«диуани лұҒат-ит-түрік» ЕҢбегі негізінде орта ғасыр түркілері танымындағЫ Әлем бейнесінің этнолингвомәдени көрінісі

«Диуани Лұғат-Ит-Түрік» Еңбегі Негізінде Орта Ғасыр Түркілері Танымындағы Әлем Бейнесінің 
Этнолингвомәдени Көрінісі
Türk Dünyası 39. Sayı
170
I: 150), 
Teŋririg öküš ogdümiz
«Tәңірді өте мақтан тұтамыз»
(DLT: I: 
472) т.б.; тәңірге қатысты мақалдар мен тұрақты тіркестер 
Süsegen udhka 
Teŋri müŋüz bermes
«Сүзеген өгізге тәңірі мүйіз бермес» 
(DLT: III: 364), 
Begim özin ogurladı,Yarag bilip ogurladı. Ulug Teŋri agırladı, Anın kut kıv 
türı togdı «Бегім өзі тасаланды, Сәтін біліп жауып алды. Ұлы тәңірі 
құрмет тұтты, Содан құт-бақ дәулет туды»
(Бегім істің сәтін бағып, 
қосындардан шеткері кетіп жасырынды; Істің сәтін біліп, уақытында 
істеді; Ұлығ тәңірі әзіздеп, содан құт, дәулет туды; бақыт тапты.) (DLT: I: 
301), 
Toyın tapugsak, Teŋri sevınšsiz «Тойын табынғыш, Тәңірі сүйінішсіз»
(Мұсылман болмағандардың дін басылары Ұлы Тәңірге құлшылық етіп 
табынар, бірақ Ұлы Тәңір оның табынғанына сүйінбес, разы-хош болмас.) 
(DLT: III: 377) т.б. сынды тілдік бірліктерден Тәңір жаратушы Алланың 
синонимі іспеттес көрініс тапса, кейбір түркі тайпалары арасында 
аспан
және 
үлкен
, 
зор
нәрселер үшін де 
тәңір
лексемасының қолданғандығын 
көруге болады (МҚ: III: 505).
Жәдігер тілін антропоөзектік лингвистика аясында зерделей отырып, 
«Диуани лұғат-ит-түрік» тек сол жазылған уақыттың ғана ерекшелігін 
емес, тұтас ғасырдың, бүгінде жеке-жеке ұлт болып ұйыған сол кездегі 
біртұтас түркі халқының болмысы мен танымы сыйдырылғанын көреміз. 
Осындай тарихы терең бірліктердің бірі – 
құт
лексемасы. М.Қашқари 
qut 
лексемасына 
«құт, бақ-дәулет»
деген анықтама беріп, 
qutluɣ «құтты» 
сөзінің осыдан шыққанын айтады
 
(МҚ: I: 379). 
Uma kelse qut kelir «Қонақ 
келсе құт келер» 
(DLT: I: 92). 
Ulugnı uluglasa qut bulur «Ұлықты ұлықтаса, 
құт болар»
(Жасы үлкен қарияларды құрметтесе құт болар) (МҚ: I: 358); 
Kut kuwiɣ berse idhim kulıŋa, Künde ıšı yükseben yokar awar «Тәңірім берсе 
құлына бақ, құт-дәулет, Ісі оңалып, көтерілер күнде өрлеп» 
(МҚ: I: 379). 
Аталған лексеманың сакральді сипаты көне түркі дәуіріне жетелейді. 
Көне түркілер дүниетанымында 
құт
адамзатқа өмірлік күш-қуат, несібе, 
ырыс-береке, байлық, абырой-атақ, бедел әкелуші кие болған. Көне түркі 
тілі сөздігінде 
qut 
моносиллабына «счастье», «благо», «удача», «успех», 
«счастливый удел» мағыналары берілген (ДТС 1969: 471). Қазіргі кейбір 
түркі халықтары тілінде 
qut
лексемасының адамды тастап кетсе адам 
ауыра бастап, келмесе өмірден өтететін тылсым күш мағынасын да 
көреміз. Мәселен тув.: 

жүктеу 340,92 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: