Г. Б юнусова Экологиялық құжаттау және сараптау

Қосымша 8 кесте

9 кесте - Өндірістердің зиянды заттарды шығарылуының сипаттамасы т/жыл

Зияны заттар арнаулы газ шығаратын жабдықтары арқылы атмосфераға шығарылады.

Төлқүжаттың "Көсіпорыңда түзілетін калдыктардың сипат-тамасы" деген белімінде келтірілетін мәліметтер - істегі классификаторға сәйкес қалдықтардың нақты аталуы, олардың қауіптілік класы және мөлшері, негізгі химиялық элементтер (қосылыстар) және өрттік-жарылу қауіптілігі (жану қабілеттілігі, ездігімен тұтану, жарылу), агрегаттық күйі (шлак, ұнтақ тәрізді, ірі кесекті, ұсақты, сұйық, тұткырлы және т. с), ерігіштігі, ылғалдылығы. Бүл бөлімде кәсіпорын территориясында немесе сырт жерде ұйымдастырылған оларды сақтайтын (көметін) орындардағы қалдықтардьщ мөлшері; есеп беріліп отырған кезде сақталған жерден алынып пайдаланылған калдықтар көлемі; басқа мекемелерге әрі қарай қолдану үшін жіберілген қалдықтар мөлшері, кәсіпорынның өзінде өнім шығаруға қолданылған және жойылған қалдыктар массасы көрсетіледі.

"Қалдыктарды көмуге (жинауга) арналган полигондар мен жинайтын жердің сипаттамасы" бөлімінде кәсіпорын балансындағы қалдықтарды жинайтын жерлердің, полигондардың саны, орна-ласқан орны, олардың алып жатқан жерлерінің көлемі, санитарлық қорғау аймағының көлемі мен ауданы, ашылған жылы мен жоспарлық жабылу жылы беріледі. Бүл бөлімде сүзілуге қарсы қодданылатын экрандар (бетон, темірбетон, топырақ кабаты, үлпек және т. б.), объекті орналасқан жердегі қоршаған ортаның жағдайын анықтап отыратын бақылау жүйесі және қалдықтарды жинау мен көмуге және объектіні үстауға жүмсалатын қаражаттың көлемі көрсетіледі.

Бақылау сұрақтары:

1. Зиянды заттардың шығу көздерінің сипаттамасы

2. Өндірістердің зиянды заттарды шығарылуының сипаттамасы т/жыл

Жоспар:

2 Топырақ ластануының көрсеткіші

3 Топырақ жағдайының бағалық критерийлері

4 Азық түлікте қалған зиянды заттардың жіберілуі

1. 
   ауыл шаруашылығында пайдаланатын жердің егістік қабатындағы улы химикаттардың мөлшері;
   
2. 
   кәсіпорынның территориясындағы улы заттектердің жинақталуы;
   
3. 
   елді мекендердің, көбінесе тұрмыстык қалдықтар сақтайтын жер топырағының ластануы.
   

• 
  ШРК т., - топырақтың егістік қабатындагы заттектердің шекті рауалы концентрациясы, мг/кг. Бұл концентрация адамның денсаулығына тікелей нсмесе жанама түрде қолайсыз әсер тигізбеуі қажст, сонымен қатар топырақтың өздігімен тазалану қабілетіне де;
  
• 
  ШРКо (РҚМ) - азык-түлік өнімдеріңдегі заттектердің шекті рауалы концентрациясы (рауалы қалған мөлшері), мг/кг.
  

• топырақтағы заттектің шектік рауалы концентрациясы, бұл мөлшер дсңгейінде оның тағамдық және жемдік өсімдіктерге өтетін көлемі кейбір рауалы қалдықтық мөлшерден аспауы қажет, басқаша айтқанда, тамақ өнімдеріндегі ШРКо,-дан;

• 
  заттек топырақтан ауаға ұшканда олардың мөлшері ауа үшін белгіленген ШРК-дан аспайтын рауалы концентрация (ұшатын заттсктер үшін);
  
• 
  микроорганизмдсрге және топырақтың өздігімен тазалану процесіне әсер етпейтін рауалы концентрация.
  

Топырақтың үстіңгі қабаттары оңай ластанады. Әртүрлі химиялық қосылыстардың – улы заттар топырақтағы үлкен концентрациялары топырақтағы организмдер тірішілігіне зиянды әсер етеді. Сонымен бірге ауру тасушы және басқада керек емес микроорганизмдерден топырақтың өздігінен тазару қабілеті жойылады, бұның арты адамдарға, жануарлар мен өсімдіктер әлеміне зардаптарын тарттырады. Мысалы, өте ластанған топырақтарда сүзек және қылау қоздырғыштары бір жарым жылға дейін сақталады, ал ластанбаған топырақтарда тек екі-үш тәулік.

Топырақтың негізгі ластағыштары: 1) пестицидтер (улы заттар); 2) минералды тыңайтқыштар; 3) өндіріс қалдықтары және қоқыстар; 4) атмосфераға ластаушы заттардың газтүтінді шығарындылары; 5) мұнай және мұнай өнімдері.

Әлемде жылына миллион тоннадан артық пестицидтер өндіріледі және бұл өндіріс үздіксіз артуда.

Қазіргі кезде пестицидтердің адам денсаулығына деген әсерін көптеген ғалымдар радиоактивті заттардың әсерімен бірдей дейді. Сонымен қатар ғылыми негізде дәлелденген пестицидтерді пайдалану өнімді арттырумен қатар зиянкестердің түрлер құрамын да арттырады, тамақтық сапасы және өнімнің сақталуы нашарлайды, табиғи құнарлылығы жойылады.

Көптеген ғалымдардың пікірлері бойынша, пайдалынатын пестицидтердің басым көбі нысанадан тыс қоршаған ортаға түседі. Пестицидтер барлық тірі организмдерге әсер ете отырып, барлық экожүйелердің терең өзгерістеріне әкеледі, ал адам оны саналы ғана организмдер түрлерін жоюға қолданады.

Пестицидтер ішінде ең қауіптілері берікті хлорорганикалық қосылыстар (ДДТ, ГХБ, ГХЦГ), бұлар топырақтарда көп жыл бойы сақталуы мүмкін және тіпті олардың аздаған концентрациясы биологиялық жиналу нәтижесінде организмдерге өте қауіпті молуы мүмкін. Адам организмдеріне түскен пестицидтер аса қауіпті жаңа пайда болған түзілістерді арттырады, сонымен қатар организмдерді генетикалық жағынан бұзады, бұдан болашақ ұрпақтардың денсаулығына қауіп төнеді. Осы тұрғыдан олардың ең қауіптісі – ДДТ біздің елде және басқада елдерде қолдануға тиым салынған.

Пестицидтер тек қана адамдарға емес, сонымен қатар барлық фауна мен флораға да қауіпті. Өсімдіктер жамылғысы пестицидтерге өте сезімтал, және де қолдану аймағында ғана емес одан алыс жердерде де, себебі ластаушы заттар жел және су ағындарымен тасылады.

Пестицидтер ластанған топырақтардан өсімдіктерге тамыр жүйелері арқылы ене алады, соңынан биомассада жиналады да қоректік тізбекті зақымдайды. Пестицидтерді шашқанда көптеген құстар уланады, әсіресе сайрағыш құстар және жыл сайрауықтары, бозторғайлар және басқада торғайлар.

Пестицидтерді ұзақ пайдалану зиянкестердің төзімді нәсілдерінің дамуын арттырады және табиғи жаулары жоқ жаңа зиянкес организмдер пайда болады.

Топырақты ластанудан қорғау тәсілдері:

- тыңайтқыштарды енгізуде олардың негізделген түрлерін, дозаларын және тәсілдерін бұзбау, сонда қоректік затардың шығындары, олардың топырақтардан жер асты және жер үсті суларына түсуі азаяды, топырақта және өсімдікте заттардың қалдықтарының жиналуы кемиді;

- азот тыңайтқыштарының жоғары дозаларын өсімдіктердің даму фазаларда бөлшектеп енгізу, сонда оның шығыны азаяды және өсімдік маңызды даму фазаларында қоректік затпен қамтамасыз етіледі;

- минералды және органикалы тыңайтқыштарды үйлестіріп енгізу;

- эрозиялық процестерді болдырмау;

- өсімдіктерді химиялық қорғау тәсілдерін тиімді пайдалану;

- өсімдіктерді биологиялық қорғау тәсілдерін және алтернативті егіншілікті пайдалану;

- топырақта жиналған ауыр металлдарды сіңімділігі ауыр түрлерге ауыстыру;

- өте ластанған топырақтарды орман, декаративті өсімдіктерді өсіруде пайдалану және т.б.

топырақтың екінші рет тұздануы және батпақтануы).

топырақтың екінші рет тұздануы және батпақтануы).
3 Топырақ жағдайының бағалық критерийлері

Таблица 4 –Ластану заттарының лимиттік ШРК

Денсаулықтың жалпы топырақтық зиянды заттармен ластану қызметтік тәуелділігі келесідей көрінеді:

Пайдалы кен қазғанда, кәсіпорындар, тұрғын үйлер, қалалар, басқа да құрылыстар салғанда топырақ жамылғысы бұзылады. Топырақтың қабаты көмір, руда, торф, фосфорит және басқада кен байлықтарын, құрылыс материалдарын ащық тәсілмен өндіргенде қатты бұзылады. Топырақтың бұзылуы және шөлді ландшафттың қалыптасуына жел және су эрозиясы әкеліп соғады. Бұзылған топырақтарды қалпына келтіру үшін рекультивация жүргізеді.

Жерді рекультивациялаудың екі этапы бар: бірінші техникалық, екінші биологиялық. Бірінші этапта үстін тегістейді, карьерлерді жабады, топырақтың гумусты қабатын шашады. Екінші этапта өсімдік жамылғысын жасайды. Былайша айтқанда бұзылған жерді қалпына келтіру жұмыстары тау-кен, инженерлік-құрылыс, мелиоративтік, орман шаруашылықтық, ауыл шаруашылықтық іс-шаралар комплексін құрайды.

Биологиялық рекультивациялау тәсілі орман және ауыл шаруашылықтық деп бөлінеді. Ауыл шаруашылықтық рекультивациялауда үстін тегістейді, алқаптардан тау жыныстарының сынықтарын әкетеді, қажеттігі болса химиялық мелиорация жасайды, су режимін реттейді. Содан кейін топырақ жағдайларына аса сұранысы жоқ дақылдарды себеді. Бұзылған жерлерде ағаш өсіру үшін кейде бірінші жылдары топырақ жақсартушы дақылдарды себеді, содан кейін ағаштарды, бұталарды отырғызады. Жоғарғы өміршендікпен қандағаш көзге түседі, азот жинаушы болып – қараған. Жақсы ылғалданған жағдайда терек және талды ұсынады. Кейде өте қатты бұзылған жерлерде су қоймаларын, имараттарды орналастырады.

Бұзылған жерлерді ауыл және орман шаруашылығына жарамдылығын анықтау үшін бірнеше тәсілдері бар: учаскелердің табиғи өсімдіктермен шөп басуын бақылау жасайды, далалық немесе вегетациондық тәжірибелер арқылы бұл жерлердің дақылдарға жарамдылығын анықтайды, лабораторияларда химиялық, минералогиялық және агрохиимялық талдаулар жасайды.

Ауыл шаруашылығына жарамдылығына байланысты дала және ормандыдала тау жыныстары мен топырақтарын келесінші категорияларға бөледі.

Әбден жарамды –гумус мөлшері 1 % артық, қоректік заттар қажетті мөлшерде, су-физикалық қасиеттері оңтайлы топырақ қабаты. Топырақ жамылғысы бұзылған жағдайда гумус қабатын бөлек үю керек, рекультивацияның алдында оны нашар тау жыныстарына 20-45 см. қалыңдықта салады..

Жарамды – гумус мөлшері 1 % төмен, агрофизикалық қасиеттері оңтайлы, зиянды тұздар жоқ тау жыныстары. Бұл қалыңдығы 25-40см тау жыныстарында шөптер (жоңышқа, түйежоңышқа, сиыржоңышқа-сұлы қоспасы, эспарцет) себуді ұсынады, 3-4 жылдан кейін бидай, арпа, картоп өсіруге болады.

Тиісті жақсартудан кейін жарамды – гумуссыз тау жыныстары, азот, фосфор, калий жетіспейді, агрофизикалық қасиеттері оңтайлы, мысалы тұнба мен саздың қоспасы. Бұл тау жыныстары жер жалдарын жасауды, органикалық және минералдық тыңайтқыштардың үлкен дозаларын енгізуді қажет етеді.

Жарамсыз немесе түбірлі жақсартуды қажет етеді – гранулометриялық құрамы ауыр, ерітінді тұздар бар юра саздары. Бұл тау жыныстарында орман дақылдарын, шөптерді өсіруге болады.

Өсімдіктерге жарамсыз пириттен тұратын тау жыныстарын рекультивация кезінде тамыр жайылатын қабаттың астына салу керек (3 м терең). Шамалы пирит мөлшері (1 % дейін) бар тау жыныстарында шөптер мен орман дақылдарын өсіруге болады, бірақ алдын ала әктеу керек.

Ауыл шаруашылық алқаптарының топырақ жамылғысы үкімет тарапынан бақылау жасалуы керек.

Таблица 15 – Топырақтағы химиялық заттармен ластануының қауіптілік класы

4 Жер қыртысының химиялық құрамын анықтау оңай ма екен? Мұндай ауыр жұмыс бір адам түгіл бір ұрпақтыңда қолынан келмейді. Бұл міндетті шешу үшін әртүрлі ғылымдардың өкілдері мен көптеген ғалымдардың күштері керек болды. Әсіресе химиялық зерттеулер маңызды болды. Жаратылыстану ғылымдарының классигі орыс ғалымы М. В. Ломоносов көптеген геохимиялық проблемаларды ойына түсірді және Жер қойнауын білуде химияның рөлі басқарушы екенін атап өтті.

Х1Хғ аяғында АҚШ геологиялық қызметінің бас химигі Ф. Кларк талдаулардың нәтижелерін статистикалық жағынан жинақтап қорту арқылы жер қыртысының химиялық құрамын анықтау жолындағы көпжылдық жұмыстарын бастады. Ол былай деп ойлады: неғұрлым тау жыныстарының қандай болса да түрі көп тараған болса соғұрлым олардың үлгілері көп алынады да олардың химиялық талдаулары да соғырлым жиі жасалады. Талдауларды қосындысы арқылы жер қыртысының үстіңгі қабатының құрамы жайында түсінік алуға болады. Ф. Кларк бұл үстіңгі бөлікті шартты 10 миль (16 км) деп шектеді. Ғалым бұл проблема бойынша 40 жылдан артық еңбек етті және жер қыртысындағы химиялық элементтер мен басқада табиғи жаралымдардың мөлшері туралы деректерді бірнеше рет (1908 жылдан 1924 жылға дейін) жариялады. 1933 ж. А.Е.Ферсман жалпы Жердегі және басқада табиғи денелердегі химиялық элементтердің орташа шамасын, химиялық элементтердің таралуын санда бағалауға жол салған ғалымның құрметіне кларк деп атауды ұсынды.
Тамақпен адамның ішіне түсетін зиянды заттар:

1) тамақ рационы кейде қорғау қызметін атқарады;

Бақылау сұрақтары:

1. Қоршаған ортаның сапасының мониторингі

2. Компактық жүйелерінің мониторингі.