Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

83
жəне  Q
жаб
  қыздыру  технологиялық  жабдықтарының  жылу  қайтарымынан,  жасанды 
жарықтандыру  көздерінің  жəне  Qэл  жұмыс  істеп  тұрған  электр  жабдықтарының,  Q
мат
 
қыздырылған  материалдар  мен  бұйымдардың  жылу  бөлінділерінен,  Q
тех
  экзотермиялық 
технологиялық процестерден жəне Q
к.р.
 күн радиациясынан жылу түсімдерінен құралады, 
яғни
Q
бөлу
 = Qл+ Q
жабд
+ Q
эл
+ Q
мат
+ Q
тех
+Q
к.р
., Вт      (5.3)
Сондай-ақ  көршілес  үй-жайлардың  кедергілеу  конструкциялары  арқылы  жылу 
түсімдері назарға алынады.
Жылу  тапшылығын  немесе  артықтығын  анықтауға  арналған  жылу  теңгерімі 
есептік уақыт аралығы ішінде ең көп жылу шығындары уақыты мен ең аз тұрақты жылу 
бөлуді назарға ала отырып, анық жылу (үй-жайдың ауасының температурасының өзгерісін 
туғызатын)  бойынша  құралады.  Жылу  теңгерімін  əзірлеген  кезде  сыртқы  кедергілердің 
ішкі  бетіндегі  ауаның  су  буын  конденсациялаудың  жасырын  жылу  бөлуі  есепке 
алынбайды. Бұл моншалардың, кір жуу, душ павильондарының үй-жайларына, сондай-ақ 
үй-жайдағы буланатын судың температурасы ауаның температурасына тең немесе жоғары 
болған кейбір «ылғал» өндірістік цехтарға қатысты. 
Энергия  балансы  есепті  кезеңде  (мысалы,  бір  жыл)  осы  елде  кіретін,  шығатын 
жəне  тұтынылатын  барлық  энергетикалық  тауарлар  туралы  мəліметтерді  қалыптастыру 
үшін негіз болып табылады. Энергетикалық теңгерім барлық деректерді «жалпы» өнімді 
анықтауға мүмкіндік беретін жалпы өлшем бірлігі арқылы көрсетеді [60]. 
Көптеген  тауарлық  баланстардың  негізінде  энергетикалық  балансты 
құрастырудың көптеген мақсаттары бар, атап айтқанда [60]: 
1) Энергетикалық қауіпсіздікті қадағалау, энергетикалық нарықтарға мониторинг 
жүргізу, тиісті саяси мақсаттарға қол жеткізу жəне тиісті энергетикалық саясатты əзірлеу 
үшін елдің энергетикалық бейінін терең шолуды қамтамасыз ету; 
2)  Бірлескен  əлеуметтік-экономикалық  көрсеткіштерді  есептеу  жəне  CO2 
шығарындыларын бағалау үшін негізді қамтамасыз ету; 
3) Түрлі базалық кезеңдерді жəне əртүрлі елдерді салыстыру; 
4)  Негізгі  статистиканың  толықтығын,  дəйектілігі  мен  салыстырмалылығын 
қамтамасыз ету құралын ұсыну; 
5) Энергияны конверсиялау процестерінің тиімділігін есептеу, сондай-ақ елдегі 
энергияны  жеткізудің  немесе  тұтынудың  жалпы  көлеміндегі  түрлі  салалардың  немесе 
тауарлардың салыстырмалы үлесін есептеу. 
Энергия балансы, əдетте, графикалық нысандар (мысалы, Сканьи диаграммасы) 
бар  болса  да,  əртүрлі  деңгейдегі  дезагрегациямен  бірге  тауарлардың  матрицасы  мен 
олардың  ағындарын  қалыптастырады.  Бухгалтерлік  баланста  соңғы  тұтынудың  жалпы 
көлемі сала бойынша, мысалы, өнеркəсіп, көлік, тұрғын үй, қызмет көрсету жəне басқалар 
сияқты  бөлінеді.  Дегенмен,  мұндай  энергетикалық  деректерді  бөлу  деңгейі  энергия 
тиімділігін бақылау үшін жеткіліксіз, өйткені ақпарат жоқ, мысалы, тұрғын үй секторында 
түпкілікті  тұтыну  түрлері  немесе  көлік  түрі  немесе  көлік  сегменті.  Сондықтан 
энергетикалық баланс елдегі ең ірі энергия тұтынушылары болып табылатын секторларды 
5.4 Энергетикалық теңгерімдердің деңгейлері мен иерархиясы
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

84
бағалау  үшін  пайдалы  болады  жəне  энергия  үнемдеу  əлеуетін  іске  асыру  энергия 
тиімділігінің индикаторлары үшін егжей-тегжейлі деректерді жинау бағдарламаларын іске 
қосқанға дейін үлкен əсерін тигізеді (5.1 сүрет) [49; 60; 69].
Кəсіпорынның  энергетикалық  теңгерімін  əзірлеу  жəне  есептеу  энергетикалық 
тексеру жүргізгенде өте маңызды фактор.
Энергия  теңгерімінің  басты  мақсаты  жаңа  кəсіпорындарды  жобалаған  кезде, 
жұмыс істеп тұрғандарын пайдаланған кезде, сондай-ақ энергия үнемдеу жəне энергияны 
пайдалану  тиімділігін  арттыру  шараларын  іске  асырған  кезде  энергия  ресурстарының 
тиімділігін талдау жəне бағалау болып табылады.
Энергетикалық теңгерім тұтастай алғанда елде, ҚР облыстарында, бірлестіктер 
мен кəсіпорындарда əзірленеді .
Отын-энергетикалық  теңгерімдерді  (ОЭТ)  əзірлеу  жəне  талдау  мына 
міндеттерді шешуге бағытталады:
-  кəсіпорындағы  энергия  пайдаланудың  нақты  жай-күйін  бағалау,  отын-
энергетикалық ресурстардың (ОЭР) шығындарының пайда болу себептерін жəне мəндерін 
анықтау; 
-  отын-энергетикалық  ресурстардың  шығындарын  азайтуға  бағытталған  іс-
шаралар жоспарын əзірлеу;
-   отын жəне энергия үнемдеу резервтерін анықтау жəне бағалау;
-  өнім  өндіруге  жұмсалатын  отын  мен  энергияның  шығысын  нормалауды 
жетілдіру жəне ғылыми негізделген нормаларын əзірлеу;
-  өндірістік  процестерде  жəне  қондырғыларда  энергия  тұтынудың  ұтымды 
көлемдерін белгілеу;
-  энергия  тасымалдаушылардың  шығысын  есептеу  жəне  бақылауды 
ұйымдастыруға жəне жетілдіруге қойылатын талаптарды белгілеу;
-  оңтайлы  бағыттарды,  жеткізілген  жəне  қайталама  энергия  ресурстарын 
пайдалану  тəсілдері  мен  көлемдерін  таңдау,  өндіріс  ішіндегі  шаруашылық  есепті  жəне 
отын-энергетикалық  ресурстарды  үнемдеуді  ынталандыру  жүйесін  жетілдіру  жолымен 
энергетикалық шығындарды азайту, кəсіпорынның энергетикалық теңгерімі құрылымын 
оңтайландыру  мақсатында  жаңа  жабдықтарды  жасау  жəне  технологиялық  процестерді 
жетілдіру мəселелерін шешу үшін бастапқы ақпарат алу [1; 6 – 18; 28 - 31].
Кəсіпорынның  энергия  теңгерімдері  жалпы  (жиынтық)  жəне  жекеше  болады: 
жалпы  энергия  теңгерімі  энергия  ресурстарының  барлық  түрлерін  көрсетуі  тиіс,  жеке 
энергия теңгерімі əдетте, тек энергия ресурсының немесе энергия тасымалдаушының бір 
түрін ғана көрсетеді .
 Өнеркəсіп орнының белгілі бір уақыты кезеңінде энергия ресурстарын тұтыну 
туралы есебі жалпы немесе жиынтық энергия теңгерімінің мысалы болып табылады. Жеке 
энергия  теңгерімі  отынды  жылыту  жəне  сумен  жабдықтау  жүйелерінің,  желдету 
жүйелерінің жəне т.т. жылуын пайдалануды көрсетуі мүмкін.
Əзірлеу тəсілдері бойынша былайша бөлінеді:
џ
инструменталдық немесе тəжірибелік
џ
энергия аудиті үшін кəсіпорынның есептік энергия теңгерімі 
џ
тəжірибелік-есептік энергетикалық теңгерім
Тəжірибелік  энергия  теңгерімі  стационарлық  немесе  портативтік  өлшеу 
аспаптарын қолданып əзірленеді.
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі