Э. В. Фуфаев, Д. Э. Фуфаев

Ӛрістер  арасындағы  ӛзара  тәуелсіздік  келесі  тҥрде  анықталады. 
Бірнеше  өріс  егерде  олардың  бірде-бірі  функционалды  тҥрде 
екіншісіне тəуелді болмаған жағдайда,бір-біріне өзара тəуелсіз болады. 
Бірінші  қалыпты  нысан.  Кесте  өрістердің  ешқайсысы  бірден 
артық мағынаға ие болмаса жəне кез-келген шешуші өріс бос болмаған 
жағдайда бірінші қалыпты нысанда болады. 
Бірінші қалыпты нысан реляциялық деректер ҥлгісінің негізі болып 
табылады. Реляциялық дерекқордағы кез-келген кесте автоматты тҥрде 
бірінші  қалыпты  нысанда  болады,  басқасы  анықтау  бойынша  мҥмкін 
емес.  Мҧндай  кестеде  бірнеше  өрістерге  (белгілерге)  бөлуге  болатын 
өрістер (белгілер) болмауы керек. 
Қалыпқа  келтірілгендерге,  əдетте,  бастапқыда  ондағы  ақпаратты 
компьютерлік  өңдеуге  арналмаған  кестелер  жатады.  Мысалы,  2.2-
кестеде  Эксперименттік  металл  кесуші  білдектердің  ғылыми-зерттеу 
институты  (ЭНИМС)  жариялаған «Әмбебап  металл кескіш  білдектер» 
анықтамалығынан алынған кестедегі фрагментті берілген. 
Аталған  кесте  келесі  себептер  бойынша  қалыпқа  келтірілмейтін 
болып табылады. 
1.  Ол  бір  ҧяшықта бір  өрістің  бірнеше  мағыналары  бар  жолдардан 
тҧрады:  «Өңдеудің  жоғары  диаметрі,  мм»  -  «Айналдырықтың  айналу 
жиілігі, айн/мин» емес. 
2. Бір өріс - «Габариттік өлшемдері (ҧзындығы x ені x биіктігі), мм» 
ҥш өріске бөлінуі мҥмкін: «Ҧзындығы, мм», «Ені, мм» жəне «биіктігі, 
мм».  Осындай  бөлудің  орындылығы,  ауданның  немесе  алынған 
көлемді одан əрі есептеу қажеттілігімен негізделуі мҥмкін. 
Бастапқы кесте бірінші қалыпты нысанға тҥрлендірілуі мҥмкін. Ол 
ҥшін: 
•  «Өңдеудің  ең  жоғары  диаметрі,  мм»  өрісі  «Айналдырықтың 
айналу  жиілігі,  айн/мин»  өрістерін  бір  ҧяшықтағы  мəндер  санына 
сəйкес бірнеше өрістерге бөлу; 
2 . 2 - к е с т е  
Токарлық топтың білдектері 
р/н
№
 
 
Білдектің 
моделі
 
Өңдеудің жоғары 
диаметрі, мм
 
Айналдырықтың 
айналу 
жиілігі, 
айн/мин
 
Габариттікөлшемдері 
(ҧзындығы 
х 
ені 
х 
биіктігі), мм
 
1
 
1Д12
 
12 (алты қырлы)
 
112...  5000  (сол  жақ); 
56 ...630 (оң жақ)
 
1630 х 740 х 1410
 

2.2-кестесінің қалыпты нысаны 
р/н
№
 
 
Білдект
ің 
моделі
 
Цилиндрл
ік 
дайындам
аның 
жоғары 
диаметрі
 
Цилиндрлі
к 
дайындама
ның 
жоғары 
диаметрі
 
Айналдыр
ықтың 
айналу 
жиілігінің
диапазоны
 
(сол 
жақ),
 
айн/мин
 
Айналдыр
ықтың 
айналу 
жиілігінің
диапазоны
 
(оң жақ),
 
айн/мин
 
Ҧзынд
ығы,
 
мм
 
Ені, мм
 
Биіктігі,
 
мм
 
1
 
1Д12
 
12
 
8
 
112...
 
5000
 
56...
 
630
 
163
 
740
 
141
 
•  «Габариттік  өлшемі  (ҧзындығы  x  ені  x  биіктігі),  мм»  өрісі  ҥш 
өріске бөлінген: «Ҧзындығы, мм», «Ені, мм», «Биіктігі, мм». 
Бҧл  кестенің  шешуші  өрісі  «Білдек  моделі»  немесе  «р/н  №»  өрісі 
болуы мҥмкін. 
2.3-кестеқалыпты нысанның тҥрінен тҧрады. 
Тағы бір мысал қарастырайық. 2.2-суретте алдыңғы мысалдағыдай 
бастапқыда  компьютерді  өңдеуге  арналмаған,  сынақ-емтихан 
тізімдемесі бланкінің фрагменті көрсетілген. 
 
Факультет № . . .
 
Топ ...
 
Семестр ...
 
Пән бойынша ...
 
Емтихан алушы ...
 
р/н 
№
 
 
Аты-жӛні
 
1-Емтихан 
Сынақ
 
2-1-Емтихан 
Сынақ
 
3-1-Емтихан 
Сынақ
 
К
ҥн
і,
 
Қ
ОЛЫ
 
К
ҥн
і,
 
қо
лы
 
К
ҥн
і,
 
қо
лы
 
К
ҥн
і,
 
қо
лы
 
К
ҥн
і,
 
қо
лы
 
К
ҥн
і,
 
Қ
ОЛЫ
 
К
ҥн
і,
 
Қ
ОЛЫ
 
К
ҥн
і,
 
Қ
ОЛЫ
 
К
ҥн
і,
 
Қ
ОЛЫ
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Факультет деканының қолы
 
Емтихан алушының қолы
 
2.2-сурет. Сынақ-емтихан тізімдемесінің бланкі 

Сынақ-емтихан  тізімдемесінің  қҧрамына  сəйкес  сынақ-емтихан  сессиясының  нəтижелерін 
автоматтандырылған  өңдеу  ҥшін  деректер  базасын  қҧруды  қалаймыз.  Ол  ҥшін  бланктің 
мазмҧнын  дерекқор  кестелеріне  тҥрлендіреміз.  Өрістер  арасындағы  функционалдық 
тəуелділіктің талаптарын сақтау қажеттілігіне қарай, кемінде екі кестені қалыптастыру қажет 
(2.3-сурет)  (шешуші  өрістер  əрбір  кестеде  жартылай  майлы  шрифтімен  айқындалған). 
Алғашқы  кестеде  əрбір  студенттің  нақты  пəн  бойынша  сынақты  (емтихан)  тапсыруының 
нəтижелері  берілген.  Екінші  кестеде  белгілі  бір  пəн  бойынша  студенттердің  белгілі  бір 
тобының  сынақ  (емтихан)  тапсырудың  нəтижелеуші  қорытындылары  бар.  Бірінші  кестеде 
«Студенттердің  аты-жөні»  өрісі,  ал  екінші  кестеде  «Пəн»  өрісі  шешуші  болып  табылады. 
Кестелер бір-бірімен «Пəн» жəне «Топ шифры» өрістерінде өзара байланысқан болуы керек. 
Кестелердің ҧсынылған қҧрылымы бірінші қалыпты нысанның талаптарына толығымен 
жауап береді, бірақ келесі кемшіліктермен сипатталады: 
• кестеге жаңа деректер қосу барлық өрістер ҥшін мағыналарды енгізуді талап етеді; 
• əр кестенің əрбір жолында «Пəн», «Оқытушының аты-жөні», «Топ шифры» өрістерінің 
қайталанатын мағыналарын енгізу керек. 
Одан  туындайтыны,  кестелердің  мҧндай  қҧрамы  жəне  олардың  қҧрылымы  кезінде 
ақпараттың анық артықтығы, əрине қосымша жадты талап етеді. 
Жоғарыда  айтылған  кемшіліктерді  болдырмау  ҥшін  кестелерді  екінші  ҥшінші  емес 
қалыпты нысанға келтіру қажет. 
Екінші қалыпты нысан. Кесте бірінші қалыпты нысанның талаптарын жəне  бастапқы 
кілтке  енбейтін  оның  барлық  өрістерін  қанағаттандыратын  болса,  екінші  қалыпты  нысанда 
болады, бастапқы кілтпен толық функционалды тəуелділікпен байланысты. 
 
пəн  Оқытушы
ның  аты-
жөні 
Топ 
шифры 
Студент
тің  аты-
жөні 
Журнал 
бойын
ша №; 
Тапсыру 
кҥні 
Бағалау 
Оқыту
шының 
қолы 
 
 
 
 
 
 
 
 
↓                                  ↓ 
пəн  Оқытушы
ның  аты-
жөні 
Топ 
шифры 
Ҥздік 
бағалар 
саны 
жақсы 
бағалар 
саны 
қанағаттана
рлық 
бағалардың 
саны 
қанағанаттарл
ықсыз 
бағалардың 
саны 
орташа 
ҥлгерім 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.3-сурет. Сынақ-емтихан тізімдемесінің бастапқы кестелері