Э. В. Фуфаев, Д. Э. Фуфаев

Ол  төртінші  қалыпты  нысанда  болатындай,  бірақ  бесінші  қалыпты 
нысан анықтамасын қанағаттандыра алмайтын кестені табу өте қиын,  
Бесінші 
қалыпты 
нысан. 
Кестенің 
əрбір 
толық 
декомпозициясында  барлық  проекциялар  мҥмкін  болатын  кілттен 
тҧрған  жағдайда  ғана  бесінші  қалыпты  нысанда  болады.  Бірде-бір 
толық  декомпозицияға  ие  емес  кесте  де,  бесінші  қалыпты  нысанда 
болады. 
Іс  жҥзінде  дерекқор  кестелерін  оңтайландыру  ҥшінші  қалыпты 
нысанмен  аяқталады.  Кестені  төртінші  жəне  бесінші  қалыпты 
нысандарға  келтіру,  біздің  ойымызша,  таза  теориялық  қызығушылық 
болып  табылады.  Іс  жҥзінде,  бҧл  мəселе  жаңа  кестені  қҧру 
сҧраныстарын өңдеу арқылы шешіледі. 
 
2.3.  Кестелер арасындағы байланыстарды тҥзету 
Дерекқордың  бастапқы  кестелерін  қалыпқа  келтіру  ҥдерісі 
ақпараттық  жҥйенің  оңтайлы  қҧрылымын  жасау  -  ақпаратқа  қысқа 
мерзімде  қолжетімділікті  қамтамасыз  ететін  жəне  жадының  кіші 
ресурстарын қажет ететін дерекқорды əзірлеу мҥмкіндігін береді. 
Сонымен  қатар,  бір  көзден  кестені  бірнешеге  бөлу  ақпараттық 
жҥйелерді  жобалаудың  маңызды  шарттарының  бірі  -  дерекқорды 
пайдалану  процесінде  ақпараттың тҧтастығын қамтамасыз  етуді талап 
етеді. 
Сонымен  қатар,  бір  бастапқы  кестені  бірнешеге  бөлу  ақпараттық 
жҥйелерді  жобалаудың  маңызды  талаптарының  бірі  -  дерекқорды 
пайдалану  процесінде  ақпараттың тҧтастығын қамтамасыз  етуді талап 
етеді. 
Жоғарыда  келтірілген  мысалда  бастапқы  кестелерді  қалыпқа 
келтіру кезінде (2.3-суретті қараңыз) екі кестеден соңғы қорытындыда 
ҥшінші  жəне  төртінші  қалыпты  нысандарға  келтірілген  жеті  кесте 
алдық. 
Тəжірибе көрсеткендей, нақты өндірісте жəне бизнесте дерекқорлар 
көп  қолданушы  жҥйелерден  тҧрады.  Ол  жекелеген  кестелерде 
деректерді  қҧру  мен  сақтауға,  сонымен  қатар  шешім  қабылдау  ҥшін 
ақпаратты пайдалануға жатады. 
Жоғарыда  қаралған  мысалда  жоғары  оқу  орнында  немесе 
колледжде оқу ҥдерісін басқарудың шынайы қызмет ететін жҥйесінде, 
оқу  топтарын  бастапқы  қалыптастыру  қабылдау  емтихандарының 
қорытындысы  бойынша  талапкерлерді  қабылдау  кезінде  қабылдау 
комиссияларымен  жҥргізіледі.  Жоғары  оқу  орнында  топтардағы 
студенттердің  қҧрамы  туралы  ақпараттарды  одан  əрі  қолдау 
деканаттарға,  ал  колледждерде  оқу  бөлімдеріне  немесе  тиісті 
қҧрылымдарға беріледі. Топтар бойынша білім беру пəндерінің қҧрамы 
басқа  қызметтермен  немесе  мамандармен  анықталады.  Оқытушылар 
қҧрамы  туралы  ақпарат  кадрлар  бөлімінде  қалыптастырылады.  Сынақ 
жəне  емтихан  сессияларының  нəтижелері  деканатқа  жəне  бөлімше 
басшыларына  қажет,  соның  ішінде  озат    студенттерге  стипендия  беру 
немесе  ҥлгермейтін  студенттерге  «стипендиядан  алып  тастау»  туралы 
шешім қабылдау ҥшін талап етіледі. 

 
Дерекқор кестелерінің кез-келген өзгерісі барлық басқа кестелерде 
барабар  өзгерістерді  анықтауы  керек.  Бҧл  дерекқордың  тҧтастығын 
қамтамасыз  етудің  мəні.  Іс  жҥзінде,  бҧл  тапсырма  дерекқор  кестелері 
арасындағы байланыстарды орнату арқылы жҥзеге асырылады. 
Кестелер  арасында  байланыс  орнатудың  негізгі  ережелерін 
тҧжырымдаймыз. 
1.  Екі  байланыстырылған  кестеден  негізгі  жəне  бағыныстағы 
кестелерді таңдаңыз. 
2.  Әр  кестеде  шешуші  өрісін  таңдаңыз.  Негізгі  кестенің  шешуші 
өрісі  бастапқы  кілт  деп  аталады.  Бағынысты  кестенің  негізгі  өрісі 
сыртқы кілт деп аталады. 
3.  Кестенің  байланысқан  өрістері  деректер  бірдей  ҥлгісінен  тҧруы 
тиіс. 
4.  Кестелер  арасында  байланыстың  келесі  тҥрлері  орнатылады: 
«бірге бір»; «біреуден көпке»; «көптегендері көптегендерге»: 
•  «бірге  бір»  байланысы  негізгі  кестенің  нақты  жолыкез-келген 
уақытта  бағынысты  кестенің  тек  бір  жолына  байланысты  болған 
жағдайда орнатылады; 
• 
«біреуден көпке» байланысы  негізгі кестенің нақты жолы кез-
келген уақытта  бағынысты кестенің бірнеше жолдарымен байланысты 
болған жағдайда орнатылады; 
 
2.6-сурет. Деректердің логикалық моделі (ДҚ кестелері арасындағы логикалық байланыс
) 

бҧл  ретте,  бағыныстағы  кестенің  кез-келген  жолы  негізгі  кестенің  бір 
жолымен ғана байланысты; 
• 
«көптегендері  көптегендерге»  байланысы 
негізгі  кестенің  нақты 
жолы  кез-келген  уақытта  бағынысты  кестенің  бірнеше  жолдарына 
байланысты  болған  кезде  жəне  сол  уақытта  бағынысты  кестенің  бір 
жолы  негізгі  кестенің  бірнеше  жолдарымен  байланыстырылған 
жағдайларда орнатылады. 
Негізгі кестедегі бастапқы кілттің мағынасы өзгерген келсе, тəуелді 
кесте əрекеттерінің келесі нҧсқалары мҥмкін. 
Каскадтау(Cascading).  Негізгі  кестенің  бастапқы  кілтінің 
деректерін  өзгерткен  кезде,  тəуелді  кестеде  сыртқы  кілттің  тиісті 
деректерінің  өзгеруі  орын  алады.  Барлық  қол  жетімді  байланыстар 
сақталады. 
Шектеу(Restrict).  Тəуелді  кестедегі  жолдар  байланысты  болып 
келетін бастапқы кілттің мағынасын өзгертуге тырысқанда, өзгертулер 
қабылданбайды.  Тек  тəуелді  кестемен  байланыс  орнатылмаған 
бастапқы кілттің мағынасын ғана өзгертуге болады. 
Орнату(Relation).  Бастапқы  кілттің  деректерін  өзгерткен  кезде 
сыртқы  кілт  анықталмаған  мағынаға  (NULL)  орнатылады.  Тəуелді 
кесте  жолдарының  тиесілігі  туралы  ақпарат  жоғалады.  Егерде 
бастапқы кілттің бірнеше мағыналарын өзгертетін болсақ, онда тəуелді 
кестеде  бҧрын  өзгертілген  кілттермен  байланысты  бірнеше  жол 
топтары  пайда  болады.  Осыдан  кейін  бастапқы  кілт  қосылған  қандай 
жолды анықтау мҥмкін емес. 
2.6-суретте  2.5-суретте  ҧсынылған  дерекқор  кестелері  арасындағы 
байланыс сызбасы көрсетілген. 
Бақылау сұрақтары 
1.  Дерекқор кестесінің келесі элементтеріне анықтама беріңіз: өріс, 
ҧяшық, жазба. 
2. «Кілт», «шешуші өріс» деген тҥсініктер нені білдіреді? 
3.  Қандай  шешуші  өрісті  негізгі  кілт,  ал  қайсысын  сыртқы  кілтдеп 
атайды? 
 
4. Дерекқордың кестелерін қалыпқа келтіру процесі неден тҧрады? 
 
5. Дерекқор кестелерінің қандай бес қалыпты нысанын білесіз? 
 
6.  Дерекқор  кестелері  арасындағы  байланыстың  келесі  тҥрлеріне 
анықтама  беріңіз:
«бірге  бір»;  «біреуден  көпке»;  «көптегендері 
көптегендерге»
.