Ситуативтік толымсыз сөйлемдердің контекстік толымсыз сөйлемдерден айырмашылығы, мұнда түсіп қалған мүшелер контекстен емес, ситуацияға қарай белгілі болады.
Соңғы жылдары тіл білімінде толымсыз сөйлемдер құрылымына қарай және мағынасына қарай толымсыз сөйлем ретінде қарастырылып жүр. Осы аспектіден қарағанда толымсыз сөйлемдердің үш түрін айтуға болады:
1)синтаксистік құрылымы да, семантикасы да толымсыз сөйлемдер.
- Балам, анау өрмекшіні көрмеймісің, ол не істеп жүр?
- Көремін, әке, ол өрмек тоқып жүр.
Мұнда екінші сөйлем синтаксистік құрылымы жағынан толымсыз, «өрмекшіні» деген толықтауышы түсірілген. Мағыналық жағынан да жеке тұрғанда толымсыз. Баланың нені көріп тұрғанын біз алдыңғы сөйлемсіз біле алмаймыз.
2)Синтаксистік құрылымы жағынан толымды, бірақ, мағыналық жағынан толымсыз сөйлемдер. Мысалы ретінде белгісіздік есімдігіқолданылатын сөйлемдері айтуға болады. Кенеттен Айгүлдің есіне бірдеңе түсіп кетті. Бір қарағанда ойға қажетті сөйлем мүшелерінің бәрі бар. Бірақ мағыналық жағынан оның ойына не түскені белгісіз. Орыс лингвистері осындай сөйлемдерді «структурно полные, но семантиччески неполные предложения» деп қарастырылып жүр.
3)Синтаксистік құрылымы жағынан толымсыз, бірақ, семантикалық мағынасы жағынан толымды болып келетін сөйлем. Мұндай сөйлемдер, әсіресе, коммуникацияда, ауызекі тілде көбірек қолданылады. Мысалы, - Мерекеңізбен! – Жаңа жылыңызбен! Мұндай сөйлемдер толымсыз болуына қарамастан коммуникацияда перлокутивті әсерге ие болғандықтан семантикалық толымды сөйлемдердің қатарына жатады. («Жаңа жылыңызбен!» деген құттықтауға әрдайым «Рақмет, бірге болсын!» деген сияқты жауаптар айтылады яғни, құрылымдық жағынан сөйлем толымсыз болғанымен, ешқандай коммуникативтік жағдаятсыз-ақ адресат бұл сөйлемнің мағынасын түсінеді.
|
|
|
Аманжолов еңбектеріндегі функ. Морф.көрінісі
|
С. Аманжоловтың «Септік жалғауларының қызметі» атты мақаласы арқылы функционалды морфологияның қазақ ғалымдарының еңбектеріндегі көрінісін немесе нышандарын белгілеуге болады. Мақалада автор септік жалғаулары беретін мағыналарға тоқталып, сөйлем ішінде олардың түрлі мағыналық қатынастар жасауы тілдік деректермен дəйектеледі. Мəселен, ғалым септік жалғауларының қолданыстағы мағыналарын екіге бөледі жəне тік мағына мен көлденең мағына деген терминдерді енгізеді. С. Аманжолов тік мағына ретінде септік жалғауының негізгі мағынасын алған, мəселен жатыс септігінің мекендік мағынасы тік мағына, ал қолданыстан туындаған шарттық, себептік, мезгілдік мағыналары көлденең мағына деп көрсетілген. Сондай-ақ, барыс септігінің объектілік қатынаста жұмсалуын атаса, көлденең мағынасына барыс септікті сөздердің түрлі тұлғалардан кейін жалғанып келуін атайды. Соның ішінде Мен онымен бірге жүрмеймін деген сөйлемдегі бірге сөзіндегі барыс септігін кімге? неге? деген сұраққа жауап бермейді, кіммен бірге? деген қосалқы сұраққа жауап береді деп көрсетеді. Бұл тұста автор, барыс жалғаулы сөздің қызметінің ауысып тұрғанын меңзеген сияқты. Жатыс жалғауының негізгі —да/де, -та/-те. Бұлар заттың мекенін жалпы түрде көрсетеді, дей келе, автор тік мағына мен көлденең мағынасын ажырата көрсетеді.
Ілік жалғауына келейік, оның екі қызметі бар:
1) бір заттың екіншіге тиістілігі: колхоздың егіні, .....
2) бір заттың екіншіге, екіншінің үшіншіге тиістілігі: Баланың тапқаны бәрі алтын – бала тапқанның бәрі алтын. Біріншісінде бала – активный, екіншісінде пассивный. Актив – өзі табатын атау, пассив – өзі табылатын зат.
Шығыс септікке тоқталсақ,
Негізгі қызметі – бір заттың екінші заттан шығып, бет алғандығын көрсету. Қайдан? Кімнен? Неден?
Су таудан ағады (қайдан?)
Үй теректен аласарақ (неден?)
Ағаш жапырағынан айырылды (неден?) т.б
Бұл негізгі мағыналарынан бөлек қосалқы мағыналары да бар екенін мына мысалдардан креміз
Күн жаңбыр болғандықтан бар алмады. (формасы шығыс септік, бірақ мағынасы басқа)
Ол маған бірден жауап берді (бірден – қалай деген сұрақ)
Бостан бос жүрді (шырай мағынасында)
Әдетте, кез келген тұлғаның негізгі мағынасымен қоса, сөйлеуде сөйлеу ортасынан, мəнмəтіннен көрінетін, сол ортада негізгі мағына саналатын қолданыстағы мағынасы болады. Басқаша айтқанда, негізгі мағынаның орнын сөйлеуде сол сөздің бойында бар кез келген потенциалды мағына алмастыра алады жəне ол сол сөйлеу жағдаятында негізгі мағына қызметін атқарады.
|
|
|
Диалогтағы коммуникативтік бірліктердің құрылымдық-сем., функционалды ерекшеліктері
|
Сөйлеу акті дегеніміз — белгілі бір қоғамда қалыптасқан сөйлеу əрекеттерінің негізгі қағидаттары мен ережелеріне сəйкес пайда болатын мақсатты сөйлеу. Сөйлеу актілерінің негізгі белгілері ретінде зерттеушілер ниет (интенционалдылық), мақсаттылық жəне конвенционалдылықты атайды.
Сөйлеу актілері теориясында сөйлеу актісі үш деңгейлі құрылым ретінде қарастырылады: локутивті акт, иллокутивті акт, перлокутивті акт.
Локутивті акт — сөйлеу барысында қолданылатын тілдік құралдар,
иллокутивті акт дегеніміз — сөйлеу актісінің мақсаты мен оны жүзеге асыру жағдайларына қатысы,
перлокутивті акт — сол сөйлеу актісінің нəтижеге қатысы.
Бұл үштаған айтылым мазмұнының бірлігін көрсетеді.
Дж.Остиннің айтуынша, сөйлеу актісін орындау деген жалпыға түсінікті тілдік таңбамен дыбыстау; сол тілдің сөздерінен сол тіл грамматикасының заңдылықтарына сəйкес сөйлем құрау; сөйлемдегі мағына мен референция (болмысқа қатысы) (локутив); сөйлеуге мақсат қою (иллокутивті акт), яғни сөйлеу барысында қандай да бір коммуникативтік мақсатты білдіру; белгілі бір нəтижеге итермелеу (перлокутив), яғни адресаттың санасына немесе іс-əрекетіне ықпал ету. Ал Дж.Р.Серль сөйлеу актілерінде мыналарды көрсетеді: дыбыстау актісі; референция мен предикацияны жүзеге асыратын пропозициялы акт; сөйлеушінің мақсатын жүзеге асыратын иллокутивті акт.
Диалог – (гр. διάλογος) екі не бірнеше адамның кезектесіп сөйлесуі арқылы берілетін ауызекі тілдегі ерекше форма.
Біліктіліктері:
* Сұрақты мәселені талқылауға қатысу және өзінің ойын жеткізе білу;
* Пікірлестерден алынған хабарды толықтыра алу, нақтылай алу;
* Сөйлесушінің айтқандарына дау айта алу, келіспеу, өз дәлелін келтіру;
Құрылымы: Диалогта сұрақ / жауап / қарсы сұрақ / сөйлеушілердің көңіл-күйі, реакциясы (сөзбен берілмейтін) болады. Диалогтар қысқа (2-3 сөйлем) және «мазмұнды» яғни ұзын болуы мүмкін.
Диалогта келесі айтылғандар орын алады:
* Фразаларды, сөйлемдерді аяқтамау;
* Сөздің орнына қимыл, жест, мимика қолдану;
* Тек қана ауызекі сөйлеу барысында қолданылатын сөздерді қолдану
|
|
|
Құрылымдық гр, функционалды гр. салыстыру
|
Дәстүрлі грамматиканың негізгі зерттеу нысаны – тіл (сөз). Сөз барлық тіл деңгейіне нысан болып табылады. Сөздер лексика-семантикалық парадигма бойынша іштей бірнеше топқа сараланса, грамматикалық семантика парадигмасына сәйкес сөз таптары, грамматикалық категориялар қатарына еніп, өзара топтасады. Осымен байланысты грамматиканың негізгі салаларының бірі морфологияда сөздер олардың тұлғалану ерекшеліктерін және грамматикалық байланысқа түсу кезіндегі тұлғаның қызметтерін жеке дара қарастыратын болса, синтаксисте сөз тұлғасының екінші сөзбен байланысқа түсіп, белгілі бір ойды жеткізу үшін сөйлем ішінде жұмсалу ерекшеліктерін қарастырады. Мұнда да «мағынадан тұлғаға қарай» жүру ұстанымы басшылыққа алынады. Құрылымдық грамматиканың да, функционалды грамматиканың да зерттеу нысаны тіл болғанмен, айырмашылығы зерттеу мақсаттары мен зерттеу ұстанымдарында. Құрылымдық грамматикада тіл статикалық қалыпта, ортамен байланыссыз қарастырылады. Мұндағы орта деп отырғанымыз тілден тыс, сөйлеу ортасы. Грамматикалық мағынаға жасалған сипаттама парадигмалық (тілдік) ортамен байланысты түсіндіріледі. Мысалы, етістіктің шақ категориясы іс-әрекеттің сөйлеу сәтімен байланысты өту мерзімін білдірсе, өткен шақтың грамматикалық мағынасы (көрсеткіші –ды/-ді, -ты/-ті) шақтық мәнді білдіретін парадигмалық ортада (осы шақ, келер шақ) алып қарастырылғанда айқындалады. Сондай-ақ, сөйлеу сәтіне дейін болып өткен мағынаны беретін -ды/-ді формасын осы мәндес басқа өткен шақ (-ған/-ген, -атын/-етін) формаларымен бір парадигмалық ортада алып, өзіндік ерекшеліктерін анықтауға болады. Ал функционалды лингвистикада тіл сөйлеу деңгейінде (речь), динамикалық тұрғыда қарастырылады да, тілдің қолданыс нәтижесі болып табылатын сөйлеуді, нақтырақ айтқанда сөйлеу бірлігі сөйленімді (выражение) нысан етіп алады. Мұнда тілдік бірліктер мен тіл жүйесінің сөйлеудегі қызметі, жұмсалымы сөйлеу жағдаятымен, контекспен бірлікте зерттеледі. Сөйлеу жағдаяты тілден тыс, контекстік орта тілдік болып табылады. Бұдан біріншіден, ортаның екі түрлі – тілдік (парадигмалық) орта және сөйлеу ортасы (тілдік емес) болатындығы, соңғысының күрделі екендігі көрінеді. Екіншіден, тілдік бірліктер қызметі үшін міндетті түрде ортаның қажет екендігі. Басқалай айтқанда, тілдік бірліктердің жұмсалымы белгілі бір ортада жүзеге асады.
Тілдің мазмұндық жағын қарастыратын ономасиологиялық грамматика сөйлеушінің сөйлеу әрекетімен тығыз байланысты болғандықтан оның негізінде сөйлеу актісі жатады. Сөйлеуші ойын жеткізу үшін барлық тіл деңгейінен өзара әрекеттес құралдардың қажеттісін таңдап алып, оларды белгілі бір тәсілмен ұйымдастырады, яғни «мазмұннан тұлғаға қарай» жүреді. Сөйлеуші жеткізген хабарды түсіну үшін тыңдаушы ақпарат берушінің тілдік құралдарды қандай заңдылықтар бойынша таңдап алғанын «тұлғадан мазмұнға қарай» жүріп айқындайды.
Дәстүрлі
|
Функционалды
|
«тұлғадан → мағынаға» қарай
«тұлғадан → қызметке» қарай
«құралдық көрсеткіштен мағынаға»
қарай
семасиологиялық бағыт
|
«мағынадан → тұлғаға» қарай «қызметтен → тұлғаға» қарай
«мағынадан құралдық көрсеткішке»
қарай
ономасиологиялық бағыт
|
|
|
|
Тема, рема туралы түсінік
|
Бірақ сөйлемнің грамматикалық құрылысы мен коммуникативтік құрылысы үнемі осылай сәйкес келе бермейді. Мысалы, Маған көп оқу керек, Өлеңді жерде егіз семіреді деген сөйлемдерде тема - маған және өлеңді жерде болады да, рема - көп оқу керек, өгіз семіреді сөздері болады. Өйткені тема болып тұрған сөздер сөйлемдердегі ойдың тірегі болып, хабарлардың кім, не туралы екендігін білдіріп тұр да, рема болып тұрған сөздер солар туралы жаңа нәрселерді хабарлайды. Сөйтіп, тема болып тұрған сөздер формальды түрде жанама толықтауыш (1-сөйлемде) және мекен пысықтауыш (2-сөйлемде) болып тұр. Сонымен, грамматикалық құрылысы жағынан сөйлемді талдағанда грамматикалық субъект (бастауыш) пен грамматикалық предикатты (баяндауыш) және оларға анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста тұратын сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін ажыратып көрсетсек, актуальды мүшелеуде сөйлемді тема мен ремаға жіктейміз. Сонда алдыңғысы сөйлемнің формальды құрылысын көрсетсе, екіншісі коммуникативтік құрылысын айқындайды. Сөйлемнің актуальды мүшеленуінің ерекшелігі - оның тұтас сөйлемге және тұтас контекстке бағытталғандығында. Қарым-қатынас кезінде тек бір сөйлем айтылып қоймайды. Ал белгілі бір ой, хабар бірнеше сөйлемдер тобымен беріледі. Ол сөйлемдер тобында тыңдаушыға таныс немесе контекстен белгілі болып келетін хабардың не туралы екендігін көрсететін бөлігі оның темасы болады да, ал сол жайында жаңа мәлімет беретін, яғни сөйлемді (контексті) құруға себеп болған бөлігі ремасы болады. Қазақ тілінде сөйлемнің актуальды мүшеленуінің негізгі тәсілдеріне орын тәртібі мен интонация жатады. Мысалы, жоғарыдағы сөйлемдерде хабарлардың актуальданатын бөлігі мен және Асан сөздері болса, сұрақты кім келді?, студент кім? деп қоямыз. Осындай жағдайда ой екпіні мен және Асан сөздеріне түсіп, біздің білгіміз келетіні осы сөздер болады, сөйтіп, олар рема қызметін атқарады. Әдетте, қазақ тілінде баяндауыштың тікелей алдында тұрған сөзге ой екпіні түсіп, ол актуальданады (рема болады). Сөйлемді формальды-грамматикалық тұрғыдан мүшелеуден өзге, оның мазмұнын сөйлемде айтылған ойдың актуальдану тұрғысынан мүшелеуге болатынына ең алғаш Прага тіл білімі мектебінің өкілдері көңіл аударды. Кейіннен бұл тіл мамандары тарапынан қолдау тауып, әр түрлі бағытта түсіндіріліп, дамытылды
тема (исходный пункт высказывания) - это та часть высказывания, которая самая известная слушателю/читателю/ и т.п., одним словом, получателю этого высказывания.исходную, изначально данную составляющую (то, что считается известным или может быть легко понято), называемую темой, исходной точкой или основой;
рема (ядро) - это та часть высказывания, которая новая и неизвестная получателю. Ядром она называется потому, что именно ради этой части высказывания само это высказывание и порождается.новую, утверждаемую говорящим составляющую (то, что сообщается об исходной точке высказывания), называемую ремой, фокусом или ядром;
Пример: «Он (тема) оказался (переход) прекрасным учителем (рема)».
Например, в предложении Из пункта А в пункт Б выехал товарный поезд. - темой будет Из пункта А в пункт Б, а ремой - (товарный) поезд, при условии, что это первое предложение абзаца - например, задача из ученика по математике. Такое высказывание еще называют моноремой.
Если это же самое высказывание использовать в таком диалоге:
1-й ученик: Я не понял, откуда и куда выехал товарный поезд?
2-й ученик: Из пункта А в пункт Б выехал товарный поезд.
то темой становится товарный поезд, а ремой - пункт А и пункт Б.
Такое высказывание называют диремой, так как финал высказывания обычно занимает рема, но в данном контексте - это тема высказывания, а рема перемещается по предложению в зависимости от коммуникативного задания высказывания. При произнесении фразы на рема будет выделена соответствующей интонацией.
|
|
|
Гр.катергория мен сем. Категорияның арақатынасы
|
|
|
|
Автокоммуникация деген не? Оған тән белгілер
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
