Әктас жер қойнауын бағалау

КІРІСПЕ 8

1 ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРДЫҢ КЕНОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ 10

1.1 Жер қойнауын бағалау әдістемесі 13

1.2 Жер қойнауын пайдалушылардың негізгі құқықтары 17

2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ТАЛДАНЫЛУЫ 31

2.1 Геологиялық және өндрістік жағдайлардың талдануы 31

2.2 Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесі 35

2.3 Үй және өндірістік әктастың технологиясы 38

2.4 Қоршаған орта бойынша бағалау шаралары 40

3 ШЫҒЫН ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ 46

3.1 Пайда тәсілмен бағалау 55

3.2 Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды келістіру 65

ҚОРЫТЫНДЫ 67

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70

ҚОСЫМШАЛАР

Жер қойнауын бағалау қазіргі күнде өте маңызды болып келеді. Мұнда белгіленген кәсіпорын пайдалы қазбаларды өндеу жұмыстарымен айналысады. Осы жұмыстарда пайдалы қазбалардың құнын және жалпы мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалынады. Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып жатады. Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында өндірістік талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды шикізат алу кенорын деп аталады.

Кенорынның пайдалы қазбалардың теориялық түсініктемелері жазылған. Пайдалы қазбалар, кенорын, минералды шикізат, жер қойнауын пайдаланушылар анықтамалары жазылған.

Кенорынды бағалау әдістемесінде жалпы бағалау тәсілінің үш түрі және амал тәсілдері келтірілген.

Жер қойнауын пайдаланушылардың құқығы және жер қойнауын пайдалануға салық салу заңдары өте кең түрде жазылған. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салуда бонустар, роялти, өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін заңдары толық келтірілген.

Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы жүргізіледі:

1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);

2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);

3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)

Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату, массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару.

Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік

жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы жағынан бастап асфальт салынған.

Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесінде жалпы әктастың орналасу жері, пайдалы қазбалар қорлары жалпы көрсетілген.

Өндірістік әктас және үй әктастың технологиясы жалпы технологиялық кешен операцияларын анықтайды.

Тау - көлік жұмыстарын жүргізу барысында қатты және газ күйіндегі заттардың шаң болуы мен шығарындылары атмосфераға зиян келтіреді. Шаңның қалыптасуы кен шығару орында экскаватор, бульдозер, автокөліктің жұмыс кезінде қозғалудан пайда болады. Рекультивациялық жұмыстар басталуына дейін кен шығару орнында жел соғудан, шаңның көтерілуі мүмкін. Шаңның қалыптасуынан басқа атмосферада газ күйіндегі ластауыш шығарындылары, көмірқышқыл, азот қышқылы, ангидрид сияқты заттар болады. Атмосфераға ластауыш заттардың шығарындылары мен қауіпті әрекет жасау комбинация қосымшалары, қауіп- қатер сыныптары, атмосфера ауасына бірнеше ластауыш заттардың жіберілетін Концентрациясының (ПДК) тізімі көрсетілген.

Шығын тәсілінің әдістері барлық тозу түрлерін есептеп шығара отырып, жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны ауыстырудың құнын шығарады. Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғыларын, жер пайдалану құқығын, машина, станок, негізгі құралдарды, өндірістік қорлар, тауарлар, дайын өнім және тауар - материалды құндылықтардың бағалау құны жүргізіледі.

Табыс тәсілдері келешекте пайдаланудан күтілетін табыстарды анықтауға негізделген жылжымайтын обьектісінің құнын анықтау.Ақша ағымдардың дисконттау, табыс капитализация, Гордан, Инвуд, Хоскольда әдістері арқылы есептелінеді.

Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды келістіру барысында әдістердің құн көлеміне меншікті салмақ қолдану арқылы мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалау құнын шығару.

Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып жатады. Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында өндірістік талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды шикізат алу кенорын деп аталады.

Пайдалы қазбалардың кенорнының обьектісі тау өндірісі өнеркәсібіндегі кәсіпкерлік қызмет болып табылады. Мұндай обьектілердің өзіндік ерекшеліктерімен иеленеді.

Пайдалы қазбалар кенорны жылжымайтын мүлік болып табылады, олар тек табиғат жаратылған жерде ғана орналасқан. Кенорын орналасқан ауданның жағдайы өндірістік кәсіпорындарын құру үшін қолайлы емес.

Кенорынның пайда болуы табиғи геологиялық үрдістер қиын және көптүрлі. Сондықтан тәжірибеде кенорындар жеке құрылыс ерекшеліктерімен, кенорындағы пайдалы қазбалардың сапасы және бөлінуі өндірістік енгізуде жеке инженерлік және технологиялық шешімдері арқылы мінезделінеді. Тау кәсіпорындарынның кенорындардың технико - экономикалық көрсеткіштері әртүрлі құрылуына байланысты үлкен айырмашылықтары бар.

Әрбір кенорынның пайдалы қазбалардың соңғы саны мен анықтамасы ( қорлардың анықталу мінездемесі) бар.

Кенорын қорларды өндірістік енгізу үрдісінде біртіндеп өндіріледі, ал соңғы есептеуінде жойылады. Тау кәсіпорынның кенорны қорларды өндіру және жұмыс істеу уақыты анықталады. Бұл мерзім ұсақ обьектілерде 5 - 10 жыл, ал үлкен обьектілерде 30 - 60 жыл жұмыс істейді. 60 жылдан астам кенорын өндіру жұмыстары әлемде бір рет ғана болады.

Кенорын пайдалы қазбалары жер қойнауында жасырылған. Олардың тау кәсіпорындардың жобалаудағы бастапқы мәліметтердің ерекшеліктері мен сапалық мінездемесі геологиялық зерттеулердің арнайы жұмыстарында анықталынады.

Жер қойнауындағы жеке аудандағы, мемлекеттегі, континенттегі, мұхит және теңіз астындағы, жер бетіндегі өндірісте қолданылатын пайдалы қазбалар жиынтығы минералды ресурстар деп аталады.

Минералды ресурстардың бөлігін өндіруге дайындығын минералды шикізат базасы деп аталады.

Минералды ресурстар өндірістік өнеркәсіп саласындағы дамудың негізі болып табылады. Олар энергетика, металлургия, химиялық өнеркәсіпте, құрылыс индустриясында салаларында кең қолданылады.

Минералды шикізатты өндіру және экпорттау табыс бөлімінің негізі болып табылады.

Сала бойынша қолдану шикізаттардың негізгі топтарды көрсетеді:

1. Қуат көзі ( мұнай, газ, көмір, ыстық тақтатастар, торф, уран);

2. Металл кені ( қара, түсті, жиі емес, асыл);

3. Химиялық шикізат ( калий, натрии, және магний тұздары, фосфат, күкірт);

4. Техникалық шикізат ( графит, асбест, табиғи от, пигметтер, керамика шығару үшін компонент, табиғи абразивтер, сорбенттер);

5. Құрылыс материалдары ( тас, құм, цемент шикізаты);

6. Асыл, техникалық арнайы қолдану үшін тастар ( алмаз, түсті тастар, пьзооптикалық минералдар)

1. 
   Жер қойнауын бағалау әдістемесі
   

Мүліктің құны анықтауда ең басты кілтті мәселесі бағалау әдістерін қолданатын таңдаулар болып табылады. Мүлік құның бағалау әдістерінің көптеген жіктеулері бар.

Бағалау тәсілдемесі (көзқарасы) – бұл бағалау объектінің құнын бір біріне бағалау әдісімен нарықтық немесе басқа құнды анықтау болып табылады.

Бағалау әдісі – бұл заңды, ұйымдық – техникалық немесе қаржы экономикалық сипатымен Бағалаушылар қызметтерінің тізебегі анықтау немесе жинақтау, баға объектісінің нарықтық немесе басқа құнының орындалуын белгілеу.

Баға әдістерін былай жіктеуге болады:

- есептеу базасын қабылданған ақпараттар осы уақыттағы немесе объектісі өткен жылдардағы мазмұны.

- шығын, кіріс немесе нарықтық (салыстырмалы сату) бөлімдерде қолданылатын тәсілдер.

Бағалаудың әр түрлі әдістері оқшауланған түрде қолданылмайды. Керісінше олар бір-біріне қатынастарын толықтырады, әдетте бағалау күніне бірнеше әдістер қолданылады. Содан кейін әр түрлі әдістерін алынған бағалау нәтижелері қорытынды баға үшін өзара салыстырылады. Бірақ кейбір әдістер бағалаудың анықталған құндарының құнын бағалауды баға объектінің түзетілген баламалы құнының әдісін қстанады, ал тұрақты пайда әкелетін кәсіпорындар мен жылжымайтын мүлікті бағалауды – капитализациялық қалыпқа келтірілген пайда әдісі болып табылады.

Бағалауда шығыс әдісімен алынған нәтижелер баға объектілерінің нарықтық құнын негізделген бағдары болып қызмет етуі мүмкін, біреуі Бағалаушылардың пікірі бойынша кіріс және нарықтық салыстырмалы тәсіл мен есептеу болып табылады.

Шығын тәсілінде база ретінде «ұдайы өндіріс құны» түсінігі қолданылады. Бұл түсінік физикалық, функциялық және экономикалық тозудың мүліктің құнын жоғарлатуын көрсетеді.

Шығындық амал әдістері - бұл барлық тозу түрлерін есептеп шығара отырып, жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны ауыстырудың құнын айқындау әдістері:

1. Элемент бойынша есептеу әдісі - бірыңғай аудандық бірліктік бағамалар ( БАББ) жинақтарын, сметалық нормалар мен ережелер ( СНжМЕ) сметалық нормалар мен бағаларды және басқа да нормативтерді пайдалану негізінде тозуды ескере отырып, ұдайы өндіріс немесе ауыстыру құнын айқындау;

2. Іріленген жалпыланған құн көрсеткіштері әдісі - тозуды есептеп шығара отырып, ұсақ обьектілерді сату туралы ұсыныстарды қорыту жолымен немесе іріленген сметалық нормативртердің (ІСН), қалпына келтіру құнының іріленген көрсеткіштердің (ҚҚІК), құрылыс құнының іріленген көрсеткіштердің (ҚҚІҚ) жинақтарын және басқа да нормативтерді қолдану негізінде ұдайы өндіріс немесе ауыстыру құнын ауыстыру;

Кіріс әдісі. Бағалау құнының басты көрсеткіші мүліктің табыс әкелу болып табылады. Мүлікті бағалау негізгі сонымен қатар коммерциялық жылжымайтын мүліктің болашақтағы табысталуын нарықтық құннын анықтайтын осы кіріс әдісі болып табылады.

Бағалаудың жылжымайтын мүлік құнын анықтау мына пастулатта негізделген, жылжымайтын мүлікті сатып алушы инвестор мүліктің болашақтағы табыстарының ағымдағы құнынан жоғары төлейді. Мүлік иесі сол мүлікті болашақтағы қолданғаннан түсетін ағымдағы құнынан төмен сатпайды. Нәтижесінде екі жақ нарықтық құнға сатуға келісімге келеді. Ол жылжымайтын мүліктің болашақтағы кірістері мен ағымдағы құнға тең болады.

Бұл жағдайда баға объектісінің құны екі негізгі әдісті қолданғанда анықталуы мүмкін. Олар: дисконтталған ақша ағымы және кіріс капитализациясы немесе модификациясы.

Сонымен қатар мүлікті бағалаудағы кіріс әдісінің артықшылықтарына қарамастан оның қолдануында кейбір шектеулер бар. Бұл әдісті қолдану мына жағдайда негізделеді:

Біріншіден, шаруашылықты жүргізіп отырған субъектіге әкелетін немесе болашақта әкелетін кірістің нақты ағымын белгілеу керек (таза кіріс немесе ақша ағымы, таза кіріс соммасынан амортизациялық аударымдарды алып тастағанмен түсіндіріледі)

Екіншіден, шаруашылық қызметтің пайда әкелетін тарихы мен оның пайдасы тұрақты болған жағдайда келешектегі пайданы есептеуге болады.

Бағалаушының айтуынша кепілге берілген пәтерлерді бағалау шығыс және кіріс әдістерімен анықталынбайды, өйткені олар нақты бағаны түсіріп жібереді.

1. Тікелей капиталға айналдыру әдісі - жылжымайтын мүлік обьектісінің тұрақты пайдалануды сақтау жағдайларына сүйене отырып, кірістің тұрақты шамасы, бастапқы инвестициялар болмаған, қайтарылатын капитал мен капитал кірісі бір уақытта есепке алынған кезде құнды анықтау;

2. Ақша ағымдарын дисконттау әдісі - обьектіні пайдалануға байланысты тәуекел дәрежесіне қарай ақша ағымдарының өзгеруі және дұрыс түспеу жағдайларына сүйене отырып, құнын анықтау.

Нарықтық әдіс (салыстырмалы) мүліктің сәйкес мүдделеріне сәйкес бағамен сатылуы тиіс. Олар:

• 
  салалық арақатынастар әдісі арнайы формулалармен баға көрсеткіштерінде негізделген экономикалық баяндамада қолданылады. Кәсіпорынның сатылары жайлы мағыналар эмперикалық жолмен және мүліктің бөлек түрлерімен салыстырады.
  
• 
  Капитал нарығының әдісі компания акцияларымен қолданған нарықтық нақты төленетін бағаға базаландырылған әдіс.
  
• 
  Мәміле әдісі мүлікті сатып алудағы бағада негізделеді.
  

1. Сатуды салыстырмалы талдау әдісі - жақында салынған, салыстырылатын обьектілерді олардың арсындағы айырмашылықтары ескеретін тиісті түзетулер орындалғаннан кейін бағаланатын обьектілерді салыстыру жолымен жылжымайтын мүлік обьектісінің құнын айқындау;

2. Нарықты ақпарат әдісі - бағаланатын обьектінің орналасқан жерін ескере отырып, қалыптасқан жылжымайтын мүлік нарығындағы ұсыныстар мен сұраным туралы ақпаратты талдау жолымен жылжымайтын мүлік обьектісінің құнын айқындау.

1.2 Жер қойнауын пайдаланушылардың негізгі құқықтары
Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы

1. Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы келесі операцияларды жүргізеді:

1)жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу;

2) барлау;

3) өндіру

3-1) Барлау және өндіру жұмыстары

4) жерасты үймереттер құрылысы және эксплуатациясы, барлау және өндіру жұмыстарымен байланысты.

2.Жер қойнауын пайдалану құқығы тұрақты және уақытша, айыру және айырмалған , ақылы және ақылы емес болады.

1. Жер қойнауын пайдаланушылардың субьектілері қазақстандық және шетелдік заңды және тұлғалар болып табылады.

2. Тұрақты жер қойнауын пайдаланушылар тұлғалар. Уақытша жер қойнауын пайдаланушы тұлғалар шектеулі мерзіммен шектеледі.
Сервитуттар

1. Осы кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерін көзделген жағдайларда меншік иесі немесе жер пайдаланушы өзіне меншік немесе жер пайдалану құқығымен тиесілі жер учаскісін мүдделі жеке және заңды тұлғаларға шектеулі нысаналы пайдалану құқығын беруге міндетті.

2. Бөтен жер учаскесін шектеулі нысаналы пайданалу құқығы (сервитут):

1) тікелей нормативтік құқықтық актіден;

2) мүдделі тұлғаның меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шартының негізінде;

3) жергілікті атқарушы органның актісі негізінде;

4) сот шешімі негізінде;

5) Қазақстан Республикасының зандарында көзделген өзге де жағдайларда туындауы мүмкін.

3. Егер нормативтік құқықтық актіде мүдделі тұлғаның меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шарты негізінде сервитут белгілеу көзделсе, олардың мұндай шарт жасасудан немесе меншік иесі жер пайдалану қоятын шарттың талаптарынан бас тартуына мүдделі тұлға меншік иесі немесе жер қойнауын пайдаланушыға талап - арыз беруі арқылы сот тәртібімен дауласа алады.

4. Егер нормативтік құқықтық актіге жергілікті атқарушы органның актісі негізінде сервитут белгілеу көзделсе, сервитут белгілеуге мүдделі тұлға, меншік иесі немесе жер пайдаланушы бұл актіге сот тәртібімен шағымдана алады.

Осы бөлімде реттелетін қатынастар

Жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізу жөніндегі қызметке салық салушылардың ерекшеліктері реттеледі және жер қойнауын пайдаланушылардың мынадай салықтары мен арнайы төлемдерін:

1) үстеме пайда салығын;

2) Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 13 желтоқсандагы № 11-111 Заңымен 279 баптың 1 тармағының 2 тармақшасы алынып тасталды.

3) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдерін:

а) бонустарды (қол қойылатын, коммерциялық табу);

б) роялтиді;

в) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін;

г) қызметін өнімді бөлу туралы келісім-шарт бойынша жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушының қосымша төлемін есептеу мен төлеу тәртібі белгіленеді.

Осы Кодексте "жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар", "мұнай операциялары", "мұнай" және "келісім-шарттық аумақ" ұғымдарының Қазақстан Респубпикасының жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы және мұнай туралы заңдарында айқындалған маңызы бар.

2. Мұнай операцияларын қоса алғанда жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар жүргізу жөніндегі қызметке осы Кодексте белгіленген тәртіппен салық салынуға тиіс.

Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу екі үлгіге бөлінеді:

1) бірінші үлгі, өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін қоспағанда, жер қойнауын пайдаланушының осы Кодексте кезделген салық пен басқа да міндетті төлемдерді төлеуін көздейді;

2) екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлеуін (беруін), сондай-ақ осы Кодексте кезделген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерінің төленуін көздейді, оларға: экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын рента салығы; роялти; шикі мұнайга, газ конденсатына салынатын акциз; үстеме пайда салығы; жер салығы; мүлік салығы қосылмайды.

1. Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып табылады.

2. Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін:

1) қол қойылатын;

2) коммерциялықтабу бонусын телейді.
Қол қойылатын бонус

Қол қойылатын бонусты белгілеу тәртібі

1. Қол қойылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының келісім-шарт жасалатын аумақта жер қойнауын пайдалану жөніндегі қызметті жүзеге асыру құқығы үшін бір жолғы тіркелген төлемі болып табылады.

2. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерлерін пайдалы қазбалар көлемі мен кен орнының экономикалық құндылығы ескерілген есеп негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

3. Қол қойылатын бонустың түпкілікті мөлшерін жер қойнауын пайдалануға құқық алуға өткізілген инвестициялық бағдарламалар конкурсының нәтижелері бойынша комиссия белгілейді және ол жер қойнауын пайдалану үшін берілетін кен орындарының (келісім-шарт аумақтарының) экономикалық құндылығы есепке алынып, келісім-шартта бекітіледі, бірақ бастапқы мелшерлерден төмен болмауы керек.

Қол қойылатын бонус келісім-шарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік отыз күннен кешіктірілмей бюджетке төленеді.

Жер қойнауын пайдаланушы қол қойылатын бонус бойынша декларацияны тіркелген жері бойынша салық органына төлеу мерзімі басталған айдан кейінгі айдың 15-іне дейін табыс етеді.

1. Коммерциялық табу- келісім-шарт аумағы шегінде ашылған, өндіру үшін экономикалық жағынан тиімді пайдалы қазбалардың белгілі бір түрінің запастары.

2. Осы баптың 3-тармағында аталған жағдайларды қоспағанда, коммерциялық табу бонусы келісім-шарт аумағындағы әрбір коммерциялық табу үшін, оның ішінде кен орындарына қосымша барлау жүргізу барысында, бастапқы анықталған алынатын қорды арттыруға жеткізетін пайдалы қазбалардың табылғаны үшін төленеді.

3. Пайдалы қазбалардың кен орындарына оларды кейіннен өндіруді көздемейтін барлау жүргізуге жасалған келісім-шарттар бойынша коммерциялық табу бонусы төленбейді.

Коммерциялық табу бонусының мелшері салық салу объектісі, есептеу базасы мен ставка негізге алына отырып белгіленеді.

Коммерциялық табу бонусының мөлшерін есептеу үшін:

1) кен орнынан алынатын пайдалы қазбалар қорының уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен осы мақсаттағы көлемі салық салу объектісі болып табылады;

2) алынатын пайдалы қазбалар қорының бекітілген көлемінің құны төлемді есептеу базасы болып табылады. Алынатын қордың құны, Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін ақпарат көздерінің деректері бойынша осы пайдалы қазбаның төлем жүзеге асырылған күнгі Халықаралық (Лондон) биржада бөлгіленген биржалық баға бойынша есептеледі. Пайдалы қазбаларға биржалық баға бөлгіленбеген жағдайда шығарылатын қордың құны құзыретті орган бекіткен жұмыс бағдарламасында көрсетілген өндіруге жұмсалатын жоспарлы шығындардың жоспарлы рентабельділік мөлшеріне түзетілген сомасынан айқыңцалады;

3) коммерциялық табу бонусы есептеу базасының, 1 проценті ставкасы бойынша бөлінеді.

1. Жер қойнауын пайдаланушы роялтиді Қазақстан Республикасының аумағында өндірілетін пайдалы қазбалардың әр түрі бойынша, оның сатып алушыларға өткізілгеніне (тиеп жөнелтілгеніне) немесе өз қажетіне пайдаланылғанына қарамастан, жеке төлейді.

2. Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шартта белгіленген роялти, осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, ақшалай нысанда төленеді.

3. Келісім-шарт бойынша қызметті жүзеге асыру барысында роялтиді ақшалай төлеу нысаны Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен құзыретті органмен қосымша келісімде белгіленген тәртіппен заттай нысанмен ауыстырылуы мүмкін.

1. Роялти мөлшері салық салу объектісі, есептеу базасы мен ставка негізге алына отырып айқындалады.

2. Пайдалы қазбалардың өндіріліп алынған көлемі немесе нақты өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлы өнімнің көлемі салық салу объектісі болып табылады. Мыналар:

1) пайдалы қазбалардың өзі:

мұнай, табиғи газ және газ конденсаты;

көмір және жанғыш тақтатастар;

тауарлы кендер;

жер асты сулары, оның ішінде бастапқы өңдеуден өткен сулар; слюда, керіш, құрылыс материалдары өндірісіне арналған шикізат; металлургияға арналған кен емес шикізат;

2) қымбат бағалы металдар, құмда, кенде, концентратта болатын металдар;

3) қара, түсті, сирек кездесетін және радиоактивті металдардың, кен-химия шикізатының концентраттары;

4) қымбат бағалы тастар, бастапқы өңдеуден өткен жарқырауыш тас және пьезооптикалық шикізат;

5) басқа пайдалы қазбалар бойынша - бастапқы өңдеуден өткен минералдық шикізат алғашқы тауарлы өнім болуы мүмкін.

3. Осы Кодекстің 299-бабына сәйкес айқындалатын пайдалы қазбалардың құны роялтиді есептеу үшін салық базасы болып табылады.

4. Осы баптың 5-тармағында көрсетілгендерді қоспағанда, пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти:

1) газ конденсатын қоса алғанда, мұнай бойынша - қызметтің күнтізбелік әрбір жылы үшін, газ конденсатын қоса алғанда, мұнайдың жинақталған өндірілімінің көлеміне байланысты айқындалған процент ретінде жылжымалы шкала бойынша және мынадай:

500 000 тоннага дейін - 2 процент;

500 000-нан 1 000 000 тоннаға дейін - 2,5 процент;

1 000 000-нан 1 500 000 тоннаға дейін - 3 процент;

1 500 000-нан 2 000 000 тоннаға дейін - 3,5процент;

2 000 000-нан 2 500 000 тоннаға дейін - 4 процент;

2 500 000-нан 3 500 000 тоннаға дейін - 4,5 процент;

3 500 000-нан 4 500 000 тоннаға дейін - 5 процент;

4 500 000-нан 5 000 000 тоннаға дейін - 5,5 процент;

5 000 000 тоннадан жоғары - 6 процент ставка бойынша төленеді. Егер газ тәріздес көмірсутектерді сүйық көмірсутектермен бірге жер бетіне шығару көзделген жағдайда, роялтиді есептеу мақсатында осындай газ тәріздес көмірсутектер мынадай арақатынас арқылы мұнайға ауыстырылады: газ тәріздес көмірсутектердің 1 мың текше метрі мұнайдың 0,857 тоннасына сәйкес келеді;

2) алтынды, күмісті, платинаны, басқа да қымбат бағалы металдар мен қымбат бағалы тастарды қоса алғанда, қатты пайдалы қазбалар бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын ставкалар бойынша төленеді. Осы Кодексте белгіленген роялти ставкалары жүргізілетін өндіру түріне қарамастан, пайдалы қазбалардың барлық түріне қолданылады.

5. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары бойынша роялти осы Кодекстің 300-бабында белгіленген ставкалар бойынша төленеді.

6. Жер қойнауына кері айдалатын газ тәріздес көмірсутектер бойынша роялти төленбейді.
Пайдалы қазбалардың қүнын айқындау тәртібі

1. Роялтиді есептеу мақсатында, алтынды, күмісті және платинаны қоспағанда, өндірілген мұнайдың, жер асты сулары мен пайдалы қазбалардың кұны өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлы өнімнің салық кезеңіндегі орташа өлшемді өткізу бағасы негізге алына отырып, жанама салықтар мен оларды сату (тиеп жөнелту) пунктіне дейін тасымалдауға кеткен іс жүзіндегі шығыстар сомасы есепке алынбай айқындалады.

2. Жер қойнауын пайдаланушы салық кезеңінде өндірген алтынның, күмістің және платина Халықаралык, (Лондон) биржада салық кезеңі ішінде қалыптасқан осы металдардың орташа құны негізгі алына отырып есептеледі

3. Алғашқы тауарлы өнім сатылмаған жағдайда, алтынды, күмісті, платинаны және кең таралған пайдалы қазбаларды қоспағанда, өндірілген мұнайдың, жер асты сулары мен пайдалы қазбалардың құны осындай сату орын алған соңғы салық кезеңіндегі алғашқы тауарлы өнімінің орташа өлшемді өткізу бағасы негізге алына отырып айқындалады.

1. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтиді жер қойнауын пайдаланушылар, оның ішінде пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруге жасалған келісім-шарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындар мынадай тіркелген ставкалар бойынша төлейді

1 Кесте - Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидің ставкалары көрсетілген.

1 Кесте - Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидің ставкалары

2. Жер қойнауын пайдаланушы кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтиді, осы баптың З-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, олардың тұтынушыларға сатылғанына немесе өз қажеттеріне пайдаланылғанына қарамастан төлейді.

3. Роялтиді:

1) жеке түлғалар өзінің жеке меншік құқығындағы жер учаскелерінде өндіретін жерасты сулары бойынша, осы сулар сыртқа сатылмайтын және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде өндіріс пен технологиялық қажеттерге жұмсалмаған жағдайда;

2) жерасты суларын өзінің шаруашылық қажеттері үшін өндіруді жүзеге асыратын мемлекеттік мекемелер;

3) жер қойнауын пайдаланушылар ілеспе өндірілген жерасты суларын жер қабатының қысымын қалпында ұстау үшін кері айдағанда төлемейді.

Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей төленеді.

1. Осы баптың 2-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, күнтізбелік ай роялти төлеу жөніндегі салық кезеңі болып табылады.

2. Егер алдыңғы тоқсандағы роялти бойынша орташа айлық төлемдер 1000 айлық есептік көрсеткіштен кем болса, онда салық кезеңі тоқсан болып табылады.
Салық декларациясы

Жер қойнауын пайдаланушы роялти жөніндегі декларацияны тіркелген жеріндегі салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан кешіктірмей табыс етеді.

Өнімді бөлу туралы келісім-шарттар, кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты суларын өндіруге, сондай-ақ барлау мен өндіруге байланысты емес жерасты құрылыстарын салуға және пайдалануға жасалған келісім-шарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындарды қоспағанда, жер қойнауын пайдаланушылар осы келісім-шарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруді көздемеген жағдайда, үстеме пайдаға салық төлеушілер болып табылады.

Жер қойнауын пайдаланушының жинақталған табыстардың жинақталған шығыстарға қатынасы 1,2-ден жоғары болған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген келісім-шарт бойынша таза табысының бір бөлігі үстеме табысқа салық салу объектісі болып табылады.

Үстеме пайда салығы үшін осы Кодекстің 136-бабында белгіленген салық кезеңі қолданылады.

Үстеме пайда салығы салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен кешіктірілмей төленеді.

Үстеме пайда салығы жөніндегі декларацияны жер қойнауын пайдаланушы тіркелген жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі жылдың 10 сәуірінен кешіктірмей табыс етеді.

1. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт соған сәйкес Қазақстан Республикасы белгілі бір мерзімге жер қойнауын пайдаланушыға арқылы негізде, келісім-шарт аумағындағы мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізу және оның есебінен осыған байланысты жұмыстарды жүргізу құқығын беретін шарт болып табылады.

2. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт мынадай негізгі талаптарды:

1)өлшеу орнынан өткен өндірілген өнімнің жалпы көлемін және оның кұнын айқындауды;

2) келісім-шарт бойынша жұмыстарды орындауға арналған шығындарды өтеу үшін жер қойнауын пайдаланушының, меншігіне берілетін өндірілген өнім бөлігін (өтемдік өнім) айқындауды;

3) өтімдік өнім иіегерілгеннен кейін бөлуге жататын өндірілген өнім бөлігін (пайда түсіретін өнім) айқындауды;

4) Қазақстан Республикасы мен жер қойнауын пайдаланушының арасындағы белісі үлесін (процент);

5) Осы Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының пайда түсіретін өнімдегі үлесін айқындау тәртібін қамтуға тиіс.

1. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі шегеріліп, Қазақстан Республикасы мен жер қойнауын пайдаланушы арасында бөліске түсетін пайда түсіретін өнімнің жиынтық құны ретінде айқындалады.

2. Өндірілген өнімнің құны осы Кодекстің 313-4-бабына сәйкес белгіленеді.

3. Жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлес төмендегі үш триггерге:

1) R-фактор (табыс көрсеткіші) - жер қойнауын пайдаланушының жинақтаған табысының жоба бойынша жинақталған шығыстарға қатынасына;

2) мердігер рентабельдігінің ішкі нормасы (РІН) - нақты таза дисконтталған табыс өзінің нөлдік белгісіне жететін дисконтталған ставкасына;

3) Р-фактор (баға коэффициенті) - жер қойнауын пайдаланушы табысының есепті кезендегі өндіру көлеміне қатынасына сәйкес келетін процентгік мәндерінің ең төменгісі ретінде айқындалады.

Жоғарыда аталған триггерлер осы баптың 4-6-тармақтарында көрсетілген әдістемеге сәйкес айқындалады. Жер қойнауын пайдаланушыға беруге жататын пайда түсіретін өнімдегі үлестің проценттік мәнін айқындау үшін әрбір триггерден алынған нәтиже осы бапта көрсетілген төменгі мәндермен салыстырылады.

4. R-фактордың (табыс көрсеткішінің) есепті кезеңцегі мәні (R№) жер қойнауын пайдаланушының жинақталған табысының жоба бойынша жинақталған шығыстарға қатынасы ретінде айқындалады.

Жоба бойынша жинақталған табыс өтемдік өнімнің нақты жиынтық құны мен жер қойнауын пайдаланушының бюджетке төленген нақты жиынтық табыс салығы шегерілген пайда түсіретін өнім үлесінің нақты жиынтық құнының сомасы ретінде есептеледі.

Жоба бойынша жинақталған шығыстар нақты жиынтық өтелетін пайдалану шығыстарының, барлауға және бағалауға жұмсалатын нақты жиынтық өтелетін шығыстардың және жер қойнауын пайдаланушының басқа да нақты жиынтық өтелетін шығыстарының сомасы ретінде есептеледі.

R-фактордың (табыс көрсеткішінің) алынған мәні 1,2-ден көп және 1,5-тен аз болса, жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі мынадай формула бойынша есептеледі:

жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі = (70% - (2* (X -1,2)* 100 %), мұнда X - жобаның іске асырылуы кезеңіндегі R-фактордың (табыс көрсеткішінің) іс жүзінде алынған мәні.

R-фактордың (табыс керсеткішінің) мәні үтірден кейінгі екінші белгіге дейін дәлдікпен айқындалады.

5. Рентабельділіктің ішкі нормасы (РІН) жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу туралы келісім-шарт күшіне енген кезден бастап әр есепті кезеңдегі және осындай есепті кезеңді қоса алғанда, жер қойнауын пайдаланушының нақты қолма-қол таза ақша ағынының мәні бойынша есептелген таза ағымдағы құны нөлге тең болатын дисконттын, жылдық ставкасы ретінде (процентпен) айқындалады.

Таза ағымдағы құнды есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:

Таза ағымдағы құн = ДЧДПО + ДЧДП1/(1 + СД1)1 + ДЧДП2/(1+СД2)2+...+ ДЧПп / (1+СДп)п;

ДЧДПп - есепті кезеңдегі қолма-қол ақшаның нақты таза ағыны;

СДп - есепті кезендегі дисконт ставкасы (процентпен көрсетілген);

n - есепті кезең.

Есепті кезендегі нақты таза қолма-қол ақша ағыны мынадай формула бойынша айқындалады:

ДЧДПп = (ДСКПп + ДСДППп) - (ДВЭРп + ДВРРОп + ДВРОп + СДНп + ДБКОп +ДПБп);

ДСКПп -жер қойнауын пайдаланушының есепті кезеңде алған өтемді өнімінің нақты Құны;

ДСДППп - жер қойнауын пайдаланушының есепті кезең ішінде алған пайда түсіретін өнім үлесінің нақты құны;

ДВЭРп - есепті кезең ішінде төленген өтелетін пайдалану шығыстарының накты құны;

ДВРРОп - есепті кезең ішінде төленген, барлауға және бағалауға жұмсалатын өтелетін шығыстардың нақты құны;

ДВРОп - есепті кезең ішінде төленген, игеруге жұмсалатын етелетін шығыстардың нақты қүны;

СДНп - өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін қоспағанда есептік кезең ішінде төленген салықтардың жане бюджетке төленетін міндетті төлемдердің нақты құны;

ДБКОп - осындай есепті кезең ішінде әрбір жағдайда төленген коммерциялықт табу бонусының нақты құны;

ДПБп - осы игеру учаскесіне жатқызылған және есепті кезеңде төленген қол қойылатын бонус бөлігінің нақты құны.

Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы жүргізіледі:

1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);

2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);

3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)

Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату, массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару. Бұл технологиялық сұхбат бұрынғы заманнан келе жатқан және оны бүгінгі күнге дейін өзгертілмеген емес. Тау жұмыстарының технологиясының жанаруы механизациялау және автоматизациялау жолдарымен дамып келеді.

Пайдалы қазбалардың тереңдігі орналасу жағдайына қарай кен шығарылатын орын көлденен жер үсті ойылған бауырында, пайдалы қазбаларды өзінің барлық тереңдігінде немесе төмен бөлігінде ашу.

Кенорынның ашық жұмыстарында үлкен габаритті және мықты өндіріс механизмдері қолданылады. Сондықтан тау массасының жылдық өндіруі өте жоғары деңгейде болуы мүмкін ( он млн т). Ашық жұмыстардың еңбек өндірісі 5 - 8 есе жоғары, ал тау масасының 1 м шығару өзіндік құны 2 - 4 есе төмен, жерасты жұмыстардан қарағанда.

Ашық өндіру жұмыстарындағы пайдалы қазбалардың бірлік өзіндік құнына тең аршылым коэффициенті шекті аршылым коэффициентті деп аталады:
КВС = (СП- СО)/ СВС

Мұндағы:

СО - аршылымның шығынсыз ашық тәсілмен өндіру;

СВС - аршылым 1м (1 т) өзіндік құны.

Ашық өндіру жұмыстарының терендігі аршылым шекті коэффициеттімен анықталады. Кен шығару орынның нақты көлемі пайдалы қазбалардың денелердің көлеміне байланысты. Тереңдігінің минималды көлемі ( 35- 40) х ( 50 -70)м құрайды. Пайдалы қазбалардың тереңдігі жатыс жағдайымен анықталынады және 200- 300м аспайды.

Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы жағынан бастап асфальт салынған.

Кен шығаратын орынның әктас жоспарлы өнімділігі 1 жылда 675 мың т шығарады. Әктас кенорындары қант өндірісі үшін пайданылады. Республикалық стандартқа сәйкес РСТ 316- 82 қант зауыттарында әктас сүті мен көмірқышқыл газды алу диффузиялық суларды тазалау үшін қолданылады.

Кенорын Жоңғар Алатаудың батыс жағында геологиялық тізбекте Селлур кешен тау жынысы және төрттік түзілімдер кіреді. Кенорын үлкен линза сияқты көрсетілген, ендік бағытта созылған және жер бетіне шоқы түрінде абсолюттік бағамен шығыста 1440 м, солтүстікте +950 м орналасқан.

Әктас арасында ұсақ денелер, порфирит сығылмалары, құм- саздар тақтатастар және құмтастар жиі кездеседі. Кенорын сұр- ақшыл, сұр, сұр- қара әктастар ұсынылады.

1958-1959 жылдары және барлауға дейін 1988- 1989 жылдары геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу кезінде тау жүргізілімдері және су ұнғыма горизонттары ашылған емес.

Кенорыннан солтүстікке 0,5 км қарай эксплуатациялық ұнғыма бұрғыланған, ол кен шығару орнына суды қамтамасыз етеді.

Сапалы мінездеме және пайдалы қазбалар қорылары. Алматы кең емес жұмыстарын жүргізу кезінде әктас кенорны НРБ- 76/87 талабына сәйкестігін бекітті және барлық жұмыс түрлері үшін шексіз пайдалануға соның ішінде келесі технологиялық бағытта қолдануға болады:

1. Қант өндірісі үшін Mg < 1,45%, CaO >52,0% құрама талап етсе;

2. Металлургияда флюсалық шикізат Mg < 1,45%, CaO >52,0% құрамы талап етсе;

3. Химиялық өнеркәсіпте азот тынайтқыш өндірісі, тұздалған кальций, кальций карбиді CaO >52,0% талап етеді;

4. Құрылыс әктас өндірісі үшін.

5. Әйнек өнеркәсібінде әктас құрамында Mg < 1,45%, CaO >52,0% болса. Әктас құрамында 0,04-0,05 % деңгейінде болса, онда әктасты түссіз әйнек өнеркәсібінде қолдануға мүмкіндік береді.

6. Қышқыл жер қыртысында нейтралдау және минералды компонентін тындыру. Құрамында F ( < 0,15 % ), As ( 0,012 %) Pb (0,008%)

7. Карбонат үн өнеркәсібінде целлюлозды-қағаз қолданылады.

8. Резина өнеркәсібінде құрамында CaCO3 + MgCO3 92,8% аз емес.

9. Карбонат үн өндірісі үшін құрылыс және лак бояу өнеркәсібінде қолданылады.

Әктастың орташа химиялық құрамы (процент %):

CaCO3 - 95,46; MgCO3-0,94; CaO4- 0,84; Al2O3 + Fe2 O3 - 1,02; K2 O+ Na2 O- 0,22;

Қорлар 29.12.1990 жылдан 610 протокол пайдалы қазбалар қорлары бойынша аудандық комиссия ПГО "Южказгеология " бекітіледі және келесі сандық ( категория бойынша) түрінде көрсетіледі.

- Баланстық қорлар:

В- әктас 2 284 мың т, окремді әктас- 69,0 мың куб.м, порфириттер- 258,0 мың куб.м;

С1 - әктас 10 210 мың т, окремді әктас- 161 мың куб.м, порфириттер- 533 мың куб.м

С2 - әктастар3 776 мың т;

Барлығы әктастар- 16 270 мың т, окремді әктас -230 мың куб.м, порфириттер- 791 мың куб.м;

Кен шығары орнының контурдағы өндірістік қорлар:

В- әктастар 1 181 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 134 мың куб.м;

С1 - әктастар 8 945 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 421 мың куб.м;

Барлығы әктастар- 14 540 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 555, 81 мың куб.м.

Ағымды жылдағы әктас пайдасы мен жоспарлы шығыс есебі бойынша 01.01.2007 ж қорлар келесі түрде болады:

В- әктастар 1 181 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 134 мың куб.м;

С1 - әктастар 8 914 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 421 мың куб.м;

С2 - әктастар 3 776 мың т

Барлығы әктастар- 14 508 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 555, 81 мың куб.м.

Әктасты өндіру Келісм - шарт негізінде "Әктас" кенорында әктасты өндіру 02.04.1997 ж келісімделген және 07.09.2030 ж мерзіміне дейін ҚР Заңына сәйкес ұзарту құқығымен қорлар В және С1 категориялар 14,5 млн.т көлемінде жүргізіледі. ( Келісім - шарт Акт 02.04.1997ж 2-97-17 бекітілген)

Өндірістік үрдіс технологиялық кешен операцияларынан тұрады: бұрғылау жарылыс жұмыстары, өндіру, әктастың тасмалдануы, уату, тұтынушыларға өнімді жөнелту, үй әктас өндірісінің күйдіру үрдісі.

Бұрғылау жарылыс жұмыстарын Алматы бөлігі ( " Алматывзрывпром") АО "Казвзрызпром" жүргізеді.

Бұрғылау СКУ станоктарымен 100 с диаметр долаттан 106 м жүзеге асырылады. Әктас тиелімі ЭКГ- 5А экскаваторымен автосамосвал БЕЛАЗ -540 тізбектік тиеліммен ДСЗ 1,5 км қашақтықта жүргізіледі. Аршылым жұмыстары 3-2503 экскавоторымен әзірленеді. Кәзіргі уақытта тау жыныстары +1040 және +1030 м горизонтында жүргізіледі.

Кен шығару орында жұмыс істеу уақыты бір айналым жылға бір ауысым (260 жұмыс күні) өндіру жұмыстары және тау аршылымдардың жоғалуы, жұмсақ аршылым жұмыстарында - маусымдық ( 140 жұмыс күні) жұмыстары жүргізіледі. Тау жыныстарының технологиялық сұхбаты келесі этаптардан тұрады:

1. Бульдозер тау жыныстарында жұмыс істеу және тасмалдау;

2. Аршылым тау жыныстарында тура экскавация жұмыстарын жүргізу және тасмалдау;

3. Әктасты өндіру және Уату - сұрыптау цехына тасмалдау. Пайдалы қазбаларды дайындау бұрғылау жарылыс жұмыстарымен жүзеге асырылады.

4. Бульдозерді қосымша жұмыстарында қолдану.

Технологиялық сұхбатқа сәйкес кенорындағы пайдалы қазбаларды бұрғылау жарылыс қабілетімен, ЭКГ-5А экскаватор БЕЛАЗ -540 автосамасвалға тиеліммен алғашқы әзірленуден кейін өнделеді.

Қайта өндеудің технологиялық регламенті. Пайдалы қазбаларды өндеу бұрғылау жарылыс қабілетімен жүргізілгеннен кейін, ЭКГ-5А экскаваторымен БЕЛАЗ-540 автосамосвалында тиелгеннен соң, әктасты тізбектелген тасылым түрінде жүргізіледі. Мұнда тау массасы 0-15, 15-25, 25-50, 50-60, 60-120,120-180 мм фракцияға уатылады және бөлінеді. 60-120, 120-180 мм фракцияларын облыстық зауыттарға әкетіледі, ал 0-15, 15-25, 25-50, 50-60 мм фракциялары өндірістік қалдықтары қойылымда тұрады, тұтынушыларға қажет болған кезде жіберіледі.

Жөндеу және қойылым шаруашылығы. Механизмдердің жоспарлы - ескерту және авариялық жөндеудің барлық түрлері механикалық жөндеу шеберінде жүзеге асырылады. Ол кен шығару орынның өндірістік аумағында орналасқан.

Қойылым шаруашылығы фракциялық тау массасын 0-15, 15-25, 25-50,50-60 қайта өндеу қойылма түрінде ұсынылған және тау- көлік жабдықтарына арналған қойылым бөлімдері бар. Тау массасының бөліну және іріктену кезінде әктас тауарының шығуы ( фракция 60-120, 120-180 мм ) жоспар бойынша жалпы тау массасынан 30 % - тен аз болмауы керек, ал технологиялық үрдістен өндегеннен кейін әктас тауардың шығуы 33% азайды. Кондицияланған емес тастың шығуы ( фракция 0-15, 15-25, 25-50, 50-60мм) 67% құрайды.

- Аршылым жұмыстары;

- Әктасты өндіру.

Тау - көлік жұмыстарын жүргізу барысында қатты және газ күйіндегі заттардың шаң болуы мен шығарындылары атмосфераға зиян келтіреді. Шаңның қалыптасуы кен шығару орында экскаватор, бульдозер, автокөліктің жұмыс кезінде қозғалудан пайда болады. Рекультивациялық жұмыстар басталуына дейін кен шығару орнында жел соғудан, шаңның көтерілуі мүмкін. Шаңның қалыптасуынан басқа атмосферада газ күйіндегі ластауыш шығарындылары, көмірқышқыл, азот қышқылы, ангидрид сияқты заттар болады. Атмосфераға ластауыш заттардың шығарындылары мен қауіпті әрекет жасау комбинация қосымшалары, қауіп- қатер сыныптары, атмосфера ауасына бірнеше ластауыш заттардың жіберілетін Концентрациясының (ПДК) тізімі көрсетілген формулада концентрацияның сомасы 1- ден көп болмау керек:

ПДК1 ПДК2 ПДКn

Мұндағы:

- С1, С2 .... Сn - атмосфера ауасындағы ластауыш заттардың нақты концентрациясы, мг/м

- Шығарындылар, сылқыма және қалдықтар бойынша мониторинг, табиғатты пайдалануға рұқсат беруге бекіту қағазы арқылы ерекше шарттардың талаптарын сақтау;

- "Қоршаған ортаны қорғау" бөлімі, ПДВ және ПДС жобаларының шараларын орындауды қарастырады;

- Кәсіпорын аймағын санитарлық-экологиялық талаптарға сәйкес қадағалау;

- Заңға сәйкес қоршаған ортаны ластағаны үшін толық ақа төлеу;

- Қоршаған ортаға ластауыш заттардың шығарындыларының нормативі орталық ұйымның қоршаған ортаның қауіпсіздік облысы бойынша арнайы табиғат пайдалану рұқсатын беру арқылы бекітеді. Ластауыш заттардың шығарындылардың негізгі нормативі ПДС жобасы болып табылады. Ластауыш заттардың шығарындылардың нормативі жоқ болса немесе мерзімнен өтіп кетсе, онда ластауыш заттардың барлық массасы нормадан тыс болып қарастырылады. Нормадан тыс ластауыш заттардың ақысы есептеу жолдарымен анықталады. Мемлекеттік ұйымның жабдықтар бойынша қадағалауын тексереді және ондық мөлшерде төленіледі.Қоршаған ортаның ластауыш заттардың ақысы Кәсіпорын тоқсан сайын бірінші айдың 15 күнінен қалмай төленіледі.Бекітілген тарифтерге сәйкес әрбір ластауыш заттың түріне бөлек төленетін ақысы болады.

Қоршаған ортаның ластауыш заттардың шығарындылардың бекітілген шектердің асып түсуіне төленетін ақысы 1-ші кестеде көрсетілген.
2 кесте -Қоршаған ортаның ластауыш заттардың шығарындылардың бекітілген шектердің асып түсуіне төленетін ақысы.

Есептемеде 2005ж ҚР Бақылау- сынақ зертханасында шығарындылардың құрамында қауіпті заттарды анықтау барысында аэродинамикалық қорытындылар көрсетілген. Технологиялық жабдықтардың жұмыс істеу кезінде өлшемдер жүргізіледі.

Атмосфераға қауіпті заттардың қатері аэродинамикалық қорытындысы көздері әк- жандыру пештері:

- Қиылысу диаметрі- 1,0м

- Қоршаған ортаның бирометрикалық қысымы- 705;

- ГВС аэродинамикалық параметрлері орташа жылдамдық м/с-2,35

Қауіпті заттардың шығарындылардың қорытындысы 2 - ші кестеде көрсетілген.
Пайдаланған ақпарат: Есептеме «Әктас жер қойнауын бағалау»

3 кесте ЖШС "Әктас" шығарындылардың құрамындағы қауіпті заттар.

4 кесте - ЖШС "Әктас"шығарындылардың құрамындағы ластауыш заттар.

Пайдаланған ақпарат: Есептеме «Әктас жер қойнауын бағалау»

Бақылау өлшемдерінің қорытынды жұмыстарынан кейін максималды- қызыл шығарындылар барлық ингредиенттер бойынша бекітілген нормадан аспайды. Шығарындылардың барлық заттардың нақты қуаттылығы нормадан төмен. Кәсіпорын барлық табиғатты қорғау шараларын орындайды, табиғатты пайдалану нормасын жақсы қадағалайды.

3 ШЫҒЫН ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ

Таза активтер құнының әдісі

Бағалау бизнесіне шығынды тәсілдеме кәсіпорынның құнымен әкелінген шығындар жағынан қарастырылады. Активтердің баланстық құны және кәсіпорынның инфляцияны болдырмау міндеттемесі есеп беру әдістерін қолданылатын нарық коньюктурасының өзгерісі, ережеге сай, нарық құнымен сәйкес келмейді. Нәтижесінде бағалаушы алдында кәсіпорынның балансын түзету жұмыстарын жүргізу есебі тұрады. Оны іске асыру үшін нарық құнына негізделген әрбір актив балансына бөлек бағалау жүргізіледі, одан кейін міндеттеменің ағымды құны анықталады және соңында нарық құнына негізделген кәсіпорын активтерінің сомасынан барлық міндеттеменің ағымды құны есептелінеді. Нәтижесі кәсіпорынның меншік капиталының бағаланатын құны көрсетіледі.

- Табиғи тозу;

- Функционалдық тозу ;

- Экономикалық ескіру.

Тозу - бұл жылжымайтын мүлік обьектілерінің табиғи, функционалды және басқада сипаттамаларының уақыт бойынша жойылу процесі.

Табиғи тозу- обьектіні пайдалану, күту жағдайларымен байланысты тозу мен бұзылудан, табиғи - климаттық және басқа да факторлардың әсерінен туындаған зақымданулардың салдарынан обьектінің құнын жоғалту.

Функционалдық тозу - жетілдірілген сәулетті, ауқымды - жоспарлау, сындырлы немесе басқа сипаттамадағы қазіргі заманғы ұй- жайлар мен ғимараттарға тән функцияларын жүзеге асырудың мүмкін еместігі нәтижесінде бағалау обьектісінің құнын жоғалтуы.

Экономикалық ескіру- жылжымайтын мүлік нарығында өзгерістердің нәтижесінде қоршаған ортаның әсер ету салдарынан ( экономиканың, демографиялық жағдайларға, тұтынушылардың төлем қабілеттілігіне және басқа да аймақтық факторларға шарттастырылған, қалыптасқан нарықта сұраныс пен ұсыныстар көлемінің қатынасы) обьектінің құнын жоғалту.

Мүлікті қалпына келтіру құнының қалдығы ( Соц ) толық қалпына келтіру (Св) құнының айырмашылығымен және формула бойынша жалпы қорланған тозу ( Инак ) анықталады:

Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғылардың алғашқы қалпына келтіру құны экономика саласындағы қалпына келтіру құнының бағалар көрсеткіш жинағында ( УПВС) анықталады. Статистикалық ұйымдардың коэффициенттер бойынша индексациясын есептеу арқылы жүзеге асырылады.

Үймерет, ғимарат және табысбау қондырғылардың толық қалпына келтіру құны келесі формулармен анықталады:
СВ = V * K84 * K91 * KT * УДП * КК * ККЛ * Ктр * Ксм * Кулуч ,
Мұндағы:

СВ - толық қалпына келтіру құны;

V- құрылым көлемі;

K84 K91 - бағалардың өзгеру коэффициенті сәйкес келген жыл деңгейіне, олардың мағынасы Госстрой СССР 94 01.05.1983ж Госстрой СССР 14-Д 06.09.1990ж қосымшаға сәйкес қабылданады.

KT - жыл деңгейіне сәйкес келген бағалардың өзгеру коэффициенттері, олардың мағынасы ай сайын бойынша ҚР Статистика агентігінің мәліметтері ҚР- ның әрбір облыс және сала бойынша қабылданады. Алматы облысы үшін КТ - 106,026;

УДП - құрылыс көлемінің бірлік құнының көрсеткішінің үлес салмағы. "Үймерет және ғимарат халық шаруашылық саласындағы қалпына келтіоу құнының көрсеткіштері " жинағы бойынша қабылданады;

КК - үймерет және ғимарат үшін мүлікті түзету коэффициенттері;

ККЛ - ауданның климатына түзету коэффициенті. Алматы облысы 3- топқа жатады, УПВС коэффициенттері әрбір жинағында көрсетіледі;

Ктр - индекстерге арнайы аймақтық коэффициенті. Бұрынғы Талдықорған облысы 1,06-ға тең.

Ксм - сейсмологиялық жағдайды анықтау коэффициенті Қр 1.2-4-98 " Сейсмологиялық аудандардағы құрылыс" Алматы,1998ж. ҚР сейсмологиялық аудан бойынша 8- балды аймақ болса, бағалау обьектісінің территориясы Ксм - 1,04 қабылдайды.

Кулуч - арнай және әрлеу жұмыстарының сапасын жақсарту бойынша түзету коэффициенті. Кулуч -1,0 тең.

Жылжымайтын мүлік обьектісі бойынша толық қалпына келтіру құны:

- үймерет және ғимарат- 223 288,2 мың т;

- табысбау қондырғылары - 19 303,5 мың теңге 12 қосымшада келтірілген.

Олардың баланстық құны 6 415,2 мың теңге және 1 644,5 мың теңгені құрайды. Толық қалпына келтіру құны кәсіпкерлік пайда мен қосылған құн салығымен есептелінеді.

Кәсіпкерлік пайда- құрылысқа кеткен жалпы шығындардың ақшалай түсімінің сомасын жоғарлауын талап етеді және құрылыс салушыға көрсетілген обьект қаржылық жағдайы тұрақты.

УПВС жинағының жалпы бөліміне сәйкес өлшемнің бірлік құнының нормативі жоспарлы қорлануы болады. ҚР Минстрой 14.11.1995ж АК 05-6-1881 хатына сәйкес СМР-ға бастапқы сапа ретінде жоспарлы қорлану нормасы қабылданады. 01.01.1991ж бастап бағалардың анықталуы жүзеге асырылған, тура және жанама шығындар сомасынан 8,0% көлемінде алынады. Кәзіргі күнде құрылыс ұйымның кәсіпкерлік пайда деңгейі төмен.

Құрылыс кезінде нақты пайда көлемі табыскер мен мердігер арасындағы шартпен анықталады. Зерттеулердің көрсетуі бойынша құрылыс ұйымдары Қазақстанда қазіргі уақытта азаматтық құрылыс обьектілерінің жүргізу барысында тура және жанама шығындардың орташа 25% пайда деңгейінде жұмыс істейді.

Қосылған құн салығы ( НДС) 1991 жылдан бүгінгі күнге дейін бағалардың өзгеруі коэффициентімен ( Кт ) есептелінеді.

Үймерет және ғимараттың толық қалпына келтіру құнын анықтау үшін жоспарлы қорлану 25% бойынша қайта есептеу керек, осыған сәйкес қосылған құн салығы көбейеді.

Жылжымайтын мүлік обьектісі бойынша толық қалпына келтіру құны:

- үймерет және ғимарат- 258 435,4 мың теңге

- табыстау қондырғылары- 22 779,5 мың теңгені құрайды.

Үймерет және ғимараттардың негізгі конструкциялық элементтерінің (фундамент, қабырғалар, каркас, қоршаулар) физикалық тозуы ғимараттың қызмет ету мерзіміне байланысты " Үймерт және ғимараттардың физикалық тозудың бағалау ережесі" РДС РК 07-7-99, Алматы, 1999ж 5-ші қосымшада есептелінуі келтірілген. Басқа элементтер ( есік, терезе, еден ойығы, арнай және басқа жұмыстар) тозуы әр обьект бойынша эксперттік әдіспен анықталынады.

Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғылардың физикалық тозуының бағалау қорытындысы 6 қосымшада келтірілген.

Технникалық жағдайына қарай қанағаттандырады:

- үймерет және ғимарат - 34,6 немесе 89 488,4 мың теңге

- табыстау қондырғылары - 27,5 немесе 6 265, 8 мың теңге ( 12 қосымшада келтірілген)

Үймерет және ғимараттың функционалды тозуы анықталмаған емес. Өйткені олар үлкен емес қызмет ету мерзімі бар және қазіргі заманға бойынша құрылыс талаптары сай салынған.

Нарық бойынша керекті ақпараттың жоқ болу себептерінен экономикалық ескіру анықталмаған.

Жылжымайтын мүлік обьектісі бойынша жалпы тозуддың қорлануы физикалық тозумен тең болды және 95 745 мың теңгені құрайды:

- үймерет және ғимарат - 89 488 мың теңге

- табыстау қондырғылары - 6 265 мың теңге.

Толық қалпына келтіру құнынан қорлану тозу сомасы алынғаннан кейін, жылжымайтын мүлік обьектісінің қалпына келтіру құны есептелінеді. Бұл шығын тәсілімен анықталған нарықтық құн.

Бағалау обьектісі бойынша үймерет, ғимарат және табыстау қондырғылардың бағалау құны 11.01.2006 жылға жер телімін қоспағанда шығын тәсілімен есептегенде 185 460 мың теңгені құрайды:

- үймерет және ғимарат - 168 947 мың теңге

- табыстау қондырғылары - 16 513 мың теңге
Жер пайдалану құқығының бағалау құны.

Серіктестіктің жекеменшік ретінде екі жер телімі бар, бір жер телімі ұзақ мерзімге уақытша жалға беру құқығымен қолданылады.Жер телімі жылжымайтын мүлікке жатады, ал жер пайдалануды уақытша (ұзақ мерзім, қысқа мерзім) жалға беру материалды емес активке жатады. Екінші нарықта ақпараттың болмауынан бағалауда нормативті құн әдісі қолданылады. Жер телімінің пайдалану құқығының есептеу құқығы 7 қосымшада көрсетілген. Серіктестіктің жер телімінің пайдалану құқығының нарықтық құны 11. 01.2006 жылға 417 мың теңге немесе 32 619 АҚШ долл. Құрайды, оның ішінде:

- жекеменшік құқығы ретінде екі жер телімі 3 260 мың теңге немесе 25 508 АҚШ долл.

- жалға беру құқығы 909 мың теңге немесе 7 111 АҚШ долл.

Жылжымайтын мүлік обьектісінің нарықтық құнын шығын әдісімен есептегенде бағалау күніне 188 721 мың теңге немесе 1 476 233 АҚШ долл Құрайды, оның ішінде:

- үймерет және ғимарат - 168 947 мың теңге немесе 1 321 550 АҚШ долл.

- табыстау қондырғылары - 16 513 мың теңге немесе 129 175 АҚШ долл.

- жекеменшік құқығы ретінде жер телімі - 3 260 мың теңге немесе 25 508 АҚШ долл.

Осыдан басқа Серіктестік жер телімін жалға берілген құқығымен нарықтық құны 909 мың теңге немесе 7 111 АҚШ долл. ( материалды емес актив) иеленеді.
Машина, станоктар және негізгі құралдарды бағалау.

Жылжымалы мүлік обьектісі сериялық өндіріс обьектілеріне жатады. Осыған байланысты бағалау үшін шығын әдісі қолданылмайды. Пайда тәсілдемесі керек емес. Бағалау тек нарықтық ақпаратәдісімен жүргізіледі.

Автотранспорттық құралдарды бағалау. Көліктердің нарықтық құны мына түрде негізделінеді:

1. жаңа көліктер бағасы

2. эксплуатациядағы көліктер бағасымен анықталады.

Алматы қаласындағы жаңа көліктердің бағасы толық қалпына келтірілген құнан физикалық тозу құнын алып тастағаннан кейін бағалау құны ( қалпына келтіру құнның қалдығы) анықталынады. Алматы қаласындағы сауда үйлері мен зауыт- шығарушылардың бағалары көрсетілген. Әрбір қосымшада "Ескеру" деген бағанада 11 желтоқсан 2006ж ақша бірлігінде көрсетіледі.

Физикалық тозуды көлікті пайдаланудан бастап жасы жүрген қашықтығы бойынша мына формуламен есептелінеді:
Иф = 100(1-е)Ω
Мұндағы: Ω- көліктің эксплуатация кезінен бастап нақты жүрген қашықтығы мен жасына тәуекел функциясы.

8 қосымшада әрбір көліктің әр түріне қарай формула келтірілген. 21 қосымшаға сәйкес оқу- әдістемелік кітап " Оценка автотранспортных средств" Андрианов Ю.В, издательство "Дело" Москва 2002ж. 15 қосымшада арнайы техникалық- бульдозер, экскаватор, автокранның бағалау құны анықталған. Одан кейін бұрынғы техника- аналог бағалары негізінде бағалау жүргізілді. Обьект - аналогтары 9.1-9.20 қосымшаларда көрсетілген арнайы техника және автокөліктерді сату жайында www.koleso.kz саитынан алынған. Нарықта прицептер бойынша бұрынғы және эксплуатацияда сату туралы ақпараттың жоғынан, олардың нарықтық құны жаңа прицептердің бағасымен анықталды. Көлік және арнайы техниканың жаңа, бұрынғы және эксплуатацияда болған негізінде қорытындыларды келістірумен есептелінеді. 0,4 және 0,6 сәйкес коэффициенттері 9 қосымшада қолданылған. Бағалау күніне нарықтық құн:

- автотранспорттық құралдар - 24 967 мың теңге немесе 195 301 АҚШ долл.

- арнайы техника- 66 262 мың теңге немесе 518 323 АҚШ долл құрайды.

10 және 11 қосымшаларда станоктар мен жабдықтардың және негізгі құралдардың басқа түрлерінің нарықтық есептеулері келтірілген.

Негізгі құралдар бойынша қалпына келтіру құны Алматы қаласындағы сауда үйлердің және зауыттардың бағаларына сәйкес анықталды:

- Көлік, станок және жабдықтар- 24 162 мың теңге

- Негізгі құралдардың түрлері бойынша 951 мың теңге, 19 қосымшада келтірілген.

Көлік, станок және жабдықтардың физикалық тозу Серіктестіктің мамандарының пікірімен берілген мәліметтер бойынша анықталынды.

Физикалық тозу:

- Көлік, станок және жабдықтар бойынша - 41, 7% немесе 10 073 мың теңге ( техникалық жағдайы - қанағат)

- негізгі құралдардың түрлері бойынша- 45,4 % және 431 мың теңге.

Көрсетілген құралдар бойынша функционалды және экономикалық ескіру анықталған жоқ. Жалпы тозудың қорлануы физикалық тозумен тең және ол мынаны көрсетеді:

- көлік, станок және жабдықтар бойынша - 10 073 мың теңге;

- негізгі құралдардың түрлері бойынша - 431 мың теңге құрайды.

Бағалау күніне нарықтық құн:

- көлік, станок және жабдықтар - 14 808 мың теңге немесе 110 207 АҚШ долл.

- негізгі құралдардың түрлері - 520 мың теңге немесе 468 АҚШ долл. құрайды.

Өндірістік қорлар, тауарлар, дайын және тауар- материалды құндылықтар айналым құралдарына жатады. Бағалау күніне Серіктестік жіберілген бағамен жүргізілді. ТМҚ аналог түрлері қолданыстағы сату бағасымен нарықтық құны сәйкес келмейді. Дайын өнімнің есептеленілуі бухгалтерлік есептемеде олардың өзіндік құны бойынша жүргізіледі.

Бағалау күніне 12 қосымшада көрсетілген ТМҚ және дайын өнімді қосқанда нарықтық құны 904 мың теңгені құрайды, оның ішінде:

- ТМҚ 7 978 мың теңге немесе 62 408 АҚШ долл.

- дайын өнім- 1 066 мың теңге немесе 8 343 АҚШ долл.
Дебиторлық борышты бағалау.

13 қосымшада дебиторлық борышты дисконттау жүргізіледі. Серіктестік бағалау күніне қарызгердің төлем қабілеті дебиторлық борышты өтеу перспективасы 1 198 мың теңге немесе 9 375 АҚШ долл құрайды. Бухгалтерлік есеп бойынша дебиторлық борыштың жалпы сомасы 100 % құрайды, оның ішінде:

- алу есептері бойынша 1 135 мың теңге немесе 8 882 АҚШ долл.

- корпаративті салық- 63 мың теңге немесе 493 АҚШ долл.

Тасшақпа жолдарды жөндейтін құрылыс кәсіпорындарына сатылады. Тасшақпаны бағалауды шығын әдісі қолданылмаған. Өйткені тасшақпаның құны анықталмаған емес. Қазіргі уақытта Серіктестік бір жылда 5 000 тоннаға дейін (НДС қоспағанда) 1 тоннасы 837 теңге сатады. Алматы облысы нарығын зерттегенде аналог өнім шығарылатын ұйымдардың бағалануы:

- АО "Тас" талгар ауданы, Бесағаш ауылы, Чехов көшесі 8, тел:8-(3272) 252 94 28 жуылмаған құм 1 тоннасы 900 теңге, тасшақпа 1 тоннасы фракциясы 20-60 мм 1 380 теңге.

- Кен шығару орын "Ақсай" Каменка ауылы, тел:8-(3272) 295 72 43 көрсетілген өнімнің түрлері бойынша 827 теңге және 902 теңге.

Тасшақпаның нарықтық құны 423 705 мың теңге немесе 3 314 340 АҚШ долл 1 тоннасы үшін 827 теңге бағасы.
Мүлік кешенінің жалпы шығын тәсілімен бағалау құны (активтердің қорлану әдісі)

Серіктестіктің мүлік кешенінің бизнесте қолданылуы жер телімі құқығымен, бірақ кенорынды пайдалану құқығын алып тастағандағы активтердің қорлану әдісімен бағаланған құны 305 768 мың теңге немесе 2 391 808 АҚШ долл боды.

Бұл бағалау әдісі инвестициялық себептерге байланысты өте тиімді болып келеді, өйткені қандай инвестор болмасын, ол өзінің ақшасын жұмыс істеп жатқан кәсіпорынға салғасын, ақырында ғимараттардан, құрылғылардан, машиналардан, құрал - жабдықтардан, материалды емес құнды заттардан тұратын активтерге жиынын емес, барлық салған қаражатын сатып алатын, пайда әкелетін және әл - ауқатын жақсартатын, яғни келешек пайда ағынын сатып ала алады. Барлық кәсіпорындар, экономиканың қай саласына жатпасын, олар тек бір ғана өнім шығарады, бұл- ақша.

ААД әдісі жұмыс істеп жатқан кез- келген кәсіпорында бағалауға пайдаланылады. Кәсіпорынның нарықтық құнының дәл нәтижесін беретін мән- жайларда бар. Бұл әдісті пайдалану шаруашылық қызметте белгілі бір тарихы бар, өсу стадиясында және тұрақты экономикалық дамуда тұрған кәсіпорынды бағалауға негізделінеді. Бұл әдіс аз дәрежеде жүйелі зардап шегіп жатқан кәсіпорынды кәсіпорынды бағалауға қолданылады. Бұл әдісті жаңа кәсіпорынды бағалауда пайдаланғанда, көп уәделі болса да , қисынды абайлық сақтау қажет. Пайданың ретроспективтерінің болмауы бизнестің келешек ақша ағынын обьективті жорамалдауын қиындатады.
Ақша ағымдарын дисконттау әдісі.

Көрсетілген әдіс обьектінің жеке иеленуі мен эксплуатацияға кететін келешек пайда пен шығындарды есептейді:

1. Табыс және шығындардың өзгеру ағымы.

2. Бағалау обьектісінің пайдасынан нарық талаптарынан есептейді.

Ақша ағымдарын дисконттау әдісін бағалау үшін мына талдауларды білу қажет:

- жалға беру нақты нарықтық мөлшерлемесі және басқа да пайда көрсеткіштері;

- ағымды шығынның көлемі мен динамикасы;

- дисконт ставкасы;

- болжау мерзімінің жалғасуы.

Пайда ағымын анықтау. Мүлік кешенінің (бизнес) табысы нарық талаптарына сәйкес бір жылдық табыс ретінде анықталынады:

- Бағалау үшін пайда бір жылда анықталынады;

- көрсетілген ауданда нарық талаптарына сәйкес табыс болу керек ( мысалы, өнімнің бағасы салыстырылған нарықтық бағадан төмен немесе жоғары болса, онда оны қалыпты көлемге келтіру керек)

Бағалау обьектінің құның негізгі айналысқан қызметтен пайда түсуі арқылы анықталады. Бағалау үшін әктас және үй әктастің өткізілімнен түскен табыстарды есептеу керек. Бағалау обьектісі бойынша өндірістің және өнім өткізілімі жылдық болжау көлемі 14 және 15 қосымшада келтірілген.

Пайда болжамы келесі нарықтық ұсынымдарда негізделінеді:

- Кен шығару орны жыл бойы өндіру жұмыстарында- 200 жұмыс күні, тау аршылымдарын жою және жұмсақ аршылым жұмыстарында- 140 маусымдық жұмыс күні бір ауысымда жұмыс істейді. Жоба бойынша кенорын 300 жұмыс күні жұмыс істейді;

- 2007 жылы тау массасынан 240 мың т, 2008ж - 280 мың т, 2009ж- 320 мың т өндіру жұмыстары істелінеді. Өндірістік тәулік 2007ж - 1 200 т, 2008ж - 1 400 т, 2009ж - 1 600т сәйкес болуы керек ( жоба бойынша кенорын - 1 жылда 900 мың т және бір тіулікте 3 000 т жұмыс істейді);

- тау массасынан әктасты ( тазартылған) өндіру - 75%, аршылым - 25% құрайды;

- өндірілген әктастың шығыны 10% , әктастың шығарылуы 33,3%, үй әктасы 1% құрайды;

- 2007ж әктастың өнімі 180 мың т, 2008ж - 210 мың т, 2009ж - 240 мың т болу керек. Әктастың шығарылуы 60,70 және 80 мың т сәйкес, ал үй әктасы - 1,8 2,1 және 2,4 мың т;

- әктастың өткізілім бағасы 1 тоннасы үшін 1 550 теңге, үй әктас 1 тонна үшін 9 200 теңге (НДС қоспағанда);

- Серіктестік бойынша әлуетті пайда 2007ж - 109 560 мың теңге,2008ж - 127 820 мың теңге және 2009ж - 146 680 мың теңге құрайды;

- басқа табыстар көрсетілмейді.

Серіктестік бойынша шығындарды есеептеу.

Өндірістік шығындар. Шығындарды есептеу барысында Серіктестіктің бухгалтерлік анықтамасы бойынша тау массасының өндеу болжамы көлемінің түзетулер анықталынады. 2005 жыл баспатқы болып саналады. Өйткені 2006 жыл өндіріс көлемі төмендетілді және тау жұмыстарының 1 тонна шығыны көрсетілген соңғы жылдардың барлық шығын бөлімдерінің көрсеткішінен жоғары болады.

Болжам бойынша жалақы 2007ж - 19 335 мың теңге, 2008ж - 22 557 мың теңге, 2009ж - 25 780 мың теңге болады. Әлеуметтік салық жұмысшылардың жалақысынан 18% cомасы ретінде есептелінеді.

Бағалау күніне ГСМ, жабдықтар және электроэнергияның өндірістік нормалардың шығындардың құндарына сәйкес есептелінеді.

Тауар өнімнің құнына 1 % көлемінде роялти төлеу шығындары ( НДС қоспағанда) есептелінеді. Роялтидің мөлшерлемесі ҚР салық кодексіне сәйкес бекітіледі.

Негізгі қорлардың амортизациясы 2006ж деңгейінде көрсетілген.

Жанама шығындар. Оның құрамында геологиялық барлау жұмыстары, қазақстан қызметкерлерін оқыту, ликвидациялық қорларға түсілімдер, мүлік және жер шығындары есептелінеді.

Салықтар ҚР салық кодексіне сәйкес анықталынады.

Бағалау талдаудың кезең ұзақтығы ауыспалы экономикасы бар мемлекеттер үшін үш жылдық мерзім маңызды болады.

Дисконт ставкасы. Дисконттау ставкасы жекеменшік обьектілердің инвестициядан күтетін қатерін және күрделі қаржыны жұмсауды көрсетеді.

Барлық жұмсалымдар активтердің пайда өндірісінде :

- инвестицияны толық өтеу;

- инвестициядан пайда түсуді қатерлерге түзетулер жасауды қосқанда жүзеге асыру.

Кәсіпорын көлемі үшін ең үлкен сыйлықақысы 3 пайыз қарастырылған. Ол өткізілім көлемі, жұмысшылардың саны және активтердің жылдық құны бойынша орташа деңгейге жатады. Тапсырыскерлердің әртараптандыру, өндіріс және аймақтық әртараптандыру деңгейі төмен. Салалық қатер 2 пайыз. 1 пайыз менеджмент сапасы.

Есептеудің көрсеткіші бойынша Серіктестіктің бизнесі үшін дисконт ставкасы 21,09 пайыз құрайды.

Пайда тиімділігі, әуелетті жалпы табысы мен шығын түрінде көрсетілген болжам бойынша 2007ж - 104 082 мың теңге, келесі екі жылда көбейеді, 2008ж - 121 429 мың теңге, 2009ж - 138 776 мың теңге құрайды. Пайда шығындары әлуетті жалпы өнімнен 5 пайыз көлемінде алынған.

Ақша ағымының талданылуы 16 қосымшада көрсетілген.Ақша ағымдардың дисконттау әдісінің бағалау құны кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне 90 639 мың теңге немесе 709 010 АҚШ долл тең болады.

Дисконт ставкасы кумулятивті құрылыс әдісімен есептелген. Қауіп- қатер ставкасы мемлекеттің құнды қағаз купондарының минималды табыс (KZT) MEOKOM өтеу мерзімі 731 күннен бастап 1 095 күнге дейін 26 қазаннан 26 қараша 2006 жыл мерзімі бойынша орташа көрсеткіші 6, 09 құрайды ( Панорама №4 (711) 10.10.2006) 5 кестеде көрсетілген.

5 кесте ЖШС " Әктас" бойынша кумулятивті құрылыс әдісімен дисконт ставкасын есептеу.

Кәсіпорын көлемі үшін ең үлкен сыйлықақысы 3 пайыз қарастырылған. Ол өткізілім көлемі, жұмысшылардың саны және активтердің жылдық құны бойынша орташа деңгейге жатады. Тапсырыскерлердің әртараптандыру, өндіріс және аймақтық әртараптандыру деңгейі төмен. Салалық қатер 2 пайыз. 1 пайыз менеджмент сапасы.

Есептеудің көрсеткіші бойынша Серіктестіктің бизнесі үшін дисконт ставкасы 21,09 пайыз құрайды.

Пайдаланған ақпарат: Есептеме «Әктас жер қойнауын бағалау»

Ақша ағымының талданылуы 16 қосымшада көрсетілген.Ақша ағымдардың дисконттау әдісінің бағалау құны кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне 90 639 мың теңге немесе 709 010 АҚШ долл тең болады.

Мұндағы:

r - ақша ағымының өсуінің орташа жылдық жылдамдығы.

Ақша ағымының өсуінің орташа жылдық жылдамдығы 0 - ге тең, 17 қосымшада көрсетілген.

Обьектінің ағымды құны дисконттау кезінде анықталынады:

PV= Ц ( 1+r) n

Гордан әдісімен есептеуіне сәйкес мүлік кешенінің ( бизнес) кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне нарықтық құн 162 261 мың теңге немесе 1 269 255 АҚШ долл құрайды.

Табыс капитализациялау әдісі бойынша ағымды құнды есептеу келесі формула арқылы жүзеге асырылады:

V= I/R

Мұндағы:

I - таза табыс

R - капитализация ставкасы

Пайда капитализация әдісі жұмыс істеп жатқан кәсіпорын бизнесін бағалаудағы табыс тәсілдемесінің бір нұсқасы сияқты, ол негізгі жіберулердің тірегі болып табылады, сәйкесінше мұнда кәсіпорындағы меншік бөлігінің құны осы меншік әкелінетін келешек табыс құнына тең.

Табыс капитализацияның әдісін қолдану келесі негізгі этаптардан құралған:

- пайда және табыс капитализацияланатын көлемін таңдау;

- капитализация ставкасын есептеу;

- құн көлемін есептеу.

Капитализацияланған табыс көлемін анықтау. Нақты обьектіні бағалау болжам бойынша салық төленгеннен кейін таза табыстың орташа жылдық көрсеткішінің көлемі арқылы көрсетіледі.

Капитализация ставкасын есептеу. Капитализацияы ставкасы таза жылдық пайда түсуі мен жалпы бизнестің бағалау құнына тәуекелін көрсетеді. Ол дисконт ставкасына кумулятивті құрылыс әдісінен ақша ағымдардың көлемінің орташа жылдық қозғалысынан есептелінеді.

Тәжірибеге сәйкес пайда көрсеткіші ( таза актив) орташа тренд әдісімен есептелген орташа жылдық өсуі алынған. 6 кестеде келтірілген.

6 кесте - Дисконт ставка негізінде капитализация ставкасын есептеу.

Тәжірибеге сәйкес пайда көрсеткіші ( таза актив) орташа тренд әдісімен есептелген орташа жылдық өсуі алынған. 7 кестеде келтірілген.

Пайдаланған ақпарат: Есептеме «Әктас жер қойнауын бағалау»

V = 41 123,5 / 0,1820 = 225 935 мың теңге немесе 1 767 469 АҚШ долл.
Таза пайданы капитализациялау бойынша мүлік кешенінің (бизнес) кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне 225 935 мың теңге немесе 1 767 469 АҚШ долл құрайды.

Инвуд әдісі. Бұл әдіс болжанған кезең барысында тұрқты, бірдей шамалы табыс алынады деп күтілген кезде қолданылады. Олардың бір бөлігі инвестицияға деген табысты көрсетеді, ал екінші капиталдың қайта қалпына келтіруді немесе қайтаруды жүзеге асырады. Капиталды қайтару сомасы инвестиция ( капитал) табысына қойылған ставкасы бойынша қайта инвестицияланады. Бұл жағдайда инвестицияны қайтару нормасы капитализация коэффициентінің құрамы бөлігі ретінде қайта қалпына келтіру қорынын факторына және инвестиция табысының ставкасының сомасына тең бұл фактор күрделі пайыздың алты функция кестесінен алынады.

Хоскольда әдісі. Бұл әдісті алғашқы инвестицияның әкелген табыс ставкасы өте көп болып, сол ставка бойынша реинвестициялауды жүзеге асырудың мүмкіндігі аз болып жатқан жағдайда қолданылады.

Инвуд моделі мына формуламен көрсетіледі:

Aср - орташа жылдық табыс;

r - дисконттау ставкасы;

1/Sn - қорды өтеу факторы.

1/Sn факторы Инвуд моделі үшін мына формулада есептелген:
1/Sn = r/ ( 1 + r) - 1

Хоскольда моделінде берілген фактор мына формуламен есептелінеді:

Мұндағы:

Қайтару нормасы қауіпті - қатер жұмсалымдардың ставкасы сияқты есептелінеді. Берілген көрсеткіш есептеу барысында табыс ставкасы мемелекеттік құнды қағаз купондарына (KZT) MEOKOM тең болды, өтеу мерзімі 731 күннен 1 095 күнге дейін 6,09 болады.

Есептеулерге сәйкес Мүлік кешенінің ( бизнес) бағалау құны кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне Инвуд моделі - 92 253,3 мың теңге немесе 721 631 АҚШ долл, Хоскольда моделі - 84 889,4 мың теңге немесе 664 029 АҚШ долл құрайды.

3.2 Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды келістіру.

Бағалауды жүргізу барысында екі тәсілдің алты әдісі қолданылды. Бағалауды әртүрлі әдістермен орындауда әртүрлі қорытындылар алынды. Есептелген құнның нақты жауабын білу үшін әртүрлі әдістерді қолдану барысында келтірілген көрсеткіштердің қорытындыларды келістіру негізінде жүргізіледі. 8 кесте.

Әдістер бойынша есептелген құн көлеміне меншікті салмақ қолданылады:

- Активтердің қорлануы ( шығын әдісі) - 30% пайыз;

- Таза пайданы капитализациялау (пайда әдісі) - 70% пайыз.

ЖШС "Әктас" мүліктік кешенің (бизнес) бағалау құны кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда 11.01.2006 жыл 249 897 300тенге (екі жүз қырық тоғыз милион сегіз жүз тоқсан жеті мың үш жүз) немесе 1 954 766 ( бір милион тоғыз жүз елу төрт мың жеті жүз алпыс алтыны) құрайды $1= T 127, 84

ҚОРЫТЫНДЫ

Жер қойнауын бағалау барысында жалпы пайдалы қазбалардың негізгі теориялық түсініктері көрсетілген.

ЖШС "Әктас" мүліктік кешеннің бағалау құнын екі тәсіл арқылы жүргізілді.

Шығын тәсәлі кәсіпорынның құнымен әкелінген шығындар жағынан қарастырылады. Мүлікті бағалау барысында техникалық инвентаризация келтірілген. Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғылардың физикалық тозуы, қалпына келтіру құны, толық қалпына келтіру құны.

Бағалау обьектісі бойынша үймерет, ғимарат және табыстау қондырғылардың бағалау құны 11.01.2006 жылға жер телімін қоспағанда шығын тәсілімен есептегенде 185 460 мың теңгені құрайды:

- үймерет және ғимарат - 168 947 мың теңге

- табыстау қондырғылары - 16 513 мың теңге

Серіктестік жер телімін жалға берілген құқығымен нарықтық құны 909 мың теңге немесе 7 111 АҚШ долл. ( материалды емес актив) иеленеді.

Бағалау күніне нарықтық құн:

- көлік, станок және жабдықтар - 14 808 мың теңге немесе 110 207 АҚШ долл.

- негізгі құралдардың түрлері - 520 мың теңге немесе 468 АҚШ долл. құрайды.

Бағалау күніне 21 қосымшада көрсетілген ТМҚ және дайын өнімді қосқанда нарықтық құны 904 мың теңгені құрайды, оның ішіндн:

- ТМҚ 7 978 мың теңге немесе 62 408 АҚШ долл.

- дайын өнім- 1 066 мың теңге немесе 8 343 АҚШ долл.

Дебиторлық борышты дисконттау жүргізіледі. Серіктестік бағалау күніне қарызгердің төлем қабілеті дебиторлық борышты өтеу перспективасы 1 198 мың теңге немесе 9 375 АҚШ долл құрайды. Бухгалтерлік есеп бойынша дебиторлық борыштың жалпы сомасы 100 % құрайды, оның ішінде:

- алу есептері бойынша 1 135 мың теңге немесе 8 882 АҚШ долл.

- корпаративті салық- 63 мың теңге немесе 493 АҚШ долл.

Серіктестіктің мүлік кешенінің бизнесте қолданылуы жер телімі құқығымен, бірақ кенорынды пайдалану құқығын алып тастағандағы активтердің қорлану әдісімен бағаланған құны 305 768 мың теңге немесе 2 391 808 АҚШ долл.

Бизнесті бағалауға әсер ететін барлық факторлар ақша ағымдарын дисконттау әдісін (АДД) ескертеді. Бизнестің АДД әдісінің құнын анықтау былай жорамалданады, яғни потенциалды инвестор ос беретін бизнеске келешек пайданың ағымды құнынан артық ақша төлемейді.

Бизнесті бағалауға әсер ететін барлық факторлар ақша ағымдарын дисконттау әдісін (АДД) ескертеді. Бизнестің АДД әдісінің құнын анықтау былай жорамалданады, яғни потенциалды инвестор ос беретін бизнеске келешек пайданың ағымды құнынан артық ақша төлемейді.

Пайда болжамы келесі нарықтық ұсынымдарда негізделінеді:

- Кен шығару орны жыл бойы өндіру жұмыстарында- 200 жұмыс күні, тау аршылымдарын жою және жұмсақ аршылым жұмыстарында- 140 маусымдық жұмыс күні бір ауысымда жұмыс істейді. Жоба бойынша кенорын 300 жұмыс күні жұмыс істейді;

- 2007 жылы тау массасынан 240 мың т, 2008ж - 280 мың т, 2009ж- 320 мың т өндіру жұмыстары істелінеді. Өндірістік тәулік 2007ж - 1 200 т, 2008ж - 1 400 т, 2009ж - 1 600т сәйкес болуы керек ( жоба бойынша кенорын - 1 жыода 900 мың т және бір тіулікте 3 000 т жұмыс істейді);

- тау массасынан әктасты ( тазартылған) өндіру - 75%, аршылым - 25% құрайды;

- өндірілген әктастың шығыны 10% , әктастың шығарылуы 33,3%, үй әктасы 1% құрайды;

- 2007ж әктастың өнімі 180 мың т, 2008ж - 210 мың т, 2009ж - 240 мың т болу керек. Әктастың шығарылуы 60,70 және 80 мың т сәйкес, ал үй әктасы - 1,8 2,1 және 2,4 мың т;

- әктастың өткізілім бағасы 1 тоннасы үшін 1 550 теңге, үй әктас 1 тонна үшін 9 200 теңге (НДС қоспағанда);

- Серіктестік бойынша әлуетті пайда 2007ж - 109 560 мың теңге,2008ж - 127 820 мың теңге және 2009ж - 146 680 мың теңге құрайды;

- басқа табыстар көрсетілмейді.

Ақша ағымының талданылуы 26 қосымшада көрсетілген.Ақша ағымдардың дисконттау әдісінің бағалау құны кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне 90 639 мың теңге немесе 709 010 АҚШ долл тең болады.

Гордан әдісімен есептеуіне сәйкес мүлік кешенінің ( бизнес) кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне нарықтық құн 162 261 мың теңге немесе 1 269 255 АҚШ долл құрайды.

Таза пайданы капитализациялау бойынша мүлік кешенінің (бизнес) кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне 225 935 мың теңге немесе 1 767 469 АҚШ долл құрайды.

Есептеулерге сәйкес Мүлік кешенінің ( бизнес) бағалау құны кенорынды пайдалану құқығын қоспағанда бағалау күніне Инвуд моделі - 92 253,3 мың теңге немесе 721 631 АҚШ долл, Хоскольда моделі - 84 889,4 мың теңге немесе 664 029 АҚШ доллқұрайды.

Әдістер бойынша есептелген құн көлеміне меншікті салмақ қолданылады:

- Активтердің қорлануы ( шығын әдісі) - 30% пайыз;

- Таза пайданы капитализациялау (пайда әдісі) - 70% пайыз.

1. 
   Закон “Об оценочной деятельности в Республике Казахстан” от 30 ноября 2000 г., № 109-II.
   
2. 
   Постановление Правительства РК Правительства Республики Казахстан от 27 мая 2002 года, № 572 "О мерах по реализации Закона Республики Казахстан "Об оценочной деятельности в Республике Казахстан";
   
3. 
   Правила по применению субъектами оценочной деятельности требований к методам оценки предприятия, как имущественного комплекса, утвержденные совместным приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 21 ноября 2002 года, № 171 и Министра финансов Республики Казахстан от 2 декабря 2002 года, № 597.
   
4. 
   Письмо Госстроя СССР № 14-д от 06.09.90 г. "Об индексах изменения стоимости строительно-монтажных работ и прочих работ и затрат в строительстве".
   
5. 
   Постановление СовМина СССР, за № 1072 от 22.10.1990 г. "Единые нормы амортизационных отчислений на полное восстановление основных фондов".
   
6. 
   Индекс цен на инвестиции в капитальное строительство в РК, Агентство РК по статистике, серия 9, май 2003 г.
   
7. 
   Общая часть к сборникам укрупненных показателей восстановительной стоимости (далее УПВС) зданий и сооружений для переоценки основных фондов, Госстрой СССР, М., 1970.
   
8. 
   УПВС сб. № 4 "Жилых, общественных и коммунальных зданий и бытового обслуживания, имеющихся в организациях и учреждениях, состоящих на государственном бюджете, для переоценки основных фондов", М., Госстройиздат, 1972.
   
9. 
   УПВС сб. 4 "Зданий и сооружений нефтяной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Химия", М., 1970.
   
10. 
    УПВС сб. 7 "Зданий и сооружений машиностроительной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Машиностроение", М., 1970.
    
11. 
    УПВС сб. 8 "Зданий и сооружений строительной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Строительство", М., 1970.
    
12. 
    УПВС сб. 18 "Зданий, имеющихся во многих отраслях народного хозяйства для переоценки основных фондов", изд. "Колос", М., 1970.
    
13. 
    УПВС сб. 18-ПД "Передвижные домики, имеющихся во многих отраслях народного хозяйства для переоценки основных фондов", изд. "Госстройиздат", М., 1971.
    
14. 
    УПВС сб. 19 "Сооружений, имеющихся во многих отраслях промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Колос", М., 1970.
    
15. 
    УПВС сб. 23 "Зданий и сооружений автомобильного транспорта и автомобильных дорог для переоценки основных фондов", изд. "Медицина", М., 1970.
    
16. 
    УПВС сб. 26, т. 1. "Зданий и сооружений в совхозах, колхозах, межколхозных и других сельскохозяйственных предприятиях и организациях для переоценки основных фондов", изд. "Пищевая промышленность", М., 1970.
    
17. 
    УПВС сб. 27 "Зданий и сооружений внешнего водоснабжения и канализации для переоценки основных фондов", изд. "Энергия", М., 1970.
    
18. 
    Стандарты республики Казахстан СТ РК 1126-2002 «Система оценки имущества Республики Казахстан. Принципы оценки» и СТ РК 1127-2002 «Система оценки имущества Республики Казахстан. Термины и определения».
    
19. 
    Стандарты бухгалтерского учета, методические рекомендации, Генеральный план счетов, Сборник документов, Алматы, Раритет, 2000.
    
20. 
    Интерпретация МСФО 16 «Основные средства: признание, оценка и раскрытие в отчетности».
    
21. 
    Микерин Г.И., Недужий М.И., Павлов Н.В., Яшина Н.Н., Международные стандарты оценки, в 2 томах, М., Новости, 2000 г.
    
22. 
    Карлин Т.Р., Макмин А.Р. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP): Учебник, М., ИНФРА-М, 2000.
    
23. 
    Уолш К. Ключевые показатели менеджмента: Пер. с англ., М., Дело, 2000.
    
24. 
    Грязнова А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса. М., Финансы и статистика, 2005.
    
25. 
    Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предприятий: теория и практика, М., Инфра, 1997.
    
26. 
    Абдулаева Н. А., Колайко Н. А., Оценка стоимости предприятия (бизнеса), М., Издательство " Экмос" 2000 г.
    
27. 
    Федотова М.А., Уткин Э.А. "Оценка недвижимости и бизнеса", Учебник. “Экмос”, М., 2000.
    
28. 
    Харрисон Г. С. "Оценка недвижимости" (учебное пособие) / Пер. с англ. М,: РИО Мособлупрполиграфиздата, 1994.
    
29. 
    Экерт Д.К. Оценка земельной собственности. Красноярск, 1993.
    
30. 
    Попов Г. В. Основы оценки недвижимости. М.: РОО, 1995.
    
31. 
    Фридман Дж., Ордуэй Н. Анализ и оценка приносящей доход недвижимо­сти/ Пер. с англ. М.: Дело, 1995.
    
32. 
    Гранов И.В. Оценка недвижимости. – С-Пб: Питер, 2001.
    
33. 
    Рутгайзер В.М. "Оценка рыночной стоимости недвижимости", “Дело”, М., 1998.
    
34. 
    Андрианов Ю.В. Введение в оценку транспортных средств, М., Дело, 1998.
    
35. 
    Ковалев В.В. Финансовый анализ: управление капиталом, выбор инвестиций, анализ отчетности, М., Финансы и статистика, 1996.
    
36. 
    Назарова О. С. и Третьякова Э. А. Оценка рыночной стоимости машин и оборудования, учебно-практическое пособие, М., Дело, 1998.
    
37. 
    Шумилин М.В., Алискеров В.А., Денисов М.Н., Заверткин В.Л. Бизнес в ресурсо добывающих отраслях, Справочник, М., Недра, 2001.