Этнос14. 12. indd

31
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
деп қарайтын мəдени-философиялық бағдар, көзқарастар жүйесі. Көне Гре-
ция заманының өзінде-ақ Шығыс пен Батысты варвар мен эллин, «жабайы-
лық»  пен  «өркениеттің»  шендестіктерінің  формасы  ретінде  қарама-қарсы 
қойылатын  болған.  ХІV-ХV  ғасырлардағы  отарлау  жəне  басқыншылық  ке-
зеңдерінде еуропалық мəдениет Шығыстың «бөтен», бұлар үшін жаңа мəде-
ниеттерін ашудың нəтижесінде мəдени есеңгіреуді бастан өткерді. ХХ ғасыр-
ды Е. идеяларын белгілі бір шамада басқаша түсіндіру Шпенглер мен Тойнби 
теорияларынан орын алды: олар дербес мəдениеттердің сабақтасуы мен бай-
ланысу мүмкіндігін жоққа шығарды. 
Бұл  тұжырымдамаға  өзгеше  бір  қарсы  тұратын  бағдар  шығысцентризм 
болды.  Бұл  бағдар  бойынша,  еуропалық  мəдениетте  жасампаз  сипат  жоқ, 
ол – өзгеден  ауыстырып  алған  мəдениет.  Сондай-ақ  негрлік  мəдениет  құн-
дылықтарының артықшылығы туралы негритюд теориясы т.б. Е. қарсы жа-
уап іспеттес. Еуропаның озат ойшылдары, ағартушылары бастап, Е. сын көз-
бен қарай білді, адамзаттық мəдениет пен мəдениет тарихының біртұтастығы 
туралы идеялар ұсынды.
ЕУРОПАЛЫҚ  ОДАҚ  (ор.  Европейский  Союз,  ағыл.  European Union) – 
Еуропаның бірқатар мемлекеттерінің өңірлік, экономикалық жəне саяси бір-
лестігі. Е.О-та халықаралық ұйымдарға тəн белгілері мен федерацияның же-
келеген сипаттары бар. 
Халықаралық ұйым ретінде Е.О. мемлекетаралық əріптестіктің формасы 
болып табылады, оның құқықтық тіректері шарттық-құқықтық кесімдерден 
құралады.  Заңдық  жағынан  Е.О.  қатысушы  мемлекеттердің  ешқайсысы  да 
олардың өздерінің келісімінсіз қандай да бір əрекетке мəжбүрленбеу, ал мін-
деттейтін шешімдер қабылдау үшін мемлекеттердің бəрінің де келісімі болу 
қағидаларына негізделеді. 
Е.О.  халықаралық  құқық  субъектісі  болып  табылады,  оған  халықаралық 
қатынастарға қатысуға жəне халықаралық шарттар жасауға өкілеттілік беріл-
ген.  Ортақ  сыртқы  саясат  пен  қауіпсіздік  (қорғаныс)  саясаты  қалыптасқан. 
Көптеген мемлекеттерде жəне халықаралық ірі ұйымдарда Е.О-тың диплома-
тиялық тұрақты миссиясы тағайындалған.
Құрылтай Шарттар Е.О. Конституциясы ретінде танылады (ондай Шарт-
тар саны оннан астам). Билікті бөлу принципін ескеріп құрылған басқару ор-
гандарының  мынадай  жүйесі  қолданылады:  Еуропалық  Комиссия,  Еуропа-
лық Одақ кеңесі, Еуропалық кеңес, Экономикалық жəне əлеуметтік комитет, 
Өңірлер комитеті, Еуропа соты, Еуропалық есеп палатасы, Еуропалық Орта-
лық банк, сондай-ақ əр бес жыл сайын Е.О. азаматтары сайлайтын Еуропа-
лық Парламент. 
Е.О-тың  бастапқыда  халықаралық  құқықтың  жалғасы  ретінде  шыққан 
құқығының  өзінің  құрамы  мен  құрылымы  жағынан  ұлттық  құқық  жүйе-
лерімен ортақтасатын тұстары өте көп, бұл құқықты ұлттық соттар да қол-

32
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
данады. Жасалған халықаралық шарттармен қоса, Е.О. əділ сот пен ішкі істер 
саласындағы заңдар (директивалар, заңнамалық кесімдер мен қаулылар) қа-
былдайды, сондай-ақ сауда, ауыл шаруашылығы, балық шаруашылығы мен 
өңірлік даму салаларындағы ортақ саясатты əзірлейді. Е.О. құқығы мен ұлт-
тық құқық арасында шиеленістер болып қалса, Е.О. құқығының заңдық күші 
басым болады, түсіндіру қызметі берілген соңғы инстанция ретінде Е.О. со-
тына жүгінеді. 
Қазіргі  уақытта  Е.О-қа  Еуропаның 28 мемлекеті  кіреді.  Одақ  заңдық 
жағынан  Маастрихт  шартымен 1992 жылы  еуропалық  қауымдастық  прин-
ципі бойынша бекітілді. Е.О-та адамдардың, тауарлардың, капитал мен қыз-
меттердің еркін жүруіне кепілдік беретін ортақ нарық жұмыс істейді, онда 
мүше елдер де, басқа да еуропалық мемлекеттер енетін Шенген аймағы ше-
гінде төлқұжат тексерілмейді. 
Біртұтас «евро» валютасын енгізу арқылы Одақтың он сегіз елі еуроаймақ 
құрды.
Е.О-та  бір-біріне  қарама-қарсы  екі  үрдіс  анық  байқалады.  Біріншісі – 
ұлттық  мүдделерді  құрбан  етіп  ұлттықтан  үстем  органдардың  өкілеттігін 
күшейту есебінен Одақты одан ары нығайту (еуроинтеграция). Екіншісі – 
билікті  əлсіретіп,  еуробюрократияның  санын  қысқарту,  қатысушы  мемле-
кеттердің өкілеттіктерін Одаққа беруді тоқтату, сондай-ақ Е.О-тың кеңісті-
гін ұлғайтуға тыйым салу (еуроскептицизм). 
2008-2010  жылдардағы  қаржылық-экономикалық  дағдарыс,  оған  ілесе 
Е.О-тың бірқатар елдерінде болған рецессия, ұлттықтан үстем органдардың 
ахуалды тұрақтандыру жөніндегі шаралары, кейбір елдердің көші-қонға қар-
сы тұруға жалғыз өзінің тарапынан шектеу енгізуі ішкі қайшылықтарды өр-
шітіп жіберді, мұның ішінде ұлтаралық жəне діни қайшылықтар да болды, 
бұлардың бəрі еуроықпалдастықтың жарияланған жекелеген тірек принцип-
терін жүзеге асырудың іс жүзінде күмəнды екендігін байқатты. 
2014 жылы Еуропалық Парламентке депутаттар сайлау кезінде сайлаушы-
лардың 43%-ы келгенмен, оңшыл центристік күштердің жетекші рөлі сақтал-
са да, еуроскептиктер тұрғысының күрт күшейгендігі көрінді. 
- Ж -
ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ (ор. патриотизм новый ка-
захстанский,  ағыл.  New Kazakhstan Patriotism)–  патриотизм  идеологиясын 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ə.Назарбаевтың  «Қазақстан - 
2050» Стратегиясында тұжырымдамалық тұрғыдан жаңартуы. Мұның негізгі 
арқауы  мемлекет  пен  азаматтың  мақсаттарының  барлық  негізгі  бағыттарда 
тоғысуында. Мемлекет пен халық осыны санамен ұғынып, бірлесіп жұмыс 
істеуге тиіс. Осыған орай, жаңа саяси санат – сенім санаты іске қосылады. 

33
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
«Азаматтар  мемлекетке  болашақ  бар  болса,  даму  үшін,  жеке  жəне  кəсіби 
тұрғыдан өсу үшін мүмкіндіктер болса ғана сенім артады». Патриотизм, ең 
алдымен, елді, оның жетістіктерін мақтан ету. 
Қазақстан халқы Ассамблеясының «Қазақстан - 2050» Стратегиясын жүзе-
ге асырудағы жұмысының шешуші бағыты «Жаңа қазақстандық патриотизм 
– біздің көпұлтты жəне көпконфессиялы қоғамымыздың табысының негізі» 
атты  жетінші  басымдықпен  байланысты.  Бұл  жұмыс  мыналарды  қамтиды: 
жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастыру; этностық тегіне жəне діни 
сеніміне қарамастан азаматтардың құқықтарының теңдігін қамтамасыз ету; 
Қазақстанның барлық этностарының дəстүрлері мен дербестігін сақтау, мə-
дениеттерін дамыту; қазақ тілін ұлттық бірлік пен қоғамның рухани өзегінің 
факторы ретінде дамыту, тілдердің үштұғырлылығын дамыту; ұлт зиялыла-
рының жалпы ұлттық құндылықтарды нығайтудағы, бүкілқазақстандық бір-
дейлестік негізінде ұлттың тарихи санасын қалыптастырудағы рөлін артты-
ру; радикализм, экстремизм жəне лаңкестіктің кез келген түрлері мен көрініс-
терін қабыл алмау.
 ҚХА-ның 2020 жылға дейінгі даму тұжырымдамасында жаңа қазақстан-
дық патриотизмнің негізін салатын бағыттар бекітілді.   Жаңа қазақстандық 
патриотизмді,  ұлттық-мемлекеттік  сəйкестікті  жəне  ұлттық  бірлікті  нығай-
туға мыналар арқылы ықпал ету көзделді:      
-«азаматтарды  патриотизм,  тең  құқылық  жəне  жауапкершілік,  толерант-
тылық  жəне  ел  бірлігі,  мемлекетке  сенім,  ел  үшін  жəне  оның  жетістіктері 
үшін мақтаныш рухында тəрбиелеудің біртұтас жүйесін қалыптастыруға ат-
салысу;
- Қазақстанның этностық топтарының мəдениетін, дəстүрлерін жəне тіл-
дерін одан əрі дамытуды қамтамасыз ету мақсатында этномəдени бірлестік-
термен ортақ əлеуметтік мəдени кеңістікті жəне мемлекетке сенімді қалыптас-
тыруға бағытталған іс-қимыл жасау;
- этномəдени бірлестіктердің жаңа қазақстандық патриотизмді, жалпы аза-
маттық құндылықтарды қалыптастыруға, рухани бірлік, этносаралық келісім 
идеяларын  нығайтуға  жəне  таратуға  бағытталған  жобалары  мен  қызметіне 
басым қолдау көрсету;
-Қазақстандағы  сəйкестікті,  патриоттық  көңіл-күйді,  ұлттық  бірлікті 
нығайту бойынша қолданбалы зерттеулер саласындағы ғылыми-зерттеу жо-
баларына қолдау көрсету; 
-өмір  сапасына,  қауіпсіздікке,  тең  мүмкіндіктер  мен  келешекке  кепілдік 
мəселелерін, патриотизмді тəрбиелеуді жəне сəйкестікті нығайтуды ақпарат-
тық қолдау саласында жаңа тұжырымдар əзірлеуді қамтамасыз ету;
- отандық кино жəне телеиндустрия, əдебиет пен өнер саласын қалыптас-
тыруға, олардың өнімдерінің нарықтағы бəсекелестікке, патриотизм мен қа-
зақстандық сəйкестікті қалыптастырудың мақсаттары мен міндеттеріне сай 
болуына қолдау көрсету;