Тэуекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Еңбек кылмас еріншек адам болмас.
Есек к... жусан да, мал тауып кел,
Қолға жұқпас, еш адам кеміте алмас.
Ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н он ш у м а қ т ы ө л е н д е А б а й « м а л »
д е г е н ұ ғ ы м д ы ж е т і р е т қ а й т а л а ғ а н . С о н ы ң ә р к а й с ы с ы н -
д а д а « м а л » с ө зі к ә д ім г і к ү н д е а й т ы п ж ү р г е н с и ы р , ж ы л -
қ ы , қ о й , т ү й е л е р д і ң
ж а л п ы л а м а
а т а у ы
р е т і н д е е м е с ,
к а п и т а л , б а й л ы қ д е г е н м ә н д е а й т ь і л ғ а н . Қ ы с қ а ш а а й т -
қ а н д а , « м а л д ы » э к о н о м и к а л ы қ ұ ғ ы м р е т і н д е б е й н е л е п
б е р ген . А б а й д ы ң р е а л и с т о й ш ы л е к е н д і г і н і ң б ұ л т а ғ ы
д а бір куәсі.
С о н ы м е н « м а л » « б а й л ы қ » ж ә н е « к а п и т а л » с и я қ т ы
ұ ғ ы м д а р м е н м ә н д е с б о л ы п о т ы р . Т і л ш і л е р « к а п и т а л »
д е г е н д і қ а з а қ ш а ғ а қ а л а й а у д а р а м ы з д е п т а л а с ы п ж а -
т ы р , а л б ұ л м ә с е л е н і к а п и т а л и з м қ а з а қ д а л а с ы н а е р к і н
е н е б а с т а ғ а н к е з д е е м і р
с ү р г е н
А б а й
қ и н а л ы с с ы з - а қ
ұ ғ ы н ы қ т ы етіп ж а з ы п б е р ген .
А б а й д ы ң « м а л » ұ ғ ы м ы н э к о н о м и к а л ы қ м ә н д е қ о л д а -
н у ғ а н е гіз б а р .
« М а л » — а р а б т і л і н д е
« м е н ш і к » ,
« к а п н т а л » д е г е н
ұ ғ ы м д ы б іл д ір е д і . С ө з і м із д ә л е л д і б о л у ү ш і н М ә с к е у д е н
1991 ж ы л ы ж а р ы қ к ө р г е н « И с л а м н ы ң ә м б е б а п с ө з д і-
г ін д е г і» « м а л » д е г е н м а қ а л а ғ а н а з а р а у д а р а й ы қ .
« М а л (мн. ч. — а м в а л ) — с о б с т в е н н о с т ь , и м у щ е с т в о
(у о с е д л ы х а р а б о в — «д е н ьғіі» , ~ « д о с т о я н и е » ,
у б е д у и -
н о в — « в е р б л ю д ь і» , « с к о т » ) . П о о б ъ я с н е н и я м с р е д н е в е -
к о в ы х а в т о р о в , м а л д е л и т с я н а ч е т ы р е к а т е г о р и и : «н е-
м ой» ( д р а г о ц е н н ы е м а т е р и а л ы и д е н ь г и ) , « г о в о р я щ и й »
( р а б ы и с к о т ) , т о в а р ы и н е д в и ж и м о с т ь . В б о л е е у з к о м
с м ы с л е м а л — ф и н а н с ы ,
д е н е ж н ы е с р е д с т в а
( м н о г и е
т р а к т а т ы о ф и н а н с а х и н а л о г а х т а к и н а з ы в а л и с ь — К и -
т а б а л - а м в а л ) ,. о т с ю д а п о н я т и я б а й т а л - м а л и м а л а л -
м у с л и м и н ( с р е д с т в а , п р и н а д л е ж а щ и е вс е й о б щ и н е м у -
с у л ь м а н ) ; в н е к о т о р ы х с л у ч а я х м а л о з н а ч а е т н а л о г и в
д е н ь г а х в о т л и ч и е от н а т у р а л ь н ы х . В то й и л и и н о й ф о р -
м е м а л в о ш е л во в с е я з ы к и м у с у л ь м а н с к и х н а р о д о в .
С р е д с т в а , в л о ж е и н ы е в п р о и з в о д с т в о и л и т о р г о в л ю ,
н а з ы в а л и с ь р а ’с а л - м а л ( « г л а в н ы е е р е д с т в а » , к а п и т а л )
в о т л и ч и е о т п р и б ы л н ( г а л л а , р и б х ) ; т а к ж е и а з ы в а л и с ь
с е б е с т о и м о с т ь и з д е л и я в о т л и ч и е о т п р о д а ж н о н ц е н ы , в
к о т о р у ю в х о д и т к п р и б ы л ь . Н ы н е р а ’с а л - м а л с о в е р ш е н -
но и д е н т и ч е н п о н я т и ю « к а п и т а л » ( И с л а м . Э н ц и к л о п е д и -
ч е с к и й с л о в а р ь . М ., « Н а у к а » , 1991, с. 158).
104
Әрине, Абайға дейін мал бұл мәнде қолданылмаған
десек, қате айтқан болар едік. Қ азақтар бір-бірімен
есен-саулық сұрасып, қауышқанда да «мал-жаныңыз
аман ба?» десетін. Бұл жерде де қ а з а қ малды адамның
қазына-байлығы, иелігі ретінде қолданып отыр. Қора-
дағы түйе, сиыр, жылқының, амандығын сұрау тым жа-
байы, қарапайым түсінік. Малыңыз аман ба деген әлде-
қайда философиялық мәселе, айта қаларлықтай мәде-
ниеттің үлгісі. Сондықтан бүгінгі нарық экономикасына
енгелі ж атқан жүрт бір-бірімен есендік сұрасқанда дәс-
түрлі «мал-жан» хақында рәсім жасаса еш сөкеттігі
жоқ, керісінше ұлттық мәдениетті білдіре алатын дәре-
жеде болғаны.
Абай мал табуды тек еңбек деп қана қарастырмай,
оны адамгершілікке,
адамның еркіндігіне бастайтын
жол, мүмкіндік ретінде қарастырады:
Қулық, сұмдық, ұрлықпен мал жиылмас,
Сұм нәпсің үйір болса, тез тыйылмас.
Зиян шекпей қалмайсы ң ондай істен,
М ал кетер, м азан кетер, ар бұйырмас,—
деп таза, адал еңбекті жоғары бағалайды.
Өз үйіңнеи тоярға қолың қысқа,
Ас берер ауылды іздеп жүрсің босқа.
Бір ж ілік пен бір аяқ қымыз берген.
Д ереу сені ж ұмсайды бір ж ұмысқа.
Ақынның айтуынша, малың болмаса басыңда еркің
жоқ, қолбаласың, өзіңді-өзің сыйлаудан қаласың, аса-
ған, ұрттағанға мәз болып ез атанасың. Басыңда еркін
болсын десең мал табудан арланба, қандай еңбек болма-
сын қолыңа жұғып қалмайды. Осы Абай айтқан экономи-
калық прагматизм халқымызға әбден керек-ақ. Бізде жұ-
мыс таңдау, жоқ нәрседен арлану бар. Шет елдерде (да-
мыған елдерде) қандай жұмыс болмасын құрметті, тек
өлшеулі нарқы болсын. Біз, қазақтар Абай айтқандай
мал табуға әлі әзір емеспіз, өнімсіз «таққұмарлығымыз»
бойдан әлі арылмаған. Ол қардың суы сияқты тез суа-
латын іс. Экономикалық прагматизмнің ұлттық санага
орнауын бүгінгі заман қажеттілігі талап етеді.
«МАЛҒА Д О С Т Ы Ң МҰҢЫ Ж О Қ МАЛДАН БАСҚА»
Абай экономикалық прагматизмді
(қажеттілікті)
ж ақтаған ақын. XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың
басында Қазақстанға сауда капитализмі еркін ене бас-
105
т а ғ а н . Б ұ л э л е у м е т т ік қ о з ғ а л ы с б а с ы и д а т а т а р с а у д а -
г е р л е р і б о л са , кейін б ір т е -б ір г е қ а з а қ ж а с т а р ы д а а р а -
л а с а б а с т а ғ а н . А б ай:
Пайда дсп, мал деп туар ендігі жас,
Еңбекпеп малын сатып түзден жимас,—
д е г ен д е ж а с т а р д ы н с а у д а ісіне ы қ ы л а с ы н бей н елеген .
Қ а з а қ т ы ң с а у д а ғ а а р а л а с у ы с ө зс із
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
