«диуани лұҒат-ит-түрік» ЕҢбегі негізінде орта ғасыр түркілері танымындағЫ Әлем бейнесінің этнолингвомәдени көрінісі

жүктеу 340,92 Kb.

Pdf просмотр

бет	6/8
Дата	10.11.2022
өлшемі	340,92 Kb.
	#40106

1 2 3 4 5 6 7 8

D v nu Lug ti t T rk al mas Esas nda Orta a T rkleri Bilincindeki D nya G r n n Etnoleng k lt rel G r nt s [#155041]-136449

burhan
лексемасы арқылы (МҚ: I:
494), ал будда дінінің дәрежелі дінбасысы
toyın
деп көрсетіліп,
toyın bur
-
hanka yükündi «тойын пұтқа жүгінді»
деген мысал келтірілген (МҚ:
III: 119). Жалпы
toyın
сөзін М.Қашқари
«біздегі имам, мүфтилер секілді
ислам дінінде болмағандардың дін басы, тойын қашанда пұт алдында
болып, кітаптарды, кәпірлердің хүкімдерін оқиды»
деп түсіндіріп,
Bir
toyın bašı agrısa kamug toyın bašı agrımas «Бір дін басының басы ауырса,
барлық дін басының басы ауырмас»
(Бұл мақал жолдас-жоралардың
арасында бір нәрсені жеп жатқан жерде біреу кісілік көрсетіп, астан
тартынып қалғанда, басқаларын тағам алуға шақыру үшін айтылады)
деген мақалды мысалға келтіреді (МҚ: III: 232). Жәдігерде сол кездегі
мұсылман болмағандарды сынайтын
Toyın tapugsak teŋri sevinšsiz
«Тойын табынғыш, тәңірі сүйінішсіз»
(мұсылман болмағандардың дін
басылары Ұлы Тәңірге құлшылық етіп табынар, бірақ Ұлы Тәңір оның
табынғанына сүйінбес, разы-хош болмас) деген мақал көрініс тапқан
(МҚ: III: 504). Одан бөлек зерттеу нысанымызда мұсылман еместердің
діндері жайлы көп мәлімет бермегеніменен христиандардың оразасы
pačak
(МҚ: I: 471), ал олардың моласы
subuzgan
лексемалары арқылы
көрініс тапқан (МҚ: I: 575).
Адамзат баласы белгілі бір кеңістік пен уақыт өлшемінде өмір
сүргендіктен, кеңістік пен уақыт ұғымдары бірін-бірі ашуға, толықтыруға,
тереңірек танытуға жағдай жасайтын әмбебап категориялар болып
табылады. Ғалым Б.М. Тілеубердиев «Кеңістіктің ментальдік болмысы
оның концептілігін анықтайды, яғни адамның концептілік және тілдік
санасында ментальдік болмыс, ең алдымен, концепт немесе концептілер
түрінде қызмет атқарады. Біздер тілдік санада кеңістік тектік концептіні
білдіреді деп санаймыз. Оның құрылымына «аспан», «жер», «су», «тау»
сияқты түрлі концептілер кіреді. Олардың өзі іштей тағы бірқатар
концептілерге бөліне алады», – дейді (Тілеубердиев 2006: 20). Сол
себепті орта ғасыр түркілердің де танымы мен тілдік санасындағы
кеңістік ұғымы бірнеше микроконцептілерден тұратын макроконцептілер
қатарына жатады. Түркі халықтары үшін мекен етіп отырған кеңістіктің

«Диуани Лұғат-Ит-Түрік» Еңбегі Негізінде Орта Ғасыр Түркілері Танымындағы Әлем Бейнесінің
Этнолингвомәдени Көрінісі
Türk Dünyası 39. Sayı
174
барша сыр-сипаты мен тылсым құбылыстарын жетік меңгеру, сол
кеңістіктегі істер мен құбылыстарды уақытпен байланыстыру – өмір
сүрудің, тіршілік етудің басты шарты.
Ескерткіш тілінде «уақыт» ұғымы
šer, türk, köš
тілдік

бірліктері
арқылы көрініс тапқан. Сөздікте уақыт оғызша
šer
лексемасы арқылы
көрсетіліп,
bu šerlikde kel «мына уақытта кел»
деп берілген (МҚ: I:
381). Одан бөлек уақыт мағынасын білдіретін
Türk
сөзін де кездестіруге
болады. Бұл лексема бүкіл жеміс-жидектің пісіп жетілген, уылжып
толасқан маусымның ортасы дегенді білдіреді. Жәдігерде
Türk üzüm ödi
«Үзімнің піскен уақыты», Türk yigit «Жігіт жасына толған жігіт»
деп
көрсетілген (МҚ: I: 410). Жоғарыда көрсетілген екі лексемадан бөлек
köš
«сәт, уақыт»
деп беріліп,
Bir köš küdhgil «Бір сәт күткін»
деген мысал
келтірілген (МҚ: I: 380).
А.Сейдімбек түркі халықтарының нақтылы уақыт туралы дәстүрлі
таным-түсінігін бірінші – экологиялық уақыт, екінші – генеологиялық
уақыт, үшінші – ситуациялық уақыт, төртінші – тарихи уақыт деп төрт
түрлі межеге бөліп қарастырады (Сейдімбек 1997: 202). Соның ішіндегі
тарихи уақыт өлшемінде уақыт межесі күнтізбелік есеп, жыл қайыру,
мүшел есебі арқылы пайымдалады. Ескерткіш тілінде орта ғасырлық
түркілердің жыл қайыруының шығуына байланысты төмендегідей
аңыз сақталған. «Түрік қағандарының бірі өзінен бірнеше жыл ілгеріде
өткен ұрысты талдап үйренбекші болған, сөйтіп сол ұрыс болған жылды
анықтаған кезде жаңылысқан. Сол мәселе хақында қаған халқымен
кеңесіп, құрылтайда: «Біз бұл тарихты анықтағанда қалай қателессек,
біздің келешек ұрпақтарымыз да солай қателеседі. Сондықтан, біз енді
он екі ай мен аспандағы он екі бұржыны негізге алып, әрбір жылға бір ат
қояйық, бізден кейінгі жыл қайыру жылдардың айналысымен есептелсін,
бұл біздің арамызда мәңгіге бір жәдігерлік болып қалсын», – депті. Сол
оймен қаған аңға шығады да, барлық жабайы хайуандарды Іле өзеніне
қарай қууды бұйырған. Бұл ағысы қатты үлкен дария. Адамдар аң аулай
жүріп, хайуандарды Іле өзеніне қарай қуады. Бірқатар хайуандар суға
секірген. Солардың он екі түрі судан жүзіп өтіп, он екі жылға сол он
екі хайуанның аты берілген. Судан ең алдымен

жүктеу 340,92 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8