140
♦
Ңухгалтертк есеп теориясы ж эт иегіздері
8<тарау
Д
ё
БІІГОІМЫҢ БОРЫШТІК’
БС
ё
БІ ( І Л Ы І І Ш
г і і і с т і
ІІІОГГЛГ)
I
Дебиторлық борыштар есебін
А * үиымдастыру
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке
тұлгалардан оларға сатқан тауаряары, көрсеткен кызметтері,
сондай-ак аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері ұшш
алашақ борыштары - Дебиторлық борыштар (Алынуга ттсті
шоттар) деп аталады
Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға
берешек борышы бар заңды жоие жске тұлғалар дебиторлар болып
табылады. Отелетін (алынатын) уакытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық борыштар агымдағы алынута тиісті борыштар және
ұзақ мерзімді алынуга тиісті борыштар больш екіге белінеді.
Бұ,і борыштардыц есебі «Алынуга тиісті шоттар» бөлімінің шот-
тарында есептеледі.
Есеп беретін уакыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын
(өтелінетін) дебиторлык борыштар ағымдагы акгивтер қатарында
есептеледі. Олардың қатарына жататыңдар.
• агымдагы акгивтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын
ала төленген) толем.
■ тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуга тиісті
борыштар;
• вексельдер бойьшша алынуға тиісті борыштар;
• негізгі ұйымдар мсн оның еншілес серіктестігі арасьш-
дағы турлі операңиялар негізінде туындаған дебиторлық
борыштар;
■ ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларыныц) де-
биторлық борышы;
• басқадай дебиторлық борыштар
Кэсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын
бабындағы сома бас а заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға
вексель бойынша шлеигін ресми берешегі болып есептелінеді.
8-тарау. Дебипюрлың борыштар есебі...
♦
141
Алынуға тиісті шоттар бойынша борыгатар (дебиторлық борыш-
тар) иелік ету қукығымен коса, заңды қуқыгымен байланысты
актив болып саналады Қорытындылап айтатын болсақ «деби-
торлыц борыш» дегеніміз, бул — иелік ету қуқығьш қосқандағы
заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы
уақыттағы экономикалық тиімдшік.
Үйымнъщ қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің
қатарына дебиторлық борыштардьщ айналымы жатады, Яғни
дебитолық борыштардың есептелген уақыты мен өтелу уакьіты-
ның арасындағы мерзім күндерінің саны. Vйымның дебиторлык
борышыоғаңбайланыстыкірісганылғанжағдайдағанаанықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың қүны-
нан баға жеңілдіктерін (скидки) жэне қайтарылган тауарлардың
қү.нын алып тастағандағы калдық сома бойынша есептеледі. Бір
жылдам астам уақыт бойы альшбаған дебиторлық борыштар ¥зак
мерзімді дебиторлық борыштар» болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болган (есептелшгең) уақыты мен өтелу
уақытыньщ арасьшдагы мерзімге байланысты пайыздар бойынша
кіріс көп жағдайларда ескерілмейді Кәсіпорындар өздерінің
тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін
береді. Үйымдардың мүндай қадамга баруының басты себебі
сатып алушьшарды кызықгыру арқылы сатылатьш тауарларьшын
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңіл-
дікгерін (скидки) пайдалану үйымның күмэнді борыштарьшың
сомасын кыеқартуға үлкен әсер етеді. Халыкаралық тәжірибеде
бага шеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда
жецглдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын
нарықгық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі үйымдар сауда
жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады.
Үйымдардыц сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға же-
ңілдіктерін (скидки) пайдалангандағы жағдаймен бірдей деп
айтуға болады.
Кейбір
жағдайларда
сапасының
төмендігінен
немесе
тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды қайтаруга
тура келеді. Мүндай тауарларды қайтарып алу сатуіпы үйымдар
үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кэсіпорын сатып алушы заң-
ды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін кысқарту тура.лы талабын қабылдауға
келісуіне тура келеді. Әрине аталған жеңілдисгі жасау ұйымның
келіптусуге(алынуға)тиістітабыстарыныңкөлеміназайтатындығы
сөзсіз. Бул жағдайда ұйымның бухгалтериясында жасалынған
женілдік сомасына:
Д-т:
Бага ш егерімі
— шоты
К-т; Алынуға тиісті борыштар — шоты
гүріндегі бухгалтерлік жазуы жазьшады.
Егер саты лған тауар ұйы м ға қайтары лған болса, ол үш ін
жазылатын
бухгалтерлік
жазу
мына түрде бейнеленеді:
Д-т: Сатылған тауарлардьщ қайтарылымы - шогы
К-т: Алынуга тиісті борыштар - шоты
Кә с іпорындар дың бухгалтериясы дебиторлық
борыштар
есебін ж үргізу барысында м ы на төм еқде аталған құж аттарды
(есептік тіркелім дерді) қолданады:
нөмірі 7 Журнал-ордер - «Жұмысшылар мен басқа да тұл-
ідлардьщ борышы» деп аталатын шотыньщ кредпті бойынша;
нөмірі
8 Ж у р н ал -о р д е р - «А лы нугатию ті қосы лган құн салы ғы ,
«Есептелген пайыздар», «Басқадай дебиторлық борыштар» жэне
«Берілген аванстар» деп аталатьш шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме - «Берілген
аванстар» шотының дебиті бойынша;
нөмірі 10 Журнал-ордер - «Күдікті қарыздар бойынша ре-
зерв», «Алдагы кезең шыгындары» шоттарының несие (кредиті)
бойынша;
нөмірі 11 Журнал-ордер - «Сатып алушылар және тапсырыс
берушілердің борышы» шотының жэне «Еншілес (тэуелді)
серіктестіктердің
дебиторлық
борышы»
шотьшың
кредиті
бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер жэне басқадай
дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда
эталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық борыштардың
142
♦
Бухгадтерлік есеп теориясы жэне негіздері
Достарыңызбен бөлісу: |
