8-тарау. Дебиторльщ борыгитар есебі,
♦
143
есебіне талдамалық ессптің карточкалары, ажырату парақшалары
(қағаздарын), бухгалтерлік аньгқтамалары жэне тағы да баска
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін
толтыру шаруашылык операцияларының мазмұнын сипаттай-
гын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Халыкаральщ бухгалтерлік есеп стандартында (сонын ішінде
Америка Қүрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында)
үйымның бухгалтерлік есеп жүмысын жүргізу барысында
қолданатын барлық бланкілері үшш міндепі ортақ есеп беру
формалары қарастырылмаған. Есеп нысаньш таңдау қүкыгы
толығымен бас бухгалтердщ қүзырында, яғни ол алгашқы
қүжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін тандап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге
міндетті.
Шоггарга келетін
болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді жэне олар басқадай операцияларда
колданылады. Дебиторлық борыштар шоггарында есептелетін
сомалардын дүрыстыгы мен олардың толықтыгьш бақылау ушш
түтендеу жүргізілуі қажет, ол қүжаттар бойынша шоттарды кор-
респонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мүндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі
мен цұрыстығын, толыкдығын анықгау болып табьілады. Деби-
торлық борышты есептеудегі басты мәселе саггу мерзімін аныктау
болып табылады. яғни сатып алу7шыларға тиеліп жіберілген
немесе жөнелтілген тауарлардың (жүмыстар, қызметтср) қашан
сатьшғанын
тануында.
Бухгалтерлік
есептін
көзқарасымен
қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржьшык
жэне есеп айырысу құжаттарының үсыньшуы, тауарлардың
сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден түрады:
«Сатып-шгушылар мен тапсьірыс берушіпердіц борышы».
«Күдікті қарыздар бойынша резервтер».
«Еншічес (тэуелдг) серіктестіктердіц дебиторльщ борышы».
«Басцадай дебиторлыц борыштар».
«Алдагы кезец шыгындары».
«Берілген аванстар».
144
♦
Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кэсіпорындар
мен үйымдардың баска заңды немесе жеке тудғалардан алашақ
сомалары дебиторлық борыш болып табылады.
о /у
Сатып алушылар мен тапсырыс
0 « !»• берушілер борышының есебі
Кэсіпорындар мен ұйымдардың «Сатып алушылар мен
тапсырыс бсрушілердщ борышы» деп аталатын бөлім шоттары
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кэсіпорынға
деген эр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шотгар қаралған:
«Алыиуга тиісті шотптар»,
«Алыпган вексельдер».
«Сатып алушылар мен тапсырьгс берушілердіц өзге де
борышптры».
Бүлар акгивті шот болып табылады. Сондыктан да бұл
шоттардың дебитіңде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде
борыштың азаюы көрсетшеді. Алынуға тиісті шоттар (дебиторльщ
борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке түпғалардың
сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға кәрсеткен
қызметі үшін карыз сомаларын білдіреді.
«Алынуғатиісті шоттар» депаталатын шоттатиеліпжіберілген
өнімдер (тауарлар), атқарылған жүмыстары мен көрсетілген
қызметі'ері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк
мекемесі қабылдаған есеп айырысу қүжаттары бойынша төлеуге
тиісті сомасы есептеледі Жалпы «Алынуға тиісті шоттар» шотын
сипаттай келе олардың кысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда болатындыгын аңгаруға болады.
Сондыктан оларды кейбір уақыттарда «саудалық міндеттемелер»
деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда
болады. Міндеттемелердің өтелу (орықдалу) көздеріне басқадай
нүсқаулар болмаган жагдайда, оларды сатудан алынды деп санайды.
Халықаралық тэжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге
сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатьш алушылар үшін
8-тирау. Дебит орлыц борьіштар е с е б і..
♦
145
сатып алган тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін
төлеу (өтеу) құқығы да берілгең. Мүндай несиені коммерциялық
несие деп те атайды. Гауарларды несиеге сататын фирмалар,
сатып алушының шотты тиісті уақьггында төлу қабілеттілііт
бар
болатындыгына бақылау
ш аралары ң
жүргізулері қажет. Сол үшің
әрбір ұйымдарда несиелік белімдер жұмыс істейді. Бүл бөлімдер
арқылы, жеке жэне занды гүлғалардың немесе компаниялардың
қаржылық
ж ағдайлары н білуге, сатып
алушыга
тауарды
несиеге
сатута немесе бермеу жайлы мэселені шешуге
керекті
ақпа-
раттарды білуге болады, сонымен қатар тауарпар сатушыньщ ар-
наулы ақпараттың несиелік бюролар арқьшы да клиент жайлы
басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік
ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды
сату, сатпау жайлы шешімдер қабьшданады. Несиелік бөлім төлем
сомасьш үсынуды, несие көлемін шектеуді жэне сатып алушылар
мен тапсьфыс берушілерден
несиені
уактылы өтеуді қамтамасыз
ететін
белгілі
бір қаражаттарды талап етуі мүмкін.
О сы ған орай
кәсіпорьшдар мен үйымдардың таңдап алынған ережелері мен
негізгі қағидалары есеп саясатыңда атап көрсету
і
кажет. Бүл шотта
сатылган материалдық емес активтер, негізгі қүралдар, бағалы
кағаздар жэне тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.
«Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің боры-
шы» шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мьшадай кор-
респонденциялар жазьшады:
Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге
300000
(үш
ж үз
мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мьщ)
теңі^еге саггылды (соның ішіндс 80000 (сексен мың) теңге ҚҚС
сомасы).
Сатьшған тауарлардың өзіңцік қүнына:
Д-т: Сатылған дайын әнімдердің
өзіндік қүны
300000 тг.
К-т; Дайын өнімдер
300000 тг.
С аты лған тауарлардан алынатын сомага:
Д-т: А лы нуға тиісті борыш тар шоты
420000 тг.
К-т: Дайын өнімдерді сатудан альшатьш
табыс шоты
420000 тг.
10
—
3/43
Достарыңызбен бөлісу: |
