-тарау.  Меншікті капиталоың  есебі   ♦  335

13-тарау. 
Меншікті капиталоың  есебі
  ♦  335
айналымнан  тью  активтер  кәсіпорынның  материалдьіқ-техника- 
лык базасын жасауға жэнс дамытуға арналады,
Ал  айналымдағы  активтер  кэсіпорынның  қыімет  атқаруы 
барысында  пайда  табуға  негізделеді.  Соған  сэйкес  олардьщ 
қатарына  ақша  каражаттары,  қысқа  мерзімдік  қаржылық  салым- 
дар,  тауарлык-материалдық  қорлар,  дебиторлық  борыштар  жэне 
басқа да активтер жатады,
Кәсжорып мүліктеріпщ  (капшпалһінъщ)  щ ралу көздері
Кәсіпорын  мүлкі  оның  негізгі  құралдары  мен  айналымдағы 
каржыларьшың 
қүнынан 
құралады. 
Ұйымның 
меншнсгі 
каішталыньщ көздері болып мыналар саналады
•  жаргылыц кститал; 
. •
•  резервтік капитал; 
,
•  бөлінбеген паиоа.
Кэсіпорындар  өздерінщ  қызмег  атқаруы  барысында меншікгі 
қаржыларынан  басқа  қарыз  қаражаттарында  пайдаланады,  Ал 
олардың  қатарына  кысқа  жэне  ұзақ  мерзімді  несиелер.  қарыздар, 
алынган аванстар жэне басқа да кредиторлық борыштар жатады.
Жаргьшық  қор  меншік  иесінің  (кэсіпорынның)  жарғысында 
қаралған  кызметтерш  қамтамасыз  ету  үшін  инвестициядык 
қаржылардың сомасы бодып табылады.
Меншік  иесіиің  тиісті  құқығымен  жауапкершілігше  карай 
ұйымның жарғылық қоры мынадай тұрлерге бөлінеді:
Кәсторындардыц  (тачъщ  серіктестік,  сешм  серіктестігі, 
жауапкершілігі  шектеулі  серіктестік,  цосыліша  жауапкершілігі 
бар серіктестік, жабықжәне ашъщ акционерлік цогам) жаргылъщ 
капиталы.
Өндірістік  кооператш  мүшелертщ  мүлік  жарналары 
(үлестері).
Жаргылық  қор мөлшері  ұйымның жарғысында жэне  басқа да 
кұрылтайшылық  құжаттарында  белпленген,  үкімепгпң  атқарушы
органдарыңда  тіркелуі  керек.  Оның  мөлшері  құрылтайшылық 
құжаттарга  тиюті  өзгерістер  енпзшгеннен  кейш  ғана  өзгеруі 
мүмкш

Қосымша  төленген  капитал  -   коғамның  өзінің  акцияларын 
олардыц  атаулы  (номиналдық)  қүиынан  артық  бағаға  саггкан 
жағдайда пайда болган құн айырмашылығынан туындайды.
Қосъшша  төленбеген  капитал  —  кәсіпорыняың  өзінің 
меншігіңдегі  негізы  құралдары  мен  инвестицияларын  қайта 
бағалаган  уақыттағы  олардың  құныньщ  өскен  сомасынан  және 
тагы да басқа жағдайлардан туындайды.
Резеретік  (сақтың,  сақтаулы)  капитал  -   келешекге 
(алдагы  уақыттарда)  болуы  мүмкін  зияндармен  шығындардың 
(ысыраптардың)  орнын  толтыруга  арнальш  кэсіпорынның  өзінің 
таза  пайдасынан  (табысынан)  боліиген  меншіктік  капиталының 
бір  бөлігі.  Резервтік  (сақтық,  сақтаулы)  капиталдыц  мөлшері  мен 
құрылу  тэртібі  Қазақстан  Республикасының  заңдары  мен  ұйым- 
ньщ (қоғамның) жарғысында каралады (көрсетіледі).
Боліпбегеп  паида  (табыс)  -   кәсіпорынның  жалпы  кірісінен 
(пайдасьшан) барлық жүмсалған шығындарды (бюджетке төленген 
салық  сомаларың,  кірістен  (пайдадан)  басқадай  бағыттарға 
пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып 
табылады.
13
.
2
. 
Жаргылық капиталдың есебі
Кэсіпорынның 
жаргылык 
капиталының 
мөлшері, 
сол 
ұйымның 
шығарған 
акцияларының 
түрлері, 
(жэй 
жэне 
артықшылығы  бар)  акциялардың  сандары,  сондай-ақ  бір  ак- 
цияның  атаулы  (номиналдық)  қүнына  сэйкес  акционерлік 
қоғамның,  серіктестіктердің,  ондірістік кооперативтердің жалпы 
жиналысында  бекІтіледі.  Жалпы  кез-келген  үйымның  жарғысы 
тиісті  мемлекеттік  органдарда  (Әділет  министрлігі)  тіркеуден 
өткізілуі  тиіс.  Қандайда  болмасын  қоғамның  акциясын  сатып 
алатын  мүшесі  ол  акцияларды  коғамға  немесе  үшінші  түлғаға 
сапгуга үсыныс жасауына қүқы бар.
Кәсіпорындарда  жарғылық  капиталдың  есебі  «Жарғылық 
қор»  бөлімінщ:
• 
«Жай акциялар»;
•  «.АртыцшылыЕы  бар акциялар»;
336  ♦ Бухгадтерлік есеп  теорнясы және негіздері

13-тарау.  Меншікті капиталдыц есебі
  # 3 3 7
•  
«Салымдар мен жарлалар»
деп аталатың бөлімше шоітарында есептеледі.
Акішонерлердің  акцияға  жазылған  сомасьша  жарғылық  кор- 
ды  құрғанда,  сондай-ақ қосымша  эмиссия  жасау  арқылы  жаргылық 
кор  мөлшерін  өсіргенде  немесе  акциялардың  аггаулы  (номиналдық) 
кұньш есіргенде жаргьыык қордың өскен сомасьша:
Д-т:  «Төленбеген  капитал»  шоты;
К-т:  «Жай акциялар»  немесе
«Артыкшылығы  бар  акциялар»  шоты  түрінде  бухгалтерлік 
жазу жазьшады.
Егер  үлес  қосушылар  мен  акционерлер  қоғамға  өз  ұлесін 
ақшалай түрде салған жагдайда:
Д-т:  «Ақшалар»  шоты;
К-т:  «Төленбеген  капитал»  шоты  туріндегі  екі  жақты  жазуы
жазылады.
Бұл жағдайда еліміздегі бас шоттар кестесіне сәйкес:
■  «Ел ішіндегі валюталык шоттардағы ақшалар»;
•  «Шетелдердегі  валюталық шоггардағы ақшалар»;
•  «Есеп айырысу  шотындағьі  ақшалар»;
•  «Кассадағы ұлттық валюта түріндеғі акшалар»;
•  «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі  ақшалар» 
деп аталагын  шоттарының тиістілері дебиттелінеді.
Ал  егер  үлес  қосушылар  мен  акционерлер  қоғамға  өз  үлесін 
«Материалдық емес активтер», «Негізгі құралдар», «Материалдық 
құндылықтар»  және тағы да басқа түрде салатын болса:
Д-т:  «Материалдық емес активтер»;
«Негізгі құралдар»;
«Материалдық  құңдылықтар»  және  тш ы   да  басқа  шоттар-
дың тиістілері,
К-т:  «Төленбеген  капитал»  деп  аталатын  шот  түріңде 
бухгалтерлік жазу жазылады.
Сондай-ақ серіктестіктердің (акционерлік қогамнан басқадай) 
қогамдық  жарғылық  қорға  қосқан  үлестері  мен  жарналарының 
сомасына:
Д-т:  «Материалдық емес активтер»;
2 2 -3 /4 3

«Непзгі құралдар»;
«Материалдық құндылықгар»;
«Ақшалар» және тағы да баска шоттардың тиістісі.
К-т:  «Салымдар  мен  жарналар»  шоты  түрінде  бухгалтерлік 
жазу жазылуға тиіс.
«Қайтарьшьш  альшган  капитал»  деп  аталатын  шот  акдионер- 
лік  қоғамның  акционерлерден  сатып  алган  акцияларының  есебін 
жүргізу  үшін  арналған.  Бүл  жагдайда  кәсшорын  акционерлерден 
оз акцишларын сатып алған уақытында бухгалтерлік есепге:
Д-т:  «Қайтарылып алынған капитал»  шоты;
К-т:  «Ақшалар» шоты түрінде  екі жақты жазу жазылады.
Егер  акционерлік  қоғам  өз  акцияларын  айналымнан  алып 
тастаган уақытта,  айналымнан  алынған  акцияның  күнына:
Д-т:  «Қарапайым акциялар»  немесе
«Артықшылығы бар акішялар»  шоттарының тиістісі,
К-т:  «Қайтарьшып алынган кашітал» шоты түрінде бухгалтер- 
лік жазу жазылады.
Осы  айтылғандармен  катар  кәсіпорындарда  «Қосымша 
төленген  капитал»  деп  аталатын  шотга қогамныц  вз  акцияларын 
атаулы (номиналдық) бағасынан жогары бағамен  сат>' барысында 
пайда  болган  сомалары.  ал  «Қосымша  төленбеген  капитал»  деп 
аталатын  шотта  ақшаның  құнсыздануына  жэне  тағы  да  басқа 
жагдайларга  байланысты  ұйымның  «негізгі  қү.ралдарын»,  ин- 
вестицияларын,  сондай-ақ  басқа  да  активтерін  қ аш а  бағалау 
нәтижесінде пайдаболган капиталдың өсу сомалары есептелінеді. 
Жоғарыда  айтылып  өткендей  когам  өз  акцияларын  номиналдық 
бағасынан  жоғары  бағамен  сатқан  уакытында  ақшалардың  келіп 
түеуіне қарай:
Д-т:  «Акшалар»  шоты;
К-т:  «Қосымша төленген капитал» шоты түрінде бухгалтерлік 
жазу жазылады.
Кәсіиорынның  акционерлерден  акцияларды  олардыц  атаулы 
(номиналдық)  бағасынан  төмен  багамен  сатып  алуынан  пайда 
болған айырма сомаға;
Д-т'  «Қайтарылып алынған  капитал»  шоты;
К-т’  «Қосымша теленген капитал» шоты түрінде бухгалтерлік 
жазу жазылады.
338
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы және негіздері

13-тарау.  Меніиікті капиталдың есебі  ♦ 339
♦
Кәсіпорынның  негізгі  кұралдарды,  инвестидияларды  жэне 
басқа да активтерді қаита бағалағаннан альшатын сомаларына;
Д-т  «Негізгі  құралдар»;
«Материалды  құндылықтар»;
«Инвесгициялар» және тағы да басқа шоттардың тшстісі.
К-т; «Негізп құралдарды қайта бағалаганнан алынған қосымша 
төленбеген капитал»;
«Инвестииияларды  қайта  бағалағаннан  алынған  қосымша
төленбеген капитал»;
«Басқа  да  қосымша  төлеңбеген  капитал»  шоттарының 
тиістілері  түріндеп  бухгалтерлік жазу жазылады.
Сонымен қатар:
•  негізгі  құралдарды  кайта  бағалау  кезінде  өскен  тозу 
сомасына;
Д-т: «Негізгі құралдарды қайта багалағаннан алынган қосымша 
төлеибеген капитал»  шоты;
К-т:  «Негізгі кұралдардын тозуы» шоты турпще;
•  негізгі  қүралдардыц  пайдаланылуына  қарай  олардың 
қосымша  багаланған  сомалары  жэне  ееептен  шығарылган 
негізгі қорлардың пайдаланылған мерзімі шіінде бөлінбеген 
табысқа апарылмай қалған қосымша багасының сомасына
Д-т:  «Негізп құралдарды  кайта  багалағаннан алынған қосым- 
ша толенбеген кшитал» шоты,
К-т: «Есепт» жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)» 
шоты түрінде;
•  негізгі  құралдардың  бұрынғы  қайта  багалау  кезіндегі 
анықгалған  қосымша  кұны  шегінде  келесі  қайта  бағалау 
кезіндегі оның құнының азаю сомасына:
Д-т: «Негізгі құралдарды қайта багалағаннан алынган косымша 
төленбеген капитал»  шоты,
К-т:  «Негізгі  құралдар»  шоты  гүрінде  бухгалтерлік  жазулар 
жазылады.
«Инвестицияларды  кайта  бағалағаннан  алынған  қосымша 
төленбеген  капитал»  шоты  бойынша  шаруашылық  субъектінің 
бухі алтерлік есебінде:

•  қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалаганда 
алынган  сомасы  шегінде  инвестициялардың кейінгі  кездегі 
кұнының төмендеу сомасына:
Д-т: «Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынғаи косымша 
төленбеген  капитал»  ііюты;
К-т:  «Қаржылық инвестициялар»  шоты түрінде;
■  қабылданған  есеп  садсатына  қарай  есептен  шығарылган 
үзақмерзімді қаржылық инвестшщялардьщ бұрынғы қосым- 
ша  бағаланған сомасына:
Д-т:  «Инвестицияларды  кайта  бағалағаннан  алынған  ко- 
сымша төленбеген капитал»  шоты;
К-т:  «Бөлшбеген  табыс  (жабылмаған  зиян)»  немесе  «Бағалы 
қағаздарды  сатудан  алынатын  табыс»  шоттарының  тиістілері 
түрінде жазулар жазылады.
340
  ♦ 
Бухгаптерпік есеп  теориясы ж гне негіздері
Кәсіпорындар  мен ұйымдардагы ж арғы лы к капитал 
шоты бойыиша жүргізілетін операииялар
№
Операциялар
мазмұиу
Дебитгелеі ін 
шсн
Крсдиттелетін
шот
1
2
3
4
1
Үлес 
қосушылар 
мен  салымшылардын 
акционерлік  когамиыц жарғылық қорына 
қоскан үлесінің сомасы
5П
501,  502
2
Серіктестікгердщ 
(акционерлік 
ко- 
гамдардан  басқа)  жаргылық  қорьшын 
косқан  пайлар  жэне  басқадай 
үлестер 
ссебінен кұрылуы (калыптасуы)
101-106,
121-126,
201-208,
221-224,
421-423,
431,432,
441.451,452
503
3
Серіктестіктердің 
(акционерлік 
қо- 
ғамдардан  баска)  жаргылык  қорьшыд 
акдионерлердің 
шьиъш  кстуі 
себебінен 
азаюы
503
101-106,
121-126,
201-208,
221-224,
421-423,
431,432,
441,451,452

13-тарау.  Менгиіктг капигпалоың есебі
  ♦ 
341
Жапгасы
1
2
3
4
4
Кэсиюрынның  өзінщ  акцияларының  ай« 
на-іымиаи шыгарылгаңдарыныц кұнына
501,  502
521
5
С ер ікте сті шердің 
(акцио и ерл ер ден 
баска) 
қогамиын 
жаргылық 
қорына 
коскан  пайлары  және  басқадай  үлестерз 
кайгарылды
503
431,432, 441, 
451,452
6
Үлес 
косушылар 
меи 
қүрылтайшы- 
лардың  жэне  баска  да  салымшылардың 
акиионерлік  қогам  жарғылық  корына 
қосуга тшсті карыалары
511
501,  502
7
Жаргылық қорга шетелдік валюта түрінде 
косуіа  тиісті  карыадардың  он  курстық 
(багамдық)  айырмашы.іыққа  байланысты 
осуі
511
725
8
Жаргылык корға шетелдік валюта  іүріндс 
қосға  тиісті  қарыздардын  терзс  курстық 
(бағамдық)  айырмашылыкка  байланысты 
кемуі
844
511
9
Үлес қосушылар мен күрылгайшылардын 
жәнс  салымшылардың  акшалай  түрде 
қоскан үлес сомаларының келіп түсуі
431,432, 441, 
451,452
511
10
Үлес косушылар мен қүрылтайшылардьщ 
жэнс 
салььмшылардьщ 
ашионерлік 
қогамға  маіериалдық  емес 
активтер, 
негізгі  қүралдар,  матсриадлар,  тауарлар 
түрінде 
косқан 
үлсстсрінің 
кіріске 
алыпуы
101-106,
121-126,
201-208,
221-223
511
11
Акнионсрлік  когамнын  акционерлерден 
сатып алған өзініц акиияларының кұнына
521
431,432, 
441,  451,452
12
Саіыльш  альшган  акциялардыц  сагып
алу  жэне  атаулы  қүнынын  арасыцдагы 
айырмашылыгыкьщ 
сагып 
алынгаи 
уакзытында корсетілуі:
-  егер  акциялар  өзінін  атаулы  кұнынан 
төмен багага сатыльш алынса;
-  егер  акцшшар  езшщ  атаулы  кұнынан 
жоғары бағаға сатылып алынса
521
561
561
521
13
Өзінің  атаулы  кұнынан  жогары  баіліга 
сагылган акниялардын айырма сомасы
334, 441, 
451,  452
531

342
  ♦ 
Бухгсиітерлік есеп  теориясы және негіздері
С п ң ы
1
2
3
4
14
Негізгі  кұралдарды  кайта  багалауга  бай- 
ланысты басі апқы құнынын оеу і
122-126
541
15
Нспзп  кұралдарды  кайта  бағадауға  бай- 
ланысты  оларға  бұрьш  ссентеліп  жи- 
накталіан  тозу құнынын осуі
541
131-134
16
Негізгі  кұралдардын  паидалануьша  қарай 
кайта  багалау  сомасының  аньшалган  кө- 
лемдс болінбеген паидаға апарылмаганы.
541
561
17
Инвесторлардың,  серіктестисгердің  ак- 
тнвтерін  кайта  баіилаудьщ  салларынап 
еншілес  немесс  тзуелді  серіктестіктсрдің 
таза  активтеріндсгі  үлесінің  өзгеруіне 
байланысты  бастапқы  инвесгиция  кұны- 
нын азаюьша
542
141-144
18
Қайга  багалаудың  нәтижссіңде  алынған 
ұзақ мерзімді каржы инвестицияларынын 
бастапқы кұны сомасыпын 
өсүі
401-403
542
19
Бұрын  жұргізілген  кайта  багалаудьщ 
нәтижесіндс  ұзақ  мерзімді  каржылык 
инвестициялардын  бастапкы  кұныньщ 
оскеп сомасына багасьшың кемуі.
542
401,402,403
20
Үзақмерзімдіқаржылыкинвестицияларды 
ссептен  ишгғарган  уакыітагы,  олардьщ 
бұрын  кайта бага/ханган сомасы
542
561,723 
(8-ші және 
12-ші БЕС 
сәйкес)
13.3. 
Резервтік капиталдың есебі
Акционерлік  қоғамдар  мен  баска  да  ұйымдар  өздерінің  таза 
пайдасы  есебінен  жоғарыда  айтылғандай  резервтік  капитал 
құрады. Бұл резервтік капигалдьщ мөлшері коғамньщ жарғысында 
белгіленеді.  Резервтік  капиталдагы  жинақгалған  сома  алдын  ала 
болжанбаған&