Г. Ж. Сұлтанғазина Мәдени және пайдалы өсімдіктер

Тәжірибелік – зертханалық сабақтарының әдістік нұсқаулары

050607- Биология мамандығының студенттеріне арналған

Қостанай, 2010

Хусаинов А.Т., Кокшетау университетының ғылыми жұмысының проректоры, биология ғылымының докторы

Жарлыгасова Г.Д. биология ғылымының кандидаты, экология кафедрасының доценті

Сұлтанғазина Г.Ж.
С 89 Мәдени және пайдалы өсімдіктер. Оқу - әдістемелік құралы. А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттiк университеті, 2010. - 81 бет.

Тәжірибелік-зертханалық сабақтарының әдістемелік нұсқауларында дәнді дақылдар, дәнді бұршақ дақылдар, майлы дақылдар, крахмалды дақылдар, қантты дақылдар, талшықты дақылдар, көкөніс және бақша дақылдары, бақша дақылдар, жеміс-жидек дақылдар, үдеткіш және есірткі өсімдіктердің морфологиясы қарастырылған. Тәжірибелік – зертханалық сабақтарына арналған тапсырмалар және оларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар, тесттер енгізілген. Бұл ұсыныс студенттерге терең білім беруді жан-жақты қамтымақ.

Бұл әдістеме оқу құралы 050607-Биология, мамандықтарының студенттеріне арналған.

ББК 41.2

Қостанай мемлекеттік университет, 2010

Алғы сөз.................................................................................................................4

Өсімдіктердің классификациясы.........................................................................5

Дәнді дақылдар.......................................................... ...........................................8

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары ................................................9

Дәнді бұршақ дақылдары...................................................................................18

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары ..............................................19

Майлы дақылдар .................................................................................................26

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары...............................................27

Крахмалды дақылдар...........................................................................................33

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары...............................................34

Қантты дақылдар..................................................................................................37

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары................................................38

Талшықты дақылдар.............................................................................................40

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары...............................................41

Көкөніс дақылдар...............................................................................................45

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары...............................................47

Бақша дақылдар...................................................................................................53

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары...............................................56

Жеміс-жидек дақылдар.......................................................................................60

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары...............................................63

Үдеткіш және есірткі дақылдар.........................................................................67

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары..............................................69

Өздік жұмыстарға арналған тапсырмалар........................................................72

Қолданылған әдебиеттер тізімі..........................................................................76

Глоссарий.............................................................................................................77

Жоғары оқу орындарында қазақ топтары мен бөлімдерінің ашылуына байланысты, қазақ тіліндегі арнаулы оқу құралдары аз болғандықтан студенттер көп қиындықтар көріп жүр. Ұлттық тілді, мәдениетті, ғылымды дамытуда, жастарды өз тілінде оқыту мақсатында, жоғары сапалы білімді мамандар дайындауда осы оқу құралдың маңызы зор. Осы себепті «Мәдени және пайдалы өсімдіктер» пәніне арналған оқу-әдістемелік құрал шығарылды.

Студенттерге арналған бұл оқу құралындағы зертхана сабақтарының мазмұны «Мәдени және пайдалы өсімдіктер» пәні бағдарламасына сәйкес құрастырылған.

Зертхана сабақтарына арналған оқу құралдың мақсаты: студенттер әр жұмысты орындай отырып, өз алдына практикалық, дағды алуына, зерттегендерінің суретін салу, көргендерінің құрамды бөліктерін тауып, белгілерін қоюға үйренеді. Өз беттерімен дайындалуға арналған сұрақтарға жауап бере отырып, салған суреттерін талдау барысында оқыту жүйесін іске асыруға көмектеседі. Әр тақырыптың соңында бақылау өткізіледі.

Оқу құралында «Мәдени және пайдалы өсімдіктер» пәнінің мынадай тақырыптары қарастырылған: «Өсімдіктердің классификациясы», «Дәнді дақылдар», «Дәнді бұршақ дақылдары», «Крахмалды дақылдар», «Көкөніс дақылдары», «Талшықты дақылдар», «Жеміс-жидек дақылдары».

Бұл оқу құралда студенттерге арналған өзіндік жұмыстар мен тапсырмалар берілген. Теория және практика материалдарын реттеу үшін, бөлім басында бақылау сұрақтары орналасқан. Бұл жұмыс коллоквиум, бақылау жұмыстары мен емтихан кезінде пайдалануға тұралық көмекші құрал.

Студенттердің ізденісін дамыту, терең білім беру үшін осы оқу құралы жақсы көмекші деп есептейміз.

Өсімдіктердің классификациясы

Жалпы түсінік. Маңызы бар және селекциялық жұмыстарға жарамды зерттелген өсімдіктердің барынша маңыздылары – дәнді дақылдар, дәнді бұршақ дақылдары, майлы дақылдар, түйнек жемістер, крахмалды өсімдіктер, қантты дақылдар, талшықты өсімдіктер.

Адам ежелден өзінің шаруашылық әрекетінде айналадағы табиғатты өзгертіп, өзіне пайдалы мал тұқымдары мен өсімдік сорттарын шығарды. Алайда адамның жаңа өсімдік сорттары мен жануарлардың жаңа тұқымдарын шығару туралы қызметінің ғылыми негіздерін Дарвин ғана өзінің өзгергіштік, тұқымқуалаушылық және сұрыптау жайындағы ілімі арқылы ашып көрсетті.

Селекция сөзі дәл мағынасында алғанда, сұрыптау дегенді білдіреді. Бірақ кең мағынада алғанда селекция дегеніміз – негізінен ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыруға бағытталған және сұрыптау жөніндегі ілімге ғана емес, сондай–ақ биологияның басқа да бірқатар заңдылықтарына негізделетін комплекстік ғылым.

Селекцияның міндеті - өсімдіктердің қолда бар сорттарын, жануарлардың тұқымдары мен микроорганизмдердің штаммаларын жақсарту және жаңадан шығару.

Аса көрнекті совет генетигі және селекционері академик Н.И. Вавилов осы заманғы селекцияның мазмұны мен міндеттерін анықтай отырып, сорттар мен тұқымдар шығару жөніндегі жұмыстар жемісті болу үшін мынадай мәселелерді зерттеу және еске алу керек екендігін көрсетті: өсімдіктер мен жануарлардың бастапқы сорттары мен түрлерінің әртүрлі болып келуі; тұқым қуалайтын өзгергіштік; зерттелген белгілердің дамуы мен білінуіндегі ортаның ролі, гибридтену кезіндегі тұқым қуалау заңдылықтары; тиімді белгілерді бөліп алып тұрақтандыратын қолдан сұрыптау түрлері.

Н.И.Вавилов қызметкерлерімен бірге көптеген экспедициялар ұйымдастыру арқылы мәдени өсімдіктердің көптүрлілігі мен географиялық тарауларын зерттеді. Экспедициялар Совет Одағының бүкіл территориясымен қатар көптеген шетелдерді: Иран, Ауғаныстан, Жерорта теңізі елдері, Эфиопия, Орталық Азия, Жапония, Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Америка және басқа елдерді қамтыды. Осы экспедициялар кезінде мәдени өсімдіктердің 1600-ге жуық түрі зерттелді. Экспедициялардан өсімдіктер тұқымдарының мыңдаған үлгілері әкелініп, Совет Одағының әртүрлі географиялық аймақтарында орналасқан Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институтының тәлімбағына себілді. Дүние жүзіндегі мәдени өсімдіктердің көптүрлілігін зерттеу жұмыстары қазіргі кезде де жалғастырылуда. Мұндай өте бағалы сирек кездесетін әрі үнемі толықтырылып отыратын коллекциялар селекциялық жұмыстарға пайдалануға қажетті материал болып табылады.

Осындай өте көп материалдарды зерттеу нәтижесінде, Н.И.Вавилов барлық географиялық аймақтарда мәдени өсімдіктердің алуан түрлілігі бірдей емес екенін көрсете келіп, аса маңызды заңдылықтарды анықтады. Әртүрлі дақылдардың өздеріне тән көптүрлілік орталықтары болады, оларда сорттар, түрлер, әртүрлі тұқым қуалау ауытқушылығы бар белгілер көп шоғырланады. Бұл көптүрлілік орталықтары берілген дақыл сорттарының шығу аудандары болып табылады. Көптүрлілік орталықтарының көпшілігі ертедегі егіншіліктің шығу ауқымына сай келеді. Бұлар негізінен жазық жерлер емес, таулы аудандар. Мұндай көптүрлілік орталықтарын Н.И.Вавилов алғашында 8 деп есептеді. Кейініректегі еңбектерінде ол 7 негізгі орталықты көрсетті.

1. Оңтүстік Азиялық тропик орталығы. Тропиктік Үндістан, Үндіқытай, Оңтүстік Қытай, Оңтүстік-Шығыс Азия аралдары. Бұл орталық мәдени өсімдіктерге өте бай. Күріш, қант қамысы, көптеген жеміс-көкөніс дақылдарының отаны.

2. Шығыс Азия орталығы. Орталық және Шығыс Қытай, Жапония, Тайвань аралы, Корея – сояның, тарының бірнеше түрлерінің, көптеген жеміс және көкөніс дақылдарының отаны. Бұл орталықта мәдени өсімдіктерге бай, дүние жүзіндегі көптүрлі өсімдіктердің 20% -ке жуығы осында өседі.

3. Оңтүстік-Батыс Азия орталығы. Кіші Азия, Орта Азия, Иран, Ауғаныстан, Солтүстік-Батыс Үндістан. Бидай, қарабидай, тағы да басқа дәнді дақылдар мен көптеген бұршақ тұқымдастардың, жүзім, жеміс дақылдарының отаны. Дүние жүзіндегі мәдени флораның 14% -тейі осы орталықтан шыққан.

4. Жерорта теңізі орталығы. Бұған Жерорта теңізі жағасында орналасқан елдер кіреді. Бұл ертедегі ең үлкен ұлы цивилизацияның таралған жері болып саналады, бұл жерлерден мәден өсімдіктердің түрлерінің 11%-тейі таралған. Оның ішінде: зәйтүн ағашы, көптеген малазықтық өсімдіктер (жоңышқа, дара гүлді жасымықша), көптеген көкөніс (капуста) және малазықтық дақылдар таралған.

5. Абиссиния орталығы. Мәдени өсімдіктер флорасы жағынан өзіндік ерекшелігі бар. Африка құрлығындағы (Эфиопия территориясы) шағын аудан. Сірә, өте ертедегі өзіне ғана тән мәдени егіншілік ошағы болса керек. Дәні үшін өсірілетін сорго, бананның бір түрі, майы үшін өсірілетін ноқат, бибай мен арпаның бірқатар ерекше формалары осы орталықтан таралған.

6. Орталық Америка орталығы. Оңтүстік Мексика. Онда жүгері, талшықты мақта, какао, бірқатар асқабақ тұқымдастар, үрмебұршақ – барлығы 900-ге жуық мәдени өсімдіктер өседі.

7. Анд. (Оңтүстік Америка) орталығы. Оңтүстік Американың батыс жағалауындағы Анд тау жоталарының біраз бөлігін қамтиды. Көптеген түйнекті өсімдіктер, оның ішінде картоп, кейбір дәрілік өсімдіктердің (кокаин бұталары, хена ағашы) отаны.

Жер шары мен біздің еліміздің флорасы өте бай және әртүрлі біздің еліміздің территориясында ғана 20 мыңдай өсімдік түрлері, жер шарында 300 мыңдай гүлді өсімдік түрлері өседі. Адамның өндірістік мақсатқа пайдаланылатын 30 мың, тұрақты түрде – 12 мың, оның ішінде 5 мыңға таяу әсемдік өсімдіктер (П.П.Вавилов, А.А.Кондратьев,1975), және бір көңіл аударатын жәйт, дүние жүзінің егіс көлемінің 80% 250 өсімдік түрлері алып жатыр. Өсімдіктердің таралуы әрқилы, сондықтан өсімдіктерді бір аймақтан екінші аймаққа, бір елден басқа елге, жабайы флорадан дақылға жаңа өсімдіктер енгізу қажеттігі туады. Бұл процесс интродукция – енгізу деп аталады. Интродукция түсінігіне еліміздің және шет елдердің жабайы түрлері мәдени дақылға енгізу, өзіміздің еліміздегі мәдени өсімдіктердің біздің елімізде өсіру жатады.

Флора байлығына қарамай бірқатар аудандардың далалық егіншілігінде осы уақытқа дейін нақты жағдайларға жақсы бейімделген өнімді өсімдіктер жоқ. Суыққа төзімді, тез өсетін өсімдіктер аз, өсіріліп жүрген көптеген дақылдар пісіп үлгермейді, оларды өсіру негізінен тасымал тұқымдарға негізделген.

Барлық интродуциенттер көпжылдықтар да, бір жылдықтар да жоғары өнімділігімен ерекшеленеді: Біржылдық түрлері – 200-400 ц/га, көпжылдықтары 500-1500 ц/га дейін жасыл балауса береді, алайда шаруашылық егістерінде олар мүлде жоқ. Дегенмен бірқатар дақылдар – жаздық және күздік рапс, майлы шомыр, топинсолнечник, көңіл қоярлық дақылдар екенін көрсетеді.

Осы топтағы дақылдар құрғақ затқа есептегенде жоғары 18-20% протеин мөлшерімен сипатталады.

Осы топтағы барлық өсімдіктер алшынкөктігімен суыққа және аязға төзімділігімен ерекшеленеді. Өсіп-өнудің басында көктемде 6-8⁰ , ал қысқа қар қабатының астында 40-45⁰ аязды көтереді. Күзде іс жүзінде тұрақты аязға дейін Солтүстік Қазақстанда қазан айының басына дейін өсе береді. Барлық көпжылдық өсімдіктер себу нормасының өзгеруіне айтарлықтай әсер етпейді, өйткені сабақ жиілігі олардың қарқынды өркен түзуімен реттеледі.

Аймақта барынша мол өнім беретін дәстүрлі дақылдарға ерекше көңіл бөлген жөн. Жеткілікті тексерілген, жоғары өнімді сорттары бар рапс, сурепица, майлы шомыр, топинсолнечник т.б. өндіріске енгізуге батыл жұмыс жүргізген дұрыс.

Қазақстан Республикасының жер көлемі 272 млн гектардан астам. Солтүстік Қазақстанның барлық егіс көлемі 21490 мың га. Мұнда республикадағы егістіктің 60% шоғырланған. Солтүстік Қазақстанның климаты құрғақшылықпен сипатталады және ол жиі (онжылдықта 2-4-ке дейін) қайталанып тұрады. Сондықтан екпе дақылдарды аудандастырғанда олардың құрғақшылыққа төзімділігін, сонымен қоса күзгі, қысқы, көктемгі және жазғы ылғалды пайдалану ерекшеліктерін ескеру керек. Солтүстік Қазақстанның топырақ және температура жағдайлары бидай, жемдік дәнді дақылдарды, ал орманды – далалық аймақта сонымен қоса сұлы, тары, жүгері мен күнбағысты сүрлемге (аймақтың ең құрғақшылықты бөлігінде-құмай) құрғақшылыққа және қысқы суыққа төзімді көпжылдық шөптерді – еркекшөп, эспарцет, қылтықсыз бидайық, жоңышқа, түйежоңышқа және біржылдық шөптерді – судан шөбін, итқонақ, мал азықтық тары, бұршақ, - сұлы қоспалары, дәнді бұршақ дақылдары асбұршақ, ноғатық, ноқат, тағы басқаларды өсіруге қолайлы.

1. Мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен көптүрлілік орталықтары жайындағы Н.И.Вавилов ілімінің практикалық селекциясы үшін қандай маңызы бар?

2. Селекция мен сұрыптау ұғымдары жақын мағынада ма?

3. Селекцияның міндеті қандай?

4. Мәдени өсімдіктер қай ғасырдан бері зерттелген?

Дәнді дақылдар

Жалпы түсінік. Дәнді дақылдардың жалпы сипаттамасы. Дәнді дақылдар ең әуелі адамзаттың азық қоры болып табылады. Астық – жер шарындағы халықтың ең негізгі азық түлігі. Сонымен қатар, дәнді дақылдар - өңдеу өнеркәсібінің шикізат қоры (сыра қайнату, спирт өндірі, крахмал т.б)

Морфологиялық ерекшеліктері. Дәнді дақылдардың көпшілігі қоңырбастар Poaceae тұқымдасына жатады. Оларда санының көптігі мен түр өзгерістерінің әр түрлілігіне қарамай вегетативтік органдардың құрылысы мен дамуыда көптеген ұқсас белгілер бар. Дәнді дақылдар морфологиясы мен өсіру ерекшеліктеріне қарай 3 топқа бөлінеді: кәдімгі астық, немесе дәнді, дақылдардың бірінші тобы – бидай, арпа, қара бидай, сұлы; тары тәрізді астық, немесе дәнді дақылдардың екінші тобы – тары, жүгері, сорго, күріш және қарақұмық (қарақұмық тұқымдасы Polygonaceae), дәнді бұршақ дақылдары (Fabaceae) ас бұршақ, май бұршақ, ноғатық, ноқат, лобия бұршағы, бөрі бұршақ, атбас бұршақ, жасмық, бадана.

Poaceae тұқымдасына жататын дәнді дақылдардың тамыр жүйесі шашақты келеді. Түп, немесе ұрықтық тамырлар және түйін, немесе қосалқы тамырлар ажыратылады. Түп тамырлар тікелей тұқым ұрығынан өсіп шығады, ал түйін, немесе қосалық тамырлар (кейде «екінші» тамыр деп те атайды) сабақтың жер асты түйінінен түзіледі. Бұл тамыр түрлерінің екеуінін де өсімдік тіршілігінде үлкен маңызы бар. Жақсы дамыған түп және екінші тамыр жүйесінің қалыптастырған бидай өнімінің 65 проценті түп тамырлар үлесіне тиеді.

Жүгері мен соргода сабақтың жер бетінде таяу орналасқан түйінінен тірек, немесе ауа тамырлары тарайды. Олар өсімдіктердің жапырылып қалмауға төзімділігін арттырады. Дәнді дақылдардың тамырлары топыраққа 100 см және одан да тереңге бойлайды. Бірақ олардың негізгі массасы (80-90%) топырақтың жыртылатын қабатында орналасады. Тамыр жүйесі неғұрлым қуатты болса, өсімдік қоректік заттар және ылғалмен соғұрлым жақсы қамтамасыз етіледі. Соның нәтижесінде егін өнімі де жоғары болады. Дәнді дақылдардың ішінде қуатты тамыр жүйесін жүгері, қара бидай және күздік бидай қалыптастырады.

Түп және қосалқы тамырлар ұсақ тамыр талшықтарын түзеді де олар өсімдіктің ылғалмен қамтамасыз етілуін және қуаңшылыққа төзімділігін күшейте түседі.

Дәнді дақылдардың сабағы – сабан, ол түйіндерден және түйін аралығынан тұрады: түйіндер дегеніміз сабақтың қалқамен ажыратылған жұмыр бөлігі, түйіндер арасындағы кесінді түйін аралығы деп те атайды және олардың саны 5-7 (бидай, сұлы т.б). Көптеген дәнді дақылдар сабанының іші кеуек, ал жүгері мен сорго-паренхима тканьдерімен толтырылған. Сабақ барлық түйін аралықтарымен өседі. Ең әуелі төмендегі түйін аралығы өсе бастайды, одан кейін ортаңғы және жоғарғылары өседі. Сабақ жуандығы ұзына бойына біркелкі емес: ең жуан бөлігі орта шенінде, ал ең жіңішке жері-жоғары бөлігі. Бірқатар дәнді дақылдар (жүгері, сорго т.б) бүйір өркендерін жер асты түйіндерінен түзеді.

Астық дақылдарының жапырағы екі бөліктен – жапырақ тақтасы мен жапырақ қынабынан тұрады. Жапырақ қынабының тақтаға ауысатын жерінде тілше деп аталатын жұқа қабық болады. Ол жапырақ қынабының ішінде судың еніп кетуіне жол бермейді. Тілшенің жан-жағына екі жарты ай сияқты құлақша орналасқан және ол жапырақ қынабын сабаққа бекітіп ұстап тұрады. Дәнді дақылдар дамуының ерте кезеңінде тілше мен құлақша дақылдары бір-бірінен ажыратуға көмектесетін жүйелі көрсеткіштер болып табылады: сұлыда тілше күшті дамыған, ал құлақшасы жоқ, арпада құлақша жақсы дамыған, бидай мен қара бидайда тілше мен құлақша әлсіз дамыған.

Дәнді дақылдардың гүл шоғыры масақ (бидай, қара бидай, арпа), сіпсебас (күріш, сұлы, тары, сорго, жүгері), собық (жүгері) және шоқгүл (қарақұмық) түрінде болады. Масақ білектен тұрады, оның кертпешінде кезектесіп екі жағынан масақшалар орын тепкен. Сіпсебас орталық білікпен бірінші, екінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір бұтақтарынан тұрады да олардың ұшар басында масақшалар орналасақан. Масақша екі масақ қабықшасы (бидай мен сұлыда олар жалпақ, қара бидай мен арпада - жіңішке) мен бір немесе бірнеше гүлден тұрады. Әрбір гүлде екі қабықшасы болады: масақ қабықшасына таяу орналасқаны қалыңдау болады ол сыртқы гүл қабықшасы деп аталады; ал екіншісі өте жұқа, әрі нәзік болады және оны ішкі гүл қабықшасы деп атайды. Гүл қабықшаларының арасында екі қалақты аналық аузы бар жатын мен үш аталық (күріште алтау) орналасқан.

Собық – ұзақ табиғи сұрыптау нәтижесінде түр өзгерісіне ұшыраған сіпсебас болап табылады, оның білігі борпылдақ паренхима тканьдерінен тұрады және сыртындағы ұсақ ұяларда масақшалар орналасқан.

Шоқгүл (қарақұмықта) құрылысы бойынша масақ пен сілсебасстан өзгеше: ол жекелеген бестік гүлдерден тұрады: гүл тажы күлгін немесе қызғылт түсті бес гүл жапырақшасынан, сегіз аталықтан, әртүрлі шамадағы үш бағаналы аналықтан тұрады.

Жемісі – дән, ол ұрықтан және эндоспермнен құралған. Дән ұрығы үлкен емес және бидай, қара бидай, арпада – 1,5-5%, сұлыда – 2,0-3,5%, жүгеріде -10-14%, дән массасының бөлігін құрайды. Дәнді дақылдар дәнінің құрамы дақыл түрінде, ауа-райы жағдайына, топырақ, өсіру технологиясының дәрежесі мен сорттарға байланысты өзгереді.

Зертханалық сабақтың әдістемелік нұсқаулары
1 тақырып Дәнді дақылдардың морфологиясы

Мақсаты: Дәнді дақылдардың морфологиялық ерекшеліктерімен танысу,

сыртқы түр-түсі арқылы ажырата білу.

1 Дәнді дақылдардың жалпы сипаттамасы. Морфологиялық ерекшеліктері. Өсіп-даму ерекшеліктері.

2 Егістік дақыл өсімдіктерінің өндірістік және ботаникалық-биологиялық топталуы.

Жалпы түсінік

Дәнді дақылдардың тамыр жүйесі – шашақты. Тамыр жүйесінің құрылысы мен оның даму сипаты өсімдік түрі мен сортына байланысты өзгереді. Тамыр жүйесінің дамуы ұрықтық (алғашқы) тамыршалардың пайда болуынан басталады (олардың саны бидайда – 3-5, қара бидайда - 4, арпада - 5-8, сұлыда - 3, тары тәрізді астықтарда - 1). Соңынан түптену түйінінен қосалқы (түйін) тамырлары түзіледі, олар топыраққа тез бойлайды (ылғалды және борпылдақ топырақта). Олар егін көгі шыққаннан кейін сұлыда 2-3 тәулікте (1-2 жапырақ кезеңі), бидай мен арпада – 12-14 тәуліктен кейін (3-4 жапырақ кезеңі), қара бидайда – 7-9, жүгеріде – 3-4, тарыда – 5-6 тәулікте (4 жапырақ кезеңі) пайда болады.

Кәдімгі астықтың ұрықтық тамырлары бүкіл өсіп-жетілуі кезеңінде өсімдіктердің қоректенуіне қатысады. Түйін тамырлардан бұрын түзіліп, оларды ұзындығы бойынша басып озады да өсіп-жетілу кезеңінің соңына қарай 150 см және одан да ұзын шамаға жетеді.ү алайда жоғары өнімді түйін тамырлары жақсы дамығанда ғана алуға болады. Қуаңшылықты жылдары, әдетте, түйін (екінші, қосалқы) тамырлар түзілмейді, ал бидай мен арпаның астық өнімі ұрықтық тамырлар есебінен қалыптасады және 5-8 ц/га мөлшермен шектеледі.

Сабағы – сабан, сабақтар түйіндерімен шектелген түйін аралығынан тұрады. Түйін аралығының саны жапырақтар санына сәйкес келеді. Сабаны қуыс, жүгері мен шай жүгері де ғана паренхимамен толтырылған. Сабақтың орта бөлігі барынша жуан, ал жоғары бөлігі жіңішке келеді.

Жапырақтары дәнді дақылдардың көпшілігінде 2 түрде – ұрықтық (3-4) және сабақтық болады. Сабақтық жапырақтар жапырақ қынабынан және жапырақ тақтасынан тұрады. Жапырақ қынабының тақтаға ауысар орнын да тілше (ligula) деп аталатын жұқа түссіз қабық болады. Тілше сабаққа тығыз жабысқан және жапырақ қынабының ішінде судың өтуін бөгейді. Жапырақ қынабының негізінде (басында) ұзынша құлақшалар немесе мүйізшелер (auriculae) түзіледі, олар сабақты орай өседі.

Гүл шоғыры – масақ (бидай, қара бидай, арпа) сіпсебас немесе шашақ (сұлы, шай жүгері, тары, күріш), жүгері де – шашақ және собық (1-сурет).

Әрбір мүшеліктің төбесі жуанданып бітеді де тұғыр (кемер) деп аталады, онда масақшалар орналасады. әдетте бидай мен қара бидайда біліктің әрбір мүшелігінде бір-бір масақша бекиді, ал арпада үш масақша орналасқан. әрбір масақша екі жағынан қапталдасып орналасқан екі масақша қауызынан (қабығынан) тұрады. Масақша қабықшалары әртүрлі деңгейде дамыған, кейбіреулерінде (арпада) масақ сыртында орналасқан екі жіңішке қабықшаға айналады.

Сіпсебас, немесе шашақ түйіндері мен түйінаралықтары бар орталық біліктен тұрады, одан бірінші, екінші, және одан кейінгі дәрежедегі бүйір бұтақтары өсіп шығады. Бұтақтардың ұшар басында масақшалар орналасқан. Масақша екі масақша қабықшасы мен бір немесе бірнеше гүлден тұрады.

Масақша қабықшасы біркелкі дамыған, бидайда қайықша құрылысын еске түсіреді, кең және көпжүйкелі, әрі ұзынша келген килі бар, қара бидайда бір жүйкелі бар (3,4,5сурет).