IV. Бастауыш мектепте сан есімді басқа сөз таптарымен

топтарынан қатысты сұрақтардың өзі шартты екенін білеміз. Бұл сұрақтарды дұрыс қойып үйрену үшін оқушылардың дерексіз (абстракқиялы) ойлау машығына төселуі қажет. Мысалы, кітап, терезе, тақта деген сияқты деректі заттардың атауларына бү_л не? деген сұрақты оңай қоятын оқушылар уақыт, сабақ, үзіліс сияқты дерексіз ұғымдардың атауларына келгенде қиналып қалады. Сонадай-ақ «Марат екеуміз өзенге бардық. Қүтжол да соңымыздан ерді» деген сөйлемдегі Марат сөзіне кім? деген сұрақ қойып, Қүтжол сөзіне не? деген сұрақ қойылуының себебін оқушылар бірден қабылдай алмайды. Әсіресе қалалық жерде өсііі, ой-өрісі орыс тілінің (теледидар, кітіпшалар, т.б.арқылы) ықпалымен қалыптасқан балалар үшін бұл ерекшеліәкті бірден түсіні өте қиын. Ал «Не істеді? неғылды? қайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыбын оқыту барысында баллардың қабылдау мүмкіндігіне байланысты мәселелрге тіпті жиі кездесеміз. Мысалы, жүргірді, тасыды, оқыды, жазды деген сияқты нақты қимылды білдіріп Тұрған сөздерге не істеді? сұрағының қойылуын тез түсінеді. Бірақ олар жатыр, отыр, Тұр (Кітіп үстел үстінде жатыр, Қарға ағаш бүтағында отыр. Класта шкаф тұр) деген сөздерге бұл сұрақты қоймайды. Сонымен бірге «Уақыт өтті. Каникул жақындады. Сабақ аяқталды.» деген сөйлемдердегі «өтті, жақындады, аяқталды» сөздерінің қимылды білдіріп Тұрғанын бірден ұғымдыру да қиын. Адамның әрекетіне, жан-жануарлардың қимылына, құбылыстардың өзгерістеріне не істеді? неғылды? қайтті? сұрақтарының қайсысы қойылатыннын түсіндірудін де қиыншылықтары біршама баршылық.

Сондай- ақ «Қандай? қай? сұрақтарына жауап беретін сөздер» мен «Қанша? неше? нешінші? су_рақтарына жауап беретін сөздер» тақырыптарын оқытудың да өзіндік қиыншылықтар бар. Мысалы, бірінші тақырыпты оқыту барысында оқушылар қандай? қай? сұрақтарын заттың түсін білдіретін ақ, қара, қызыл, сары, көк .т.б смөөздерге қоя алады да, алыс, таяз, кең, тәтті, суық сияқты заттың сыны айқын байқалмайтын сөздерге немесе сулы, таулы, айбарлы сияқты белгіні білдіретін сөздерге бұл сұрақтарды қояр кезде қиналып қалады. Сондықтан 2-класс оқушыларына тілдеге сөздердің семантикалық — грамматикалық топтарын байқату барысында біз оларды дерексіз ойлауға, сөздердің лексикалық мағыналарын жинақтап, дерексіз белгілердіойша топтай білуге машықтандыруымыз қажет. Бұл, әрине, қиын жұмыс. Көрнекі құралдарды (суреттер, сөздер кассасы, кестелер) Тұрлендіре пайдаланып ойнату, әртүрлі мақсаттарды көздейтін жаттығу жұмыстарын оқушыларға барынша жиі орындату арқылы ғана көздеген мақсатқа жетуге болады.

Тағы бір айта кететін нәрсе: осы кластан бастап оқушылар «заттың аты», «заттың қимылы», заттың сыны, сапасы», «заттың

саны» деген ұғымдарды мұғалімнен естіп, немесе оқулықтан оқып, өздері де анықтама Түрінде айта бастайды. Бірақ балаладың бұрыннан қалыптасықан ұғым бойынша «зат» деген - қозғалмайтын жансыз нәрсе. Олардың түсінігшінде бұл сөздің аясын адам да, жан-жанауарлар да, өсімдіктер де, әртүрлі құбылыстар (жаңбыр, найзағай, жел, т.б.) да кірмейді. Ал оқулық бойынша оларға «Не істеді? неғылды? қайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер заттың қимылын, іс-әрекетін білдіреді» деген анықтаманы жаттатып, оқыды, жазды, жүрді, жүгірді деген мысалдар келтіреміз. Балалар үағымдағы жансыз зат оқымайды да, «Қандай? қай? сұрақтарына жауап беретін сөздер» немесе ««Қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыптарына қатысты анықтамалар туралы да осыны айтуға болады.

Демек, оқушылар мұндай анықтамаларды мағыналарына толық түсінбей, қүр жаттап алмауы үшін оқыту барысында төмендегі екі түрлі жолдың бірін тандаған дұрыс:

1. Оқулықтағы анықтамаларды өзгертіп, «Не істеді?

неғылды? қайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер адамның, жан -
жануарлардың, заттың, құбылыстың іс-әрекетін, қимылын, өзгерісін
білдіреді» деген формада алуымыз керек.

2. Грамматикадан қоланылатын «зат» деген ұғымның кең

екенін, оған адам да, жан - жануарлар да, құбылыстар да енетінін
оқушыларға түсіндіріп, бұл түсіндірілген ұғымды бекіту үшін арнайы
жаттығу жұмыстарын жүргізу қажет.

Біздіңше, 2-класс оқушыларының мүмкіндігіне бірінші жол
лайық. • ;

2-класта морфологиялық ұғымдарды оқыту кезеңде есте үстайтын тағы бір мәселе - оқушыларға берілетін грамматикалық мағлұматтарды жүйелі түрде - қарапайым түсіктен күрделі түсінікке қарай бірте-бірте маңгерту болып табылады. Мұның мәні мынада:

• 
  Бір рет айтылған мәліметті оқушыларға қайта-қайта
  ежектей беруге болмайды. Мұндай жағдайда оқушылардың сабаққа
  ынтасы нашарлайды.
  
• 
  Ал бір сабақта берілетін грамматикалық ұғымдар мен
  дағдылардыдың көлемі тым көбейіп кетсе, балалардың қабылдау
  мүмкіндігіне салмақ түседі. Нәтижесінде меңгертуге тиіс
  мағлұматтар мен дағдылардың ешқайысын да толық игере алмайды.
  

Сондықтан осы екеуінің үйлесімді аралығын тауып, әр бір тақырып бойынша беруге тиісті ұғымдарды жүйелеп отыруымыз қажет. Мысалы, «қанша? неше? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыбын оқытуға 6 ағат уақыт бөліп отырмыз.. Бұл тақырыпты осы берілген уақытқа сай былайша жүйелеуді ұсынамыз:

1 - сабақ

Тақырыбы: Кім? не? және қанша? неше? сұрақтарына жауап беретін сөздер байланыстыру туралы жалпы түсінік.

Мақсаты: Оқушылардың зат және оны атауы жөніндегі ұғымдар қалай түсінетіндерін бақылау. Заттың санын білдіретін сөздерге сұрақ қоя білуге дайындау. Балалардың ақыл - ой қабілетін, дерексіз ойлау дағдысын дамыту.

2 - сабақ

Тақырыбы: қанша? неше? сұрақтарына жауап беретін сөздер.

Мақсаты: Оқушылардың қанша? неше?деген сұрақтарға жауап беретін сөздер жөнінде бірінші сабақта алған түсінігін орнықтыру. Олардың

назары сөздердің білдіретін мағыналарына аударып, бұл сөздерді топтай білуге баулу. Тек деректі заттардың атауларымен де жү_мыс істетіп байқау.

3 - сабақ

Тақырыбы: Қанша? Нешінші? беретін

сөздер. Мақсаты: Оқушыларға терминдерді айтпай-ақ, заттың

Санын блдеретін сөздер жеке затты және оның көпше түрін білдіретінін үғындыру. Оларға : Қанша? Нешінші? деген сұрақтарының қойлыуының мәнін білдіру. Оқушылардың орфографиялық сауаттылығын жетілдіру.

4 - сабақ

Тақырыбы: Кімдер? нелер? Қанша? неше? сұрақтарына

жауап беретін сөздер . Мақсаты: Оқушылардың өткен сабақтарда алған

түсініктері мен дағдыларын орнықтыру.

Олардың сөз мағыналары туралы ұғымдарды

тереңдетіп, байланыстырып сөйлеуге

дағдыландыру.

5 - сабақ

Тақырыбы: Қанша ? сүрағына жауап беретін сөздер Мақсаты: Оқушыларға Қанша? неше? деген

сұрақтарына жауап беретін сөздер жалпы

түсінік беру.

Осы түста ескерте кететін жағдай: оқулықта бұл тақырыпқа қатысты жаттығу үлгілері жүйесіз берілген. Яғни әртүрлі мақсатты көздейтін екі жаттығу қатары беріледі, ал бір дағдыны меңгертуді көздейтін жаттығулар бір-бірінен алшақ тұр. Сондықтан мұғалім оларды өз жоспарына сай шығармашылықпен пайдалануы қажет.

Оқулық оқушылар үшін жазылады. Ол - оқушыларға, мұғалімге басшылық қана. Сондықтан тек оқулықтағы жаттығуларды орындаумен ғана шектелмей, қосымша жаттығу үлгілерін жасап, үлестірмелі қима қағаздар Түрінде қызықты тапсырмалар дайындап, олардың сабақ барысында үтымды пайдалануы балалардың белсенділігін арттырады, әрі уақыт үнемделеді.

Төмендегі сабақ үлгілерін жасау барысында юірз дер өз тарапымыздан осындай жаттығулар мен тапсырмалардың түрлерін барынша мол беруге тырыстық.

Сабақ үлгілері

Кім? кімдер? Қанша? неше ? сұрақтарына жауап беретін сөздер.

Бірінші сабақ

Тақырыбы: Тақырыбы: Кім? не? Қанша? неше ? сұрақтарына жауап беретін сөздер туралы жалпы түсінік.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың зат және оны атауы

ұғымдардын қалай түсінетіндерін бақылау. Заттың атын,санын білдіретін сөздерге сұрақ қоя білуге дайындау. Балалардың ақыл - ой қабілетін, дерексіз ойлау дағдысын дамыту.

Көрнекі құралдар: Оқушыларға'бұрынан таныс әртүрлі

заттар (ойыншықтар, оқу құралдары) немесе оларды түрлі түсті суреттері.

Сабақтың барысы: I. Оқушылар зат және оның саны

туралы ұғымдарды қалай түсінетіндерін бақылау.

Бұл жұмыстың мәні мынада: оқушылар әрбір сөздің дыбыстардан құралатынын, ол сөздердің белгілі бір мағынаны білдіретінін бірінші кластан бастап-ақ үйрене бастайды. Бірақ өткен жылғы бұл проқесс негізінен сауат ашу мақсатында бағындырылған,

яғни заттың суретін көрсету арқылы оның атын білдіретін сөз құрамындағы дыбыстарды үйретуді көздеген еді. Ал ендігі мақсат керісінше: оқушаларды заттан оның атын білдіретін сөзді дерексіз ой арқылы бөліп алу дағдысына баулу. Бұл дағды қарапайым мысалдаор төңірегіндегі әңгіме, сұрақ - жауап тәсілдері арқылы қүалыптастырыылуы қажет. Мысалы:

- Мынау не?

Оқушылар жауап береді:

- Өшіргіш (қалам, сағат, кітап, т.б.). (Бұл сөздер әдетте

оқушыларға жақсы таныс деректі заттардың атауы болады).
Мұғалім балалар айтқан сөзді тақтаға жазып қояды да, сол

жазуды көрсетіп, тағы да сүрайды:

- Ал мынау неше өшіргіш ?

Үш өшіргіш.

Оқушылар тақтадағы бұл жазудың әлгіде көрсетілген нақтылы затқа (өшіргішке) қатысты екенін біледі. Бірақ қалай қатысты екенін ажырата алмауы заңды нәрсе. Сондықтан Мұғалімнің міндеті — бү_л жазудың жай жазу емес, заттың өзі де емес, сол заттың атауы екенін үғындыра білу.

• 
  Жоқ, бұл өшіргіштің атын білдіретін сөз.
  Осы үлгідегі мысал тағы да қайталанады:
  

• 
  Мынау'не?
  
• 
  Сағат.
  

• 
  Рас, сағат. Заттың өзі. Ал, енді осы заттың санын өздерін
  айтқан атын тақтаға жазып қояйық. Бұл не болды сонда?
  

• 
  Сағаттың санын білдіретін сөз.
  

Оқушылар зат пен оның санын білдіретін сөздің аралығын ажыратқанша бұл мысалды бірнеше рет қайталауға болады. Соңынан сүарқ - жауап ауызша формаға ауысып, жұымсы барысын жеделдете түсу қажет. Бұл түхта кластағы заттар мен олардың аттары үлкен етіп жазылған үлестірмелі қима қағаздар кең қолданылады.

• 
  Мынау не?
  
• 
  Кітап.
  

• 
  Ал, мынаунеше кітап ? («кітап» деген сөз жазылған
  үлестірмелі екі қима кағазды көрсетеді.)
  

• 
  Екі кітап.
  

Қорытынды:

- Барлық заттың атын білдіретін сөз болады екен. Ол заттарды

сол аттарымен атаймыз. Кәне, класс ішіндегі, көшедегі
өздерін көріп Тұрған заттарды атаңдаршы?!

Оқушылар айта бастайды:

- Тақта, парта, , ағаш, ....

II. Заттың санын білдіретін сөздерге сұрақ қоя білуге дайындау.

Сабақ барысында бірінші мақсатты орындаудан екінші мақсатты игеруге әртүрлі жолмен көшуге -болады. Ең маңыздысы -бұл тұста оқушылардың психологиялық күйіне күш түспейтіндей болу керек. Ол үшін қарсы сұрақ қойылады:

- Ал, енді осы класс ішінде өздерің білмейтін заттар бар ма?

Болса, оның атын білу үшін қалай сұрайсыңдар.

Класта мұндай заттың жоқ болуы да мүмкін. Ондай жағдайда мұғалім өзі әкелген көрнекі құралдардың бірін немесе суреттерді пайдалана алады. Мысалы, жемістер бейнелген суреттерді алайық. Алма, алмұрт, қара өрік, шие, апельсин, т.б. жемістердің (суреттегі) әрқайсысына алдымен мұғалім, содан соң оқушылар сұрақ қоя отырып, олардың бәрі де «не?» деген сұраққа жауап беретінін анықтайды. Берілген ұғымды орнықтыра түсу үшін оқулықтағы 142-жаттығу орындалады. Бұдан соң суреттер бойынша жұмыс жүргізуге болады. Мысальі, аңдар (аю, арыстан, қасқыр, қоян, түлкі, т.б.). Ал оқушылар сұрақты өздері қойып, жауабын өздері айтады:

• 
  Мынау не?
  
• 
  Аю
  
• 
  Неше аю?
  
• 
  Екі аю
  
• 
  Қасқыр...
  

Осындай үлгідегі ауызша жаттығудың үшінші рет қайталанған тұсында мұғалім оқушыларды ойландыратындай өзгеріс енгізу қажет. Мысалы, суреттерде, ауылшаруашылығы машиналарының (трактор, комбайн, жүк машинасы, автобус) немесе қала транспортының Тұрлері (автобус, трамвай, траллейбус, такси т.б.) бейнеленген.

Оқушылар алғашқы дағдылары негізінде сұрақ қойып, оған

өздері жауап бере бастайды: ;

• 
  Мынау не?
  
• 
  Автобус.
  
• 
  Мынау неше автобус ?
  
• 
  Төрт автобус
  

Осы мұғалім суреттердің арасынан үлкен планда бейнелеген автобус жүргізушінің немесе кондуктордың, не көше айырығындағы милиқионердің суретін көрсетеді. Адам бейнелеген суреттерге келгенде оқушалардың ойланып қалары анық. Ал алғашқы дағдысымен «Мынау не?» деп сұрақ қойып жатса, мұғалімнің өзі араласады.

• 
  Ойланыңдаршы, адамға бұл не деп айта ма екен?
  
• 
  Айтпайды.
  

• 
  Ал оларға қандай сұрақ қойылады?
  
• 
  Бұл кім?
  

Соңғы сұрақтың жауабын мұғалім айтса да, оқушылар айтса да бәрібір. Маңызы - оқушының ойлануы - кенеттен жаңалыққа кез болу.

Ары қарай суреттерді араластыра бастау қажет: парта, төменге есімі жазылған оқушы қыз, нан, ақ халат киген сатушы, .т.б

Суреттердің көмегімен оқушылардың сұрақ қойып, оған өздері жауап берген дағдылары орнығып, ойлау жылдамдықтары артқан кезде олдардың алған білімдерін қортындылауға болады.

Қорытынды: барлық заттардың, адамдардың аттары болады. Олар сөздермен аталады. Бұл сөздерге кім? не? деген сұрақтар қоямыз. Егер адам болса кім? — деген сұрақ , ол жансыз зат, жан-жануарлар болса, не? деген сұрақ қойылады. Заттар дара не бірнеге болса оларға Қанша? неше ? деген сұрақтар қойылады.

III. Пысықтау жаттығулары. Мысалы, оқулықтағы 143-жаттығу.

Қосымша жаттығу үлгілері. Жақшадағы көп нүктенің орнына Қанша? неше ? сұрақтарының тиістісін қойып, көшіріп жазыңдар.

Шана (•...), бала (...), жүргізуші (...)..

Қалаған уақыттың көлеміне сай оқушыларды ойлау қабілетін дамытатын, әрі өткен материалдарды байытатын жұмбақ шешу жұмысын жүргізу де артық болмайды. Мысалы:

1. Көк ала костюм киеді,
Күннің көзін сүйеді.

(Қарбыз)

2. Қабат-қабат қаттама,
Ақылың болса аттама.

(Кітап)

Мүнан кейін оқушыларға мақал- мәтел табу тапсырылды. Оқушылар тапқан мақал- мәтелдерден сан есімді тапты. Ол үшін оқушыларға әр тақырыптан мақал- мәтелдер табу тапсырылды.

1-ші топқа:

Туған жерге туың тік.

2-ші топқа:

Өнерді үйрен де жирен.

3-ші топқа:

Ырыс алды — ынтымақ.

4-ші топқа:

Ел алғысын алсаң, елеулісі боларсың.

Бес минуттан кейін әрбір топ өз жауаптарын берді:

1-топ:

1. 
   Ат айналып қазығын табар,
   Ер айналып елін табар.
   
2. 
   Өз үйім - өлең төсегім.
   
3. 
   Ел ііиі - алтын бесік.
   
4. 
   Елінен безген ер оңбас,
   Көлінен безген қаз оңбас.
   
5. 
   Отансыз адам,
   Ормансыз бұлбұл.
   

2- топ:

1. 
   Өз үйінде ою оймаған,
   Кісі үйінде сызу сызады.
   
2. 
   Ата көрген оқ жонар,
   Ана көрген тон пішер.
   
3. 
   Керекті тастың ауырлығы жоқ.
   
4. 
   Өнерліге өлім жоқ.
   

5. Жаман етікші біз таңдайды.
3 -топ:

1. 
   Бірлік болмай, тірлік болмас.
   
2. 
   Тозған қазды топтанған қарға алады.
   
3. 
   Бірлік түбі - тірлік.
   
4. 
   Теңге - тиынмен, ынтымақ - үйыммен.
   
5. 
   Көкектен шошыған бие оңбас
   Көптен бөлінген үй оңбас.
   

4-топ:

1. 
   Суын ішкен қүдығыңа түкірме.
   

1. 
   Қарағайға қарап тал өсер,
   Қатарына қарап бала өсер.
   
2. 
   Бір елі ауызға екі елі қақпақ.
   Ғалым алдыңда ауызыңды тый.
   

2. 
   Балапан үядан не көрсе, үшқанда соны іледі
   

5. Асырауын тапса, адам болар,

Оқуын тапса, білім қонар.

Оқушылар Жүз сомың болғанша, жүз досың болсын. Алтау ала болса, аузыңдағы кетер, төртеу түгел болса,

төбедегі келер. Т.б. мақал- мәтелдер тапты. Бұл ойынның екінші кезеңінде әр топ бір-біріне жұмбақ жасырды. Қай топ көп жұмбақ тапса, бір ұпай қосылды, егер таба алмаса, бір ұпай алынды.

Бірінші топтың жұмбақтары:

1. Бір үйге көзсіз болып басыңды сүғасың,

Бұл үйден көреген болып шығасың

(Мектеп)

2. Ішегіне мүз қатқан
Өз - өзін мүздатқан

(тоңазытқыш)

3. Егер И-ден бастасаң
Хайуанаттың Тұрімін
И-ді алып тастасан

Әріптердің бірімін. Екінші топтың жұмбақтары:

1. 
   Мың найзалы жалғыз батыр
   Жауларына алғызбай Тұр.
   
2. 
   Екі аяқты бір ізді,
   Үстіне адам мінгізді.
   
3. 
   Үш шырпыдан бір есік
   Құрастырып көр шешіп
   

Үшінші топтың жұмбақтары:

1. 
   Тышқаннан басқа батпаған
   Бір шлангы төрт баған
   
2. 
   Ол жұмса көзін
   ¥йықтаймын өзім.
   
3. 
   Иректеп еденді иреңдеп келеді.
   Шаң мен тозаңды қылғыта береді.
   

Төртінші топтың жұмбақтары:

1. Қыста ғана болады

Үстасаң қолың тоңады.

(Қар)

2. Төрде жатып шалқиған
Дәу қарын қампиған.

(Жастық)

3. Көрсетеді,
Сөйлейді,

Өзі ешкімді көрмейді.

Екінші сабақ

Тақырыбы: Қанша? неше? сұрақтарына жауап беретін

сөздер туралы жалпы түсінік.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың Қанша? неше ? деген

сұрақтарға жауап беретін сөздер жөнінде бірінші сабақта алған түсінігін орнықтыру. Олардың назары сөздердің білдіретін мағыналарына аударып, бұл сөздерді топтай білуге баулу. Тек деректі заттардың атауларымен ғана емес, ішінара дерексіз заттардың атауларымен де жұмыс істетіп байқау.

Сабақтың көрнекілігі: Қүстар, ыдыстар, оқу құралдарының

суреттері бейнеленген үш плакат, үлестірмелі. қима қағаздар, «Аулада» деп аталатын картина.

Сабақтың барысы: I. Оқушылардың бірінші сабақтан алған

Қанша? неше ? деген сұраққа жауап беретін сөздер туралы түсінігін орнықтыру.

Бұл мақсатты орындауда үйге берілген тапсырманы тексеруден бастаған жөн. Содан соң мұғалімнің басшылығымен бірнеше жаттығу жұмыстары орындалады. Мысалы, оқулықтағы 144-жаттығу.

Қосымша жаттығу жұмыстарының үлгілері (үлестіреміл қима қағаздар ретінде пайдалануға болады.):

№1. Төмендегі сөздерді оқып шығыңдар да, әрқайсысына сұрақ қойыңдар. Көп нүктенің орнына . Қанша? неше ? деген сұрақтардың тиістісін қойып, сөздерді көшіріп жаыңдар.

Дәрігер (...), қалпақ (...), қойшы (...), сауыншы (...), шелек (...), сиыр (...).

№2. Төмендегі сөздерге ауызша сұрақ қойыңдар. Қанша? неше ? деген сұраққ жауап беретін сөздерді бір бөлек, Нешінші ? деген сұраққа жауап беретін сөздерді бір бөлеке көшіріп жазыңдар.

Бір , екі, үш , төртінші, бесінші, жетінші

№3. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып, төмендегі сөздерді көшіріп жазыңдар.

Ар...а, дөңгел...к, қау...н, пыш...қ, ата...

№4. Әңгімені оқыңдар. Қарамен берілген сөздерді көшіріп жазыңдар. Бұл сөздерге сұрақ қойыңдар. Қанша? деген сұраққа жауап беретін сөздің астын екі рет сызыңдар.

Асқар екі қармақ алып өзенге келді. Өзеннің жағасында
тү_рған қайыққа отырды, Төрт рет қармақ салды. Кенет қайық ауытқып
кетті. Асқар суға қүлады. Ол қорқып айқайлады. Қүтжол Асқарды
жағаға алып шықты. _:

Жаттығудың бү_л жоғарыдағы үлгілерінің бәріне ортақ мақсат біреу: оқушылардың Қанша? неше ? деген сү_рақтарға жауап беретін сөздер туралы түсінігін қалыптастыра беру. Осы ұғымды бекіту мақсатында 162-жаттығу жазбаша орындалады.

1- жаттығу. Мәтіннен зат есім және сан есімдерді тауып, бөлек жазыңдар. Туынды сөздердің жасалу жолдарын анықтаңдар.

Жайлауда

Кең көгалға жайыла қонған үлкең ауылдың оң жақ шеті өңшең ақ үйлер. Бұлар мал қотанынан, иіс-қоңыстан, мазасыздықтан әдейі қашып, шалқая қонған. Ауылдың екінші шеті мал иірілетін түсында отырған өңшең қоңыр үй. Бұл шетте жыртық, шоқпыт лашықтар, құрым қара қостар, кішкене күркелер бар. Қойшы шал, қозышы бала, түйеші, сауыншы, жылқышы да осы жақтан шығады.

Қазір үлкен ауылдың бұл шетіндегі қолы бос желең де, шүйке есіп, үршық иірген кексе қатын, кәрі кемпір де түгелімен ауылдың екінші жағына қүлақ асады. Тегіс алаңдап, ёолай жүгіргілері келеді де Тұрады. Олардың бәрін еліктіріп, қызықтырған - асқақ үн. Ол - ән. Ауыл үстінде шаңқай түсте, бұлтсыз аспанға шаншылып шырқалған әсем үн. Әйгерім әні.

(М.Әуезов)

Қосымша сұрақтар;

• 
  Кексе, асқақ сөздерінің мағынасын түсіңдіріңдер;
  
• 
  Әсем сөзіне антоним табыңдар;
  
• 
  Әр сөйлемнен екпін Тұрін ажыратыңдар;
  
• 
  Сөз таптарына қарай жіктеңдер.
  

2- жаттығу. Мәтіннен сан есімдерді анықтаңдар

Кедей Мұқаш

Мен таңқы мұрын, бадырақ көз, шүнақ қүлақтау, кірпі шаш, қыртыс маңдай, қара сұр жігітпін. Жасым отыз бесте. Әкем Тайбазар, өзім Мұқаш болғалы аузым асқа жарыған емес. Ес біле есікте жүрдім. Ә дегенде құнсыз, сараң, жаман Төлеубай дегеннің қозысын бақтым. Одан соң он беске келгенше Шаманбайдың қойын бақтым. Бақал Бадығүлдың жьілқысын бақтым, солай көзім ашыла бастады. Қашаған жылқыны жалғыз ұстаймын. Асауды жалғыз үйретемін. Күзетке жалғыз барамын. Боранда асаумен, қараңғы ү_зақ түнмен, үрымен алыспаған жылқышы жылқышы емес.

Қосымша сұрақтар:

• 
  Мәтінді жалғастыр;
  
• 
  Диалогтық мәтін құрастыр.
  

II. Оқушылардың назарын сөздёрдің мағыналарына аударып, оларды сол сипатына қарай топтай білуге баулу.

Тақтаға плакат ілінеді. Онда балаларға бұрыннан таныс қүстардың суреттері бейнеленген. Мұғалім оқушылардан жеке — жеке әр қүстың атын сүрап, оған сұрақ қойғызып байқайды. Мысалы:

• 
  Қарлығаш. - Бұл не?
  
• 
  Қарға. - Бұл не?
  
• 
  Үш торғай - Бұл неше торғай ?
  

- Төрт жапалақ - Бұл неше жапалақ ?

Содан соң тақтадағы плакатты теріс қаратып іліп, балаларға қайта сұрақ қояды.

• 
  Жаңағы көргендеріңнің ішінде үсті кдра, тамағы мен бауыры
  ақ қүс не?
  

• 
  Қарлығаш.
  
• 
  Ал, қап-қара үлкен қүс ше?
  
• 
  Қарға.
  
• 
  Кішкентай көкшіл қүхты не дейміз?
  
• 
  Торғай" '.
  
• 
  Неше торғай бар
  
• 
  Үш
  
• 
  Неше жапалақ бар
  

Ары қарай осылай жалғаса береді.

• 
  Демек, бұлардың бәрін бір сөзбен не деп айтайды екенбіз?
  
• 
  Құстар деп атаймыз.
  

Ыдыстардың Тұрлері, оқу құралдары бейнеленген плакаттар да осы үлгіде танылады. Бұл жаттығуларды орындау барысында мұғалім мынадай нәтижеге жетуге үмтылуы қажет.

1. 
   Оқушылардың сөз мағыналарымен жұмыс істей білу
   дағдысын қалыптастыру. Жоғарыдағыдай үлгілік жаттығуларды
   орындау барысында олар қызметтері ұқсас заттарды атаған сөздердің
   мағынларына ой жіберері анық. Алдағы сабақтарда бұл жұмыс
   керісінше сөздер арқылы заттардың өзіе көз алдына елестеу жолымен
   жүргізеді.
   
2. 
   Оқушылар бір заттың жеке өз атауы болатынын, сонымен
   бірге, өзіне үқсас басқа заттармен қосып ортақ сөзбен алатынын
   білгені дұрыс.
   

III. «Аулада» деп аталатын картина пайдалана отырып әңгіме
өткізу.

Бұл жұмыстың мақсаты - оқушылардың алғған түсінігін сөйлеу кезінде қолдана білуге баулу.

3- жаттығу Мәтіннен сан есімді табыңдар. Ақан аппақ тістері ақсия күлді де, жүртқа қарап:

- Жарайды, бір-екі ауыз айтайын.

Жолдан шаршаңқырап келген Ақан теректен ойып жасаған домбырасымен әсем бір саздарды жеңіл қағып тартты да, «Маңмаңгерді» тербеп кетті. Жүрт бірінің-бірі қүлақтарына ғана сыбырласып:

• 
  Мынау-өзінің Қүлагеріне шығарған әні.
  
• 
  Ой, атыңнан айналайын!
  
• 
  Шіркін-ай, атты қалай теңдеп қояды!
  

• 
  Өй, тыныш Тұр, ән тындайық, - десіп, керімсал, кербез
  әнді
  

үйып тыңдады. Ән аяқталғанда:

• 
  Ой, шіркін-ай, қалай-қалай маң-маң басады!
  
• 
  Желмаядай екен ғой жүрісі!
  

- Қалай қоңырлатады! - деп қошеметші жү_р гуілдеп кетті.
Аясы кең көзімен Ақанның әр қимылын бағып, салалы етсіз үзын
саусақтарына тесіле қараған Анна Ивановнаның түсынан Шайынбек
өлең сөзін, Қүлагер жайын түсіндіріп жатыр.

• 
  Ән де, сөз де өзінікі ме? - деп Анна Иванова тілмашқа
  ақша бетін бүрды.
  
• 
  Мұндағы әншілердің бәрі көбінесе өзі шығарған әндерін
  ортаға салады. Ақан - қазақтың ең үлкен композиторы.
  

Бұл мәтінмен қатар оқушыларға Ақан серінің суреті салынған портрет көрсетіледі.

Суреттін мазмұны оқушыларға таныс болуы керек: Кәдімгі аула. Бір бала қүм үстінде машинасына (ойыншық) қүм тиеп жатыр.

Оның жанында кішкента күректерін ұстап екі жолдасы тү_р. Артқы жақта екі қыз бала доп ойнап жүр.

Мұғалім оқушылардың қатысуымен суреттегі балаларға ат қояды: Мүрат, Сәрсен, Қали, Ләйла, Жазира. Содан соң мұғалім оқушыларға сұрақ қоя отырып, сурет мажмұның айқындайды:

• 
  Машинамен ойнап жүрген кім?
  
• 
  Машинамен Мүрат ойнап жүр.
  
• 
  Ал оның достары кім?
  
• 
  Сәрсен, Қали
  
• 
  Оның неше досы бар
  
• 
  Екі
  
• 
  Қали не үстап Тұр?
  
• 
  Қали курек үстап Тұр.
  
• 
  Ләйла мен Жазира не істеп жүр?
  
• 
  Ләйла мен Жазира доп ойнап жүр, т.б.
  

Осындай сұрақ-жауап әдісімен суреттің мазмұны белгілі болған соң, мұғалім оқушылардың түсінігін өз беттерінше айтып беруін сүрау қажет. Әңгіме барысында балалар мен олардың қолындағы заттарға қатысты қандай сұрақтар қойылатыны да тексеріледі.

IV. Сабақты қортындылау. Үйге тапсырма: 146-жаттығу. Үшінші сабақ

Тақырыбы: Қанша? Нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздер.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларға терминдерді айтпай-ақ,

заттың санын білдеретін сөздер жеке
затты және оның көпше Тұрін, ретін
білдіретінін үғындыру. Оларға Қанша?
Нешінші? деген сұрақтарының

қойлыуының мәнін білдіру.

Оқушылардың орфографиялық

сауаттылығын жетілдіру.

Сабақтың көрнекілігі: суреттер, дәптерлер, кітаптар.

Сабақтың барысы: I. Оқушыларды заттың санын

білдіретін ■ сөздер бір заттың ретін білдіретінін үғындыру.

Бір зат пен көп затты және олардың қалай аталатындарын оқушыларға байқату қиын емес. Бұрыннан қолданып жүрген қарапайым әдісті алайық. Мұғалім үстел үсхінде жатқан бір дәптерді қолына алып, сұрақ қойып, оқушылардан жауап алады.

• 
  Мынау не?
  
• 
  Дәптер
  
• 
  Дәптер нешеу?
  
• 
  Біреу.
  

Енді екінші қолына бірнеше дәптерді ұстап, сү_рақтарын жалғастырады:

• 
  Ал мыналар нелер?
  
• 
  Көп дәптер (немесе дәптерлер деп те жауап берулері мүмкін).
  Қандай жауап болса да, мұғалім бірнеше дәптерді «көп
  

дәптер» демей «дәптерлер» деп айтқан дұрыс екенін түсіндіреді. Содан соң үлгідегі жұмыс үстел үстіндегі кітаптарға қатысты жүргізіледі. Оқушылар бір және көп заттың қалай атаудың сәнңн үғына бастайды. Мұғалімнің ендігі міндеті оқушылардың ой қызметіндегі осы жұмыстарды жылдамдату ісіне бағытталуы қажет. Ол үшін осы түста әртүрлі бейнелер (Мысалы, жан - жануардар, айналадағы жансыз заттар) салынған суреттерді қима қағаздар қолданылады.

• 
  Мынау суреттегі не?
  
• 
  Қоян.
  
• 
  Нешеу?
  
• 
  Біреу.
  
• 
  Сұрақ қойыңдаршы.
  
• 
  Бұл не?
  
• 
  Ал мынау неше қоян?
  
• 
  Көп қоян.
  
• 
  Бір сөзбен қалай атаймыз?
  
• 
  Қояндар.
  

Осы үлгідегі жұмыс енді класс ішінде, көшедегі көзге көрініп Тұраған заттар төңірегіне ауысады. Мұғалім түсіндіріліп отырған сабақты барлық балалардың тегіс үғынғанын тексеру мақсатамен жекелеген оқушылардан сүрауына да болады.

Шілдің балапаны

Жаздың бас кезі. Күн ыстық. Бір топ бала қарақат теруге бара жатқан. Асылбек пен Жанат өзге балалардан бөлініп кетті. Олар бұлақ басына жете бергенде, алдарынан екі шіл дүр етіп үшты. Қанаттанбаған жиырмадан астам қара қоңыр балапан жан-жаққа шашырай қашты. Шөп арасына тығылып көрінбей кетті. Асылбек артта қалған бір балапанға Тұра үмтылды. Қолын созып еңкейе

бергенде, балапан тас үстіне қүлады. Асылбек балапанды көтеріп алды, алақанында қимылсыз жатыр.

- Өліп қалды, - деді, көзі жыпылықтай қарап.

Жанат балапанды қолына алды. Рас, өліп қалған. Аяқтары бүгіліп, тұяқтары бүріскен. Мойыны былқ-сылқ етеді. Көзі жұмулы.

• 
  Сенбайқамай басып кеткен шығарсың?
  
• 
  Жоқ, мен келсем, өліп жатыр, - деді Асылбек.
  

Жанат күрсінді де, балапанды тас үстіне қойды. Екеуі балапанға үнсіз қарап Тұр.

Балапан бір көзін ашып қарады. Айналаға қарап жатты да жүгіре жөнелді. Қас қаққанша шөп арасына сіңіп кетті.

Балалар мәз болып күлді.

- Өтірік өлген екен ғой. Қуын қара.

(Ә.Мұсаханов)

Тапсырмадан оқушылардан сан есім Тұрлерін табу тапсырылды.

II. Оқушыларға кім? не? кімдер? нелер? сұрақтарының қойылу мәнін үғындыру.

Бұл мақсатты іске асыру үшін оны жоғарыдағы жұмыстармен жарыстыра орындауға да болар еді. Бірақ оқушылардың екі ұғымды бір мезгілде қабылдауы қиындау болуы мүмкін. Сондықтан оларды жеке-жеке үғындырып алып, жаттығу барысында ұштастыра пысықтаған жөн. Бұл үшін мұғалім суретті қима қағаздарды қайта пайдаланады.

• 
  Мына суреттегі кім?
  
• 
  Бала.
  
• 
  Бала нешеу?
  
• 
  Біреу.
  
• 
  Оған сұрақ қойыңдаршы.
  
• 
  Бұл кім? ( Бала)
  
• 
  Ал мына суреттегі ше?
  
• 
  Балалар.
  
• 
  Осы сөзге сұрақ қойыңдаршы.
  
• 
  Бұлар кім? («Кімдер?» деген жауап та болуы мүмкін.)
  

Егер жауап теріс болса, мұғалім түзетеді, ал дұрыс болса, мақүлдап, кім? кімдер? деген сұрақтардың қойылу ерекшеліктерін түсіндіреді: бір бала - кім?; көп бала, яғни балалар - кімдер?

Осы жаттығу бір дәрігер мен көп дәрігерлер бейнеленген суреттер арқылы да қайталанады. Содан соң не? нелер? сұрақтарынан жауап беретін сөздерді түсіндіруге көшеміз.

- Мынау не?

• 
  Доп.
  
• 
  Доп нешеу?
  
• 
  Біреу.
  
• 
  Сұрақ қойыңдаршы.
  
• 
  Бұл не? (доп).
  
• 
  Ал мыналар ше?
  
• 
  Доптар.
  
• 
  Сұрақ қойыңдар?
  
• 
  Нелер? ;
  

Қорытынды: бір адамға кім? деген сұрақ қойылады, ал адамдарға кімдер? деген сұрақ қойылады. Бір затқа немесе жан -жануарларға не? деген сұрақ, ал олар көп болса нелер? деген сұрақ қойылады.

Оқушылардың түсінген - түсінбегенін бақылау үшін класс ішіндегі заттардың аттарын, нешеу екенін айтқызып, сү_рақ қойғызуға болады. 151-жаттығу жазбаша орындалады.

Қосымша жаттығу жұмыстарының үлгілері:

№1. Тақтаға кесте ілінген. Тапсырма: мына сөздерге сұрақ қойыңдар

Әже - әжелер.

Үй - үйлер.

Қасқыр - қасқырлар, т.б.

№2. Көп нүктенің орнына тиісті сұрақтарын қойып, төмендегі сөздерді көшіріп жазыңдар.

Әпке (...), машиналар (...), автобус (...), оқушылар (...), мектеп (...), парталар (...), қарлығаш (...), қарғалар (...). т.б.

№3. Асты сызылған сөздердің жанына тиісті сұрақтарын қойып, сөйлемдерді көшіріп жазыңдар.

Сәуле (...) апасымен бірге дүкенге барды. Дүкенде ойыншықтар (...) көп екен. Апасы доп (...) сатып әперді. т.б.

III. Оқушылардың орфографиялық сауаттылығын жетілдіру.

. Мысалы:

Бала - төрт бала.

Жүлдыз - Үш жүлдыз , т.б.

Сондықтан алғашқы сабақтардан бастап - ақ қателердің алдын алудың маңызы зор. Осы өтіліп отырған сабақ барысында да бұл мәселеге жаттығу жұмыстары арқылы назар аудара кету керек.

Жаттығу үлгілері:

№1. Көп нүктенің орнына тиісті әріпті қойып, сөздерді көшіріп жазыңдар. Сөздерге сұрақ қойыңдар.

Бота...ар, үстел...ер, ағаш...ар, торғай...ар, жануар...ар, журнал...ар, қалам...ар, т.б.

№2. Төмендегі берілген сөздердің ішінен дұрысын тауып, дәптерлеріңе көшіріп жазыңдар.

І.ойыншықдар 2. балалар 3. әпкелер

ойыншықтар баладар әпкедер.

1-жаттығу. Мәтіннен өзара мағыналас, синоним сөздерді көшіріп жазыңдар. Табылған синоним сөздерге антоним сөздер жазыңдар. Сан есім Тұрлерін табыңдар.

Жаз бен Қыс қосарланып, қарсыласып, айтысты. Абырой, даңқтарын айтысып көрісті.

Жаздың Қысқа айтқаны: «Сенен қүхтар, кішкене торғайлар қашып, безіп кетеді. Менде қарлығаш жаңланып, тыншиды. Булбұл Тұрлі үн-әуендермен тәтті сайрайды».

Қыс Жазға былай дейді: «Қар біткеннің барлығы қыста жауады. Содан астық, тары, бидай өніп шығады. Жауыз жаудың өзі қыста тыныш тауып, тыншиды. Сен, яғни жаз келгенде барлық зиянды нәрселер бірге қозғалып, іс-әрекетін бастайды. Сенде шаян, шыбын-шіркей, көкшыбын, жыландар Тұрегеліп, өніп шығады. Жүрттың мазасын алады».

Қыс Жазға тағы айтты: «Адам, ат - бәрі менен тыңайып, әл-жияды, күш алады. Ауру-сырқау да азайып, жоғалады. Адамдардың жаны, тәні қайтадан ширап, бекиді».

Жаздың айтқаны: «Сенде суық түсіп жан-жақты қысады. Қар жауып, дүниені бүркейді. Тән, жан үсініп, тоңып, дірілдеп тітіркенеді.

(М.Қашқари)

Бұдан басқа оқушыларға төмендегідей тапсырмалар берілді:

1. 
   Берілген мәтін бойынша сөз топтарын тауып, жазу;
   
2. 
   Мәтінді жалғастыру;
   
3. 
   Қыс немесе Жаздың орнында сен болғанда қалай сөйлер едің;
   
4. 
   Диалогтық сөйлеуді монологты сөйлеуге айналдыру;
   
5. 
   Көктем мен Күз қалай айтысар еді.
   

2-жаттығу. Мәтінді оқып раңы, сызылады, қүмарта, бауырында, қүс шуы, шекеңді қыздырды, дала көркі деген сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіріңдер. Осы сөздер мен сөз тіркестерінің орнына мағыналас қандай сөздер қолдауға болады.

Көктем. Мал төлдеп жатқан кез. Даланың ең бір қызықты шағы бұл. Мұндай кезде біздің, балалардың, «Қоянбай» бауырында отырған қойлы ауылдарға баруға жанымыз қүмар. Жақында біздің Түсіп атайдың отары көктеуге көшіп келгелі бері, мен мектепке сол

жақтан қатысып жүргенмін. Ертең демалыс болған соң өзімен бірге үшінші класта оқитын Маратты ертіп бармақ болдым.

Соқпақсыз жердің раңы қалың болып жетілген. Дала көк тарғын. Алыстағы көлден талып естілетін қүхтың шуы тыныш ауада бейне бір сырнай дауысындай сызылады. Төбеде бозторғай шырылдап маңайдың бәрін әніменен тербетіп тұрғандай. Бұл кезде көктемнің жылы лепті сары күні қызуы қайта қоймай, шекеңді қыздырады. Көк бүйра түгі қүлпыра түскен көктемгі дала көркіне қызығып қүмарта қарайсың. Мұндай кезде көңілің көтеріңкі.

(Б.Шаханов)

Қосымша тапсырмалар:

1. 
   Жаз мезгілін суреттеп жазыңдар.
   
2. 
   Табиғатты суреттеген қандай өлеңді білесіндер.
   
3. 
   Монологты сөйлеуді диалогты сөйлеуге қалай айналдыруға
   бола-ды.
   
4. 
   Мәтіңді өз сөзінмен айтып беріңдер.
   

Берілген жаттығулар оқушыларға көп қиындықтар туғызды. Себебі, сабақ барысында оқушылар өздерін еркін үстау, өз ойларын дәлелді Тұрде түсіндіру дағдылары қалыптаспағандықтан, мәтінді игеру деңгейлері төмен болды. Мәтінде берілген ауыспалы мағынада қолданылған сөздер көп кездескендіктен және синоним сөздерге антонимдерді табуға ізденімдік дағдыларының жетілмеуіне байланысты оқушылар ірі қателіктерді көп жіберді.

жүктеу 4,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: