ДЕРЕКҚОРДЫ ЖОБАЛАУ ТЕОРИЯСЫ

I -
Б Ө Л І М  
ДЕРЕКҚОРДЫ ЖОБАЛАУ ТЕОРИЯСЫ 
1 -
т а р а у  
ДЕРЕКҚОР НЕГІЗІНДЕГІ АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ 
ЖҤЙЕЛЕР 
1.1. 
Дерекқор, дерекқорды басқару жҥйелері 
Заманауи 
өнеркəсіптік 
өндіріс 
пен 
бизнестің 
дамуы 
автоматтандырылған ақпараттық жҥйелерді қҧрусыз мҥмкін емес, оның 
мақсатының  бірі  –  тҧтынушыға  оңтайлы  шешім  қабылдауға  қажет 
сенімді  ақпарат  беру  болып  табылады.Қазіргі  кезде  өндіріс  пен 
бизнесті басқарудың бірде-бір міндеті автоматтандырылған ақпараттық 
жҥйелерді  пайдаланусыз  орындалмауы  тиіс.  Ол  жаңа  өнімдерді 
дайындаудың  дизайны  мен  технологиясының  нарығын  жəне  оларды 
жобалау;  ол  өндіруді,  технологиялық  процестерді  жəне  өнімді 
дайындау сапасының бақылау жҥйесі. 
Бҥгін  біз  кез-келген  маманның  кез-келген  қызметін  шешім 
қабылдаудың  кейбір  жҥйесі  ретінде  қарастыруымыз  керек,  сондықтан 
маманға  сенімді  ақпарат  қажет.  Осылайша,  ақпараттық  жҥйенің 
маңызды  функцияларының  бірі  -  басқару  ҥдерісін  ақпараттық  қолдау 
болып  табылады.  Бҧл  жҥйелердібасқарушы  ақпараттық  жҥйелер  деп 
атайды (management information systems); олар əдетте ірі жəне кҥрделі 
дерекқорларды қамтиды. 
Сонымен,  Дерекқорды  жəне  Дерекқорды  басқару  жүйесі  дегеніміз 
не?  Өкінішке  орай,  осы  ақпараттық  технологиялардың  бағыты 
бойынша кітаптардың көпшілігінде айқын анықтамалар жоқ. Олардың 
кейбірін қарастырайық. 
Т.С. Қарпованың [6] оқу қҧралында келесі анықтамалар берілген. 
Дерекқор (ДҚ) - объектілердің жай-кҥйін жəне олардың қаралатын 
пəндік  саладағы  қарым-қатынасын  көрсететін  белгілі  деректер 
жиынтығы. 
Дерекқорды  басқару  жүйесі  -  көптеген  пайдаланушылармен  ДҚ 
жасау,  жҥргізу  жəне  бірлесіп  қолдануға  арналған  тіл  жəне 
бағдарламалық қҧралдар жиынтығы. 

Кҥнделікті  ДҚБЖ  Mcrosoft  Access 2000  нҧсқаулығында  авторлары 
И.А.  Харитонова  жəне  В.Д.  Михеев  [13]  келесі  анықтамаларды 
ҧсынады. 
Дерекқор  -  белгілі  бір  тақырыпқа  немесе  тапсырмаға  жататын 
мəліметтердің  (нақты  объектілер,  процестер,  оқиғалар  немесе 
қҧбылыстар  туралы)  жиынтығы,  ол  жиынтықты  тҧтастай,  сондай-ақ 
кез-келген  бөлігінде  ҧсынудың  қолайлылығын  қамтамасыз  ететіндей 
ҧйымдастырылған. 
Дерекқорды басқару жүйесінің негізгі функциялары– ол деректерді 
анықтау  (дерекқордың  қҧрылымын  сипаттау),  деректерді  өңдеу  жəне 
деректерді басқару. 
ДҚ-ның  екінші  айқындауышының  маңызды  айырмашылығына, 
атап 
айтқанда 
ДҚ-да 
ақпаратты 
ерекше 
ҧйымдастырудың 
сипаттамасына назар аударайық. 
Дерекқордың жəне ДҚБЖ тҧжырымдамалары біздің көзқарасымыз 
бойынша  ең  көп  дəрежеде  Есептеу  жҥйелерінің  тҥсіндірме  сөздігінде 
анықталған [11]. 
Дерекқор,  əдетте,  сөздің  қатаң  мағынасында,  дерекқорды  басқару 
қҧралдарын  қолданатын  деректерді  анықтау  жəне  қолдануға  арналған 
деректер  файлы.  Ол,  ең  алдымен,  бҧл  файл  оған  қол  жеткізетін 
бағдарламаларға  тəуелді  емес  сызба  арқылы  анықталатынын,  ал 
екіншіден,  ол  тікелей  қол  жеткізетін  есте  сақтау  қондырғысы  тҥрінде 
іске асырылғанын білдіреді. 
Аталған  анықтамаларды  ескере  отырып,  Дерекқор  -  тікелей 
қолжетімділікпен  ҧйымдастырылған  (қҧрылымдалған)  файл  ретіндегі 
файл. 
Тікелей  қолжетімділікті  файлдың  тҥсінігі  жəне  оны  ҧйымдастыру 
принциптері  көп  өлшемді  алаптарды  бағдарламалау  теориясынан, 
соның ішінде Basic, Pascal алгоритмдік тілдерінен белгілі. 
Есептеу  жҥйелерінің  тҥсіндірме  сөздігінде  [11]  келесі  ДҚБЖ 
ҧғымдары берілген. 
Дерекқорды басқару жүйесі - дерекқор тілінде өңдеу қҧралдарынан 
тҧратын  бағдарламалық  қамтамасыз  ету  жҥйесі,  ол  қолданбалы 
бағдарламалардан 
жəне 
(немесе) 
соңғы 
пайдаланушылардан 
дерекқорға  келетін  байланыстарды  өңдеуді  жəне  дерекқордың 
тҧтастығын қамтамасыз ету мҥмкіндігін береді. 
Әдетте,  дерекқорды  ҧйымдастырудың  ҥш  сыныбы  (модельдері) 
ерекшеленеді:  иерархиялық,  желілік  жəне  реляциялық.  Бҧл  жағдайда 
«модель» 
термині 
деректерді 
сақтауды 
жəне 
деректерге 
қолжетімділікті  логикалық  деңгейде  сапалы  жəне  сапалы  бағалауға 
мҥмкіндік  беретін  қҧрылым  ретінде  қарастырылады  (мысалы, 
деректерді  сақтау  ҥшін  жадқа  деген  болжамды  қажеттілікті  есептеу 
немесе іздестіру қадамдарының қажетті санын есептеу). 
Деректердің  иерархиялық  моделі.  Деректердің  иерархиялық 
моделі,  яғни  атауынан  байқағандай  иерархиялық  қҧрылымға  ие,  яғни 
əрбір  элемент  тек  бір жоғары элементпен  байланысты,  бірақ  сонымен 
бірге  оған  төмендегі  бір  немесе  бірнеше  элементтер  сілтеме  жасай 
алады. 
 

1.1-сур. Деректердің иерархиялық моделі 
Иерархиялық модельдің терминологиясында нақты: «элемент» (тҥйін); 
«деңгей»  жəне  «байланыс»  тҥсініктері  қолданылады.  Түйін  көбінесе 
объекті  сипаттайтын  атрибут  (белгі)  болып  табылады.  Иерархиялық 
модель  граф  тҥрінде  жҥйелі  бейнеленеді,  онда  əр  тҥйін  шың  болып 
табылады.  Осы  модель  өзімен  олардың  жеке  немесе  баған  - 
иерархиялық  қҧрылымы  бар  ағаш  тҥзетін    бағыныстылығына 
байланысты  орналасқан  элементтер  жиынтығын  қҧрайды  (1.1-сурет). 
Мҧндай  граф  кез-келген  басқа  шыңға  бағынбайтын  жəне  ең  жоғарғы 
(бірінші)  деңгейде  орналасқан  бірегей  шыңға  ие.  Бірінші  деңгейдегі 
шыңдар саны дерекқордағы ағаштардың санын анықтайды. 
Деректердің  желілік  моделі.  Бҧл  модель  иерархиялық  модель 
сияқты:  «тҥйін»,  «деңгей»  жəне  «байланыс»  терминологияларын 
пайдаланады 
Деректердің иерархиялық жəне желілік ҥлгілері арасындағы жалғыз 
айырмашылық,  бҧл  деректердің  əрбір  элементінің  (тҥйін)  кез-келген 
басқа элементпен (тҥйін) байланыстырылу  мҥмкіндігінен тҧрады  (1.2-
сур.). 
 
 
1.2-сур. Деректердің желілік моделі