлы, күріш, тары, жүгері, қонақ жүгері, т.с.с.

Злаки корневищные – тамырсабақты астық тұқымдастар. Сабағының бір бөлігі тамыр сияқты топырақ астында орналасатын өсімдіктер тобы.

Капуста – қырыққабат. Аса маңызды көкөніс өсімдігінің бірі. Мал азығы үшін де пайдаланылады.

Картофелеводство – картоп өсіру. Өсімдік шаруашылығының негізгі бір саласы.

Картофель – картоп. Аса бағалы азықтық өсімдік. “Екінші нан” деп те аталады. Крахмалды көкөніске жатады. Көптеген сорттары бар. Каучуконосные растения, каучуконосы – сағызды өсімдіктер. Денесінде табиғи каучук – резеңке жиналатын өсімдіктер. Ондай өсімдіктерге гевея, көксағыз, таусағыз, қырымсағыз т.с.с. өсімдіктер жатады.

Кендырь – кендір (Қ.ж.ө.). Көп жылдық шөптесін өсімдікт және бұта түрінде өседі. Талшық алынатын техникалық өсімдікке жатады.

Конопля – кенепшөп. Бір жылдық шөп туысы. Талшықты тұқымға және майлы дақылдарға жатады.

Красильные растения – бояулы өсімдіктер. Денесінде, мүшелерінде бояулы зат – пигмент жиналатын өсімдіктер. Бояулы зат өсімдіктердің тамырында, сабағында, жапырағында, гүлінде, қабығында, сүрегінде.

Кукуруза, маис – жүгері (м.ө.). Бір жылдық шөптесін өсімдік. Құнда азық-түліктік, мал азығындық және техникалық дақыл.

Лекарственные растения- дәрілік өсімдіктер. Дәрігерлікте, мал дәрігерлігінде ауруларға қарсы емдеу үшін пайдаланатын екпе және жабайы өсімдіктер тобы.

Масличные культуры – майлы дақылдар. Май өндіру мақсатымен егілетін екпе дақылдар тобы: күнбағыс, мақсыр, қытайбұршақ, қытайжаңғақ, рапс, қыша, зәйтүн, т.с.с.

Масса 1000 семян – 1000 дәннің салмағы. 1000 дәннің граммен өлшенген көрсеткіші. Ол дәннің ірілігін, толықтығын көрсетеді.

Овощные культуры – көкөніс дақылдары. Негізінен көкөніс үшін өсірілетін екпе өсімдіктер тобы.

Озимая культура – күздік дақыл. Күзде егілетін және келесі жылы немесе күзде түсім беретін біржылдық дақылдар тобы.

өсімдік шаруашылығының саласы.

Плодоводство – жеміс өсіру. Жеміс дақылдарын өсірумен айналасатын өсімдік шаруашылығының саласы.

Плодово-ягодные культуры – жеміс-жидек дақылдары. Қ. плодовые культуры, ягодные культуры.

Плодовые культуры – жеміс дақылдары. Жеміс-жидегі, жаңғағы үшін өсірілетін екпе өсімдіктер тобы.

Подсолнечник – күнбағыс, күнбағар (т.ө.). Бір жылдық және көп жылдық бұташық өсімдік туысы. Негізінен техникалық майлы дақылға жатады. Көптеген сорттары бар.

Полевая всхожесть семян – тұқымның егістегі өнгіштігі. Тұқымды танапқа еккеннен кейінгі өніп шығу қасиеті.

Пшеница – бидай (д.д.). Бір жылдық шөптесін өсімдік туысы. Бағалы астық. Көптеген елдердің негізгі дақылы. Екпе және жабайы өсетін 30-дай түрі бар. Екпе түрлерінің ең көп таралғаны – жұмсақ бидай, кәдімгі бидай мен қатты бидай.

Растение волокнистое – талшықты өсімдік. Талшығы тоқуға, иіруге жарамды

өсімдік.

Растение дубильное – илік өсімдік. Құрамында илік шикізат бар өсімдік.

Растение кормовое – мал азығындық өсімдік. Малға азық болатын өсімдік.

Растение масличное – майлы өсімдік. Құрамында май болатын өсімдік.

Растение медоносное – шырынды өсімдік. Гүлінде шырыны бар, бал аралары пайдаланатын өсімдік.

Растение эфиромасличное – эфир-майлы өсімдік. Құрамында эфир майы болатын өсімдік.

Репа – шомыр (к.ө.). Екі жылдық шөптесін өсімдік. Көкөніс дақылына жатады. Барлық жерде дерлік өсіріледі.

Рис – күріш (д.д). Бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдік. Бағалы жармалық дақыл. Өте ерте замандардан бері өсіріліп келеді. Көптеген түрлері бар.

Сахарная свекла – қант қызылшасы (т.ө.). Тамыр-жемісті бағалы екпе дақыл.

Тамыр-жемісінің құрамында қант болады. Көптеген сорттары бар.

Сахарный тростник – қант қамысы (т.ө.). Көп жылдық шөптесін өсімдік. Құрамында қант бар. Тропик және субтропиктік аймақта өседі. Жабайы түрлері де бар.

Свекла – қызылша (т.ө). Бір жылдық және екі жылдық шөптесін өсімдік. Көкөністік, мал азықтық және техникалық (қантты) дақыл. Бағалы тамыр-жемісті өсімдікке жатады.

Смородина – қарақат (ж.ж.ө.). Бұта түрінде өсетін өсімдік туысы. Жидекті дақыл. Көптеген түрлері бар, оның екі түрі ғана қолдан өсіріледі. Қазақстанда қарақаттың 11 түрі өседі.

Смородина красная – қызыл қарақат (ж.ж.ө.). Қарақаттың қолдан өсірілетін бір түрі. Жемісі қызыл түсті болады.

Смородина черная – қара қарақат (ж.ж.ө.). Қарақаттың ең көп өсірілетін бағалы түрі. Оның көптеген сорттары бар.

Сорго – қонақ жүгері, құмай (е.ж.ө.). Бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдік туысы. Дәнді және бағалы мал азықтық дақыл. Жабайы өсетін түрлері де бар.

Сорго обыкновенное – қонақ құмай (е.ж.ө.). Құмайдың ең көп таралған түрі.

Бір жылдық шөптесін өсімдік.

Хлопок, хлопчатник – мақта, қоза (т.ө.). Мақта өсімдігі. Көп жылдық шөптесін және бұта өсімдіктер туысы. Бағалы тоқыма дақылы. Бір жылдық екпе дақыл ретінде төрт түрі өсіріледі. Қазақстанда өсірілетіні – кәдімгі мақта. Көптеген сорттары бар.

Чай – шай. Үнемі көгеріп тұратын бұта немесе ағаш өсімдігі. Жапырағынан ішетін шай дайындалады.

Яблоня – алма ағашы (ж.ж.ө.). Жемісті ағаш туысы. Жабайы өсетін және екпе түрлері бар. Екпе алманың көптеген сорттары шығарылған.