Этнос14. 12. indd

36
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ЖИХАД (араб. ﺍﻝﺝﻩﺍﺩ‎‎ – тырысу, ор. джихад, ағыл. jihad) –  ислам доктри-
насында Ж. туралы əр түрлі қағидалар бар. Солардың ішінде Ж. күресінің 
мынадай жолдары көрсетіледі: 1. өз кемшіліктеріне қарсы Ж. – əр мұсыл-
манның өз кемшіліктерімен жеке күресі, Ж.-тың ең қиын формасы, өйткені 
өзі күнəға жататын құмарлығы мен рухани кемшіліктерін жеңбей, адам дін 
идеалдарының жеңісі үшін күрес жүргізе алмайды; 2. өз танымы үшін Ж. 
ету – адам тұлғасының жетілуіне жəне надандыққа қарсы тұруға жетелейтін 
түрлі ғылымдарды оқу, білімдарлық, ғалымдық; 3. материалдық байлыққа 
қарсы Ж. – осы дүниедегі проблемалардың көбін ақша, мүлік, жылжымай-
тын мүлік арқылы шешу жолына қарсы күрес; 4. Ұрыс майданындағы Ж – 
адамдардың өмірі мен мүлкін қорғау, мемлекетті басқыншылықтан қорғау 
үшін соғыс жүргізу исламда парыз (фард) болып саналады. Соғысқа қаты-
сатын мұсылмандар – муджахидтер, ал мұндай соғыстарда қаза тапқандар 
шахидтер деп аталады. Оларға Алла ең жоғарғы орындарды беріп, жұмаққа 
кіргізеді. Соғысқа қатысқан тірі адамдарды ғазия деп атайды. Басқа мұсыл-
мандардың ар-намысын қорғай алатын болса, Ж.-ты жүргізу міндеті мұсыл-
мандардың белгілі бір бөлігіне ғана жүктелуі мүмкін (фард аль-кифая) жəне 
қажет  болса  əр  мұсылманға  жеке  жүктелуі  де  мүмкін  (фард  аль-айн).  Ж.-
тың мақсаты ақиқат орнату мен кез келген əділетсіздікті жою. Ж. кек алу, 
өлтіру, басқа адамдарды тонау немесе түрлі халықтарды жаулап, тəуелді ету 
мақсатында  жүргізілмейді.  Оны  қоғамдағы  кемшіліктерді  жойып,  əділет-
тікті  орнату  үшін  жүргізу  қажет.  Сонымен  қатар  Ж.  исламды  мəжбүрлеп
қабылдату  үшін  де  жүргізілмейді,  өйткені  адамдарды  дін  қағидаларымен 
таныстыру керек жəне адамдарға исламды тек өз қалауымен ғана қабылдау-
ға жағдай жасау керек.
- И -
ИДЕОЛОГИЯ  (грек.  idea  түсінік + logos  ілім;  ор. - идеология,  ағыл. 
ideology) – қоғамдық  сананың  түрлі  формаларынан  көрініс  табатын  дүние-
таным, дүниені қабылдау, көзқарас, идея, сенім мен бағдарлардың жүйесі. И. 
– қоғамның құрылысы мен қызметтік қағидаты жөніндегі, сондай-ақ қоғам-
ның осы идея иелерінің мүддесіне сай жағдайға жету жолы жөніндегі өзара 
байланысты идеялар, түсініктер, тұжырымдамалар мен доктриналардың са-
лыстырмалы түрде жүйеленген жиынтығы. Осы жиынтықты ұстану мақсат
болуы да, болмауы да мүмкін, алайда дəл осы жиынтық саяси қарекетті ұйым-
дастыруға тірек болады. 
 И. өзінің міндеттерін атқаруы үшін қажет ғылымның мəліметтерін, фи-
лософияның  қағидаларын,  діни  жəне  этикалық  постулаттарды,  мифтерді, 
рəміздерді т.б. пайдаланатындықтан И. синкретикалық сипатқа ие болады əрі 
өткеннің мұрасын жеткізу мүмкіндігі мол болады. И. құндылықтарды, іс-əре-

37
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
кеттің мақсаттары мен міндеттерін ұсыну, тіпті таңу арқылы, оқиғаларға баға 
берудің межелеуіштерін нұсқау арқылы, саясатта нені қалауға, неге жол беру-
ге, неден бас тартуға болатынын анықтау арқылы саяси үдеріске анағұрлым 
айқын əсер етеді.
 Кең ауқымда алғанда, И. құрылымы идеялардың жүйесін, идеологиялық 
қатынастарды,  идеологиялық  қарекетті,  идеологиялық  мекемелерді,  идео-
логиялық  үдерістерді  түзеді.  Ал  тар  ауқымда  алғанда,  И.  мазмұндық  жəне 
құрал-тəсілдік  элементтерден  тұрады.  Мазмұндық  элементтерге  рухани 
өмірдің  түрлі  салаларынан  алынған  элементтер  (үлгілер,  теориялар  т.с.с.) 
жатқызылса,  құрал-тəсілдік  элементтерге  мазмұнды  бейнелейтін  тəсілдер 
(ұғымдар, бейнелер, стереотиптер, мифтер, рəсімдер, ұрандар т.б.) жатады. 
Саяси  ғылымда  И.  феноменін  ұғынудың  Маркс  пен  Мангеймнің  еңбек-
терімен байланысты ықпалды дəстүрі бар. Ол бойынша, И. – сананың тұтас-
тай алғандағы шындықтың əлеуметтік-тарихи жағдайларға орайластырылып 
бұрмаланған жəне жартылай бейнесін беретін формасы; ал, нақтылай алған-
да,  шындықты  танудың  ерекшеліктерімен,  танушы  субъектінің  шындықты 
санада жаңғырту ерекшеліктерімен, оның мүддесімен орайлас сана форма-
сы (осыдан келіп идеологияның «жалғандығы», «қиялилығы» туралы түсінік 
шыққан). 
 «Идеология» терминін енгізген А.Л.К. Дестют де Траси (1754–1836) мұны 
адами идеялардың сезімдік тəжірибеден шығу заңдары туралы ғылым ретін-
де парықтаған. Саяси идеология саяси ойлардың теориялық формаларының 
қатарына енетіндіктен айқын бағдарланған сипатта болады.
 Саяси И. міндеті – саяси əрекеттердің нақты стратегиясын саяси қолдауды 
жалғастыру мақсатында, белгілі бір топтың биліктен немесе билікті пайдала-
нудан дəмеленуін негіздеу мақсатында қазіргі əлеуметтік-тарихи жағдайдағы 
саяси  шындық  феномендерін  түсіндіру,  ақтау  немесе  сынау.  И-ның  өзіндік 
ерекшелігі  қалыптастырудағы  мақсаткерліктен,  тірек  болар  қағидаттардың 
аксиомалығынан,  эмоционалдық  жігерлі  реңкінің  ашық  көрінуінен,  құн-
дылық ыңғайында болуынан, бейтəжірибелілігінен (айғақтардың өзіне емес, 
оны парықтауға ден қойылады), өте бейімделгіштігінен көрінеді. Бейімдел-
гіштігі сонда, іргелі тұрақтылық пен ахуалға ыңғайлануы, үйреншіктілік пен 
теориялық ойлау қағидаттары сабақтасып жатады, постулаттар стереотипті 
түрде пішімделеді. 
  Саяси  идеология  билікке  талпынуды  заңдастырумен  қатар  нормативтік 
бағдар беруші, түсіндіруші, интеграциялық қызметтерді, бақыланатын əлеу-
меттендіру, жұмылдыру қызметтерін т.с.с. қоғамдық сананы басқаруға қатыс-
ты бірқатар міндеттер атқарады. 
 Саяси идеологиялардың тұрпаттамасы (типологиясы) деген мəселе талас-
ты тақырыпқа жатады. Мəртебесі, тараған ортасы мен саяси ықпалы бойын-
ша  идеологиялар  қоғамдық  жəне  мемлекеттік  болып  бөлінеді.  Қоғамдық
идеология əртүрлі саяси партиялар мен қоғамдық-саяси қозғалыстардың идея-