ж ақсы лары ж инал ған бір м әж іл істе ж ұм бақ тап: бір, екі

жауап берушініц қныннан қиЫстьірЫП дәлел табуында. 
Сондықтан қазақ осындай жағдайларда «Аталы сөзге, 
арсыз таласады» — деген. «Аталы сөз» — деп отырғаны- 
мыз қойылған сауалға берілген дәлелді жауап.
Қазақта көбінесе сұрақтан жауаптың қысқа бола- 
тын тұстары көп. Содан барып халықта «бір ауыз сөз» 
деген ұғым пайда болған. Қалың жұрт аталы бір ауыз 
сөзге тоқтаған.
Абайдың қалған сауалдарына жағдайға байланыс- 
ты, заман түсінігіне орай әр қилы жауап қайтаруға бо- 
лады, бірақ жалпы сұраққа толық жауап қайтарылуы 
мүмкін емес. Қандай болмасын жауап бағыт-бағдарды 
белгілейді. Ал, сұраққа толық жауап беріліп, сұрақ мәні 
сарқылса, ол нағыз сұрақ болып есептелмес еді.
Сүрақ деген философиялық ұғым. Қ азақ санасында 
«сұрақ» деген бар да, «сұрау» деген бар. Соңғысын қою- 
шы Алла, алғашқысын қоюшы адам.
Адамның адамға сұрақ қоюы болмысты, ғаламды 
танудың басты шарты. Алланың адамға сауал қоюының 
мәиі пендесінің адамшылығын тексеруі. Абай сұрақты 
адамдар қылығына орай қойған. Адам болмысы мен са- 
насындағы қайшылықтарды, қарама-қарсы қылықтарды 
ашып берген. Бұл сұрақтардың мәні берілетін жауап- 
дәлелдермен құнды.
Б И Л І К П Е Н Б А И Л Ы Қ
(Қырық бірінші сөз)
Абайдың айтуынша, қазаққа ақыл берем, түзеймін 
деп қам жеген адамға екі түрлі нәрсе керек. Онсыз осы 
дүниеде сенің ұсақ күйкі тірлігіңде асқан қызық бар ма 
деп не айтып, не зорлап көндіре алмайсың. Күштеп, зор- 
лап балаларын медресеге беріп, ғылым жолына түсіру 
үшін осы істерді атқармақ адамның қолында бек зор 
өкімет билігі болуы шарт. Бұл бір. Екіншіден, ол кісі не 
есепсіз бай болуы керек. Себебі, ата-аналарына пара 
беріп, балаларын тағлым (үйрету) жолына салу керек. 
Бірақ бүкіл қазақты паралап алу қай кісінің қолынан 
келмек. Ондай дәулет қайда. Міне, тұйыққа тірелу. Осы 
түйықтан қалайша шығуға болады, оның жолын 'таппа- 
ған Абай: «Етінен өткен, сүйегіне жеткен, атадан мирас 
алған, ананың сүтімен біткен надандық әлдеқашан 
адамшылықтан кетірген»,— деп налиды. Бұл амалы тау- 
сылған адамның сөзі, тегінде, Абай айтқан билік пен бай-
188

лық ұлттық мүддеге қүрылған мемлекеттің қызметі, 
о і і
-
дай мемлекет жоқ, басы бодандыққа түскен, саяси ер- 
кіндігінен, өзін-өзі басқарудай аластатылған қазақтың 
надандықтан шыға алмауы да түсінікті. Осыны жанымен 
үға келе Абай: «Енді не қылдық, не болдық» — деп тол- 
ғанады. Мұндай әлеуметтік қайшылықтың шешімі сая- 
си күресте, халық өз бостандығы үшін күресуі қажет, бі- 
рақ ақын ондай мәселелерді көтермеген.
ж ү м ы с т ы ң ж о қ т ы ғ ы
(Қырық екінші сөз)
Абай айтуынша: «Қазақтың жаманшылыққа үйір 
бола беретұғынының бір себебі — жүмысының жоқты- 
ғында». Өте орынды айтылған сөз. Адамды аздыратын, 
оның жұмысының жоқтығы туралы Абай өлеңдерінде 
де талай айтқан. Егер адам жерге егін ексе, сауда жа- 
саса, оның бос уақыты 'болмас еді. Қазақта осы екеуінің 
бірі де жок. «Мал байдікі, жан құдайдікі» деген есірік, 
ессіз сөзге құл болып, ауыл-ауылды аралап, ат сабыл- 
тып, тамақ аңдып жүргендерді көріп отырған Абай қа- 
зақтардың жұмыстарының жоқтығына куйінеді.
Қандай істің болмасын себебі 'бар. Қаэақтарда неге 
жұмыс жоқ дегенге келсек, үлкен әңгімеге тірелеміз. 
Адам жаман болғысы келіп жаман болмайды, көбінесе 
жамандықка оны өмір сүрген ортасы, қоғамы, заманы 
итермелейді.
Қазақ қоғамы Абай заманында далбаса күйде бола- 
тын. Бұрынырақта жау қайдалап ат үстінде күн кешкен 
халық Ресейге мүлдем бодан болғаннан бәрі, ел, ауыл 
қорғау дегеннен «қүтылған». Халық бірыңғай бейбіт 
түрмысқа көшкен. Қәсібі ата дәстүр бойынша мал бағу. 
Бүрын бұл кәсіппен малшы-жалшылар, бала-шаға айна- 
лысатын. Енді бүкіл халық болып малмен айналысқан- 
да ел-ішінде жүмыссыздық.етек алып кетті. Қазақ жас- 
тарының ауыл ішінде іс қылатын кәсібі болмады. Мал 
бағу қазақтың кең жерінде оншама көп жүмыс қолын 
қажет етпеді. Егін егуге мойын жар бермей, 'сауда жа- 
саудың ретін білмей жастар бос жүріске түсті де кетті. 
Әрине, ол заманда қазақтардың егінмен, саудамен айна- 
лысқандары болды, бірақ көпшілік оларды қолдамады. 
Сондықтан: ...осы қазақтың іске жараймын дегені езі- 
нің азды-көптісін біреуге қоса салып, «көре жүр, көздей 
жүр» деп басын босатып алып, сөз аңдып, тамақ аңдып,
189

ел кезуге салы нады »,— деп акын к а за қ ты н жұмысынын 
жоқты ғы на қы нж ы лады .
Осындай ж а ғ д а й д а м ақтан н ы ң тағы бір түрі пайда 
болады. А д ам дар әдетте байлықты, ақылды, абыройды 
м ақ тан тұтушы еді, енді ел ішіндегі «пысықтар» үшін 
арыз бере білу, алдай білу м ақтан. Ақын еш қан д ай қи- 
налып, тер төгіп еңбек қы лм айтын ж елөкпелеу байлар- 
ды: «сіз айтсаңыз, отқа түсуге бармын» деп желдендіріп 
алып, шаруасын қы лм ай-ақ, малын б а қ п ай -а қ содан 
алып киімін бүтейтіп киіп, тәуір атын мініп алып, қа- 
тарлы бір қүрм етке жетіп ж үр е береді»,— деп сынап- 
мінейді.
Бұл «пысықтың» пасық әрекетіне бейш ара б ай лар 
мән бере қоймайды. Оның да себебі бар. Б а й болған соң 
ол біреумен ақы л д аспай түра алмайды. Газеті, радиосы, 
телефоны ж о қ қ а з а қ байы дүниеде не болып ж атқан ы н , 
қ а й нәрсенің нарқы қ а л а й екенін, өзге б ай лард ы ң қан- 
дай тіршілігі барын білгісі келеді. Міне, осы істе «сиыр- 
дың жорғасы ндай» секілді пысықтар байды ң нағыз ж а- 
нашыры, кеңесшісі болып шыға келеді. Осындай халді 
біліп, оны түзетуге бағыт ж а с ап отырған өкімет жоқ. 
Керісінше қ а за қ ты ң ж ақсы лы ғы азайып. ж ам анш ы лы - 
ғы күшейсе риза болатын шенеуніктерге бұл тірлік өте 
қолайлы. Бір-бірінің сөзін ұқпай, бір-біріне кек сақтап, 
әділдікті орыс шенеуніктерінен іздеп келушілер молай- 
ған сайын, халықты б а сқ а р у жеңіл. Б үл о тарш ы лдарды ң
көне тәсілі. О ған ж ан ы н сала қы зм ет ететін қ а за қ ты ң
өз «пысықтары». О л ард ы ң әрекеті дауды туғызу, оны 
өшірмей, ж а л ға ст ы р а беру. Сөйтіп күнкөріс қам ы н ж а- 
сау. Бұл басында саяси еркіндігі ж о қ халы қты ң мардым- 
сыз қарекетінің бірі болып табылады.
Әділдікті «ақ патшадан», оның шенеуніктерінен іздси 
арыздануды кәсіпке айналды ру қ а за қ т ы ң Абай заманын- 
д а ғ ы ең ауыр, ең сорақы ж а м ан ш ы л ы ғы еді. Бұл жа- 
манш ы лықты ң себебін Абай — « Қ а за қ т ы ң жұмысының 
жоқтығы » — дейді. Сірә, бұл тұста жұм ы сты ң жоқты- 
ғының екі ж а ғы барын айтқан д а жөн. Біріншіден, жұ- 
мысгың жоқты ғы шын мәнінде а д ам д ар д ы ң еңбектен 
арты қ болуы. Мүндай ж а ғ д а й қ а з а қ елі түгіл д ам ы ған
ж ұ рт та р д а міндетті түрде болатын табиғи заңдылық. 
Екіншіден, бар жұмысты істемеуден туған жұмыстың 
жоқтығы. Абай сөзінде осының екеуі де бар. Б ір а қ , ол 
екінші мәндегі жұм ы сты ң ж оқтығы туралы көбірек ток- 
талған.
190

Ж А Н М Е Н ТӘН
(Қырық үшінші сөз)
Адам жан мен тәннен 'құрылған, бұл Абайға дейінгі 
замандардан белгілі шындық. Ақын осы екеуінің орта- 
сында болатын жибили және кәсибиге тоқталған. Адам- 
ның табиғи, биологиялық қажеттерін өтеуімен қоса, біл- 
мекке құмарлығын ақын жибили қуатқа жатқызады. 
Кәсиби қуатқа ақыл мен ғылым жатады. Бірақ жибили 
мен кәсиби бес түйсіктер әкелген сыртқы ортаның қа- 
жеттерін көңілге түсіргенде бірігіп кетеді. Мұнда ерек- 
ше орын алатын жибили қуаты.
Абай жибили қуаты «жан қуаты» дейді. Ол ■әуелде 
шағын болғанымен, адам есейген сайын зорая берсе 
керек. Алайда, ол қуат ескерусіз қалып, жоғалмаса да 
ешнәрсеге жарамайтын болуы да ықтимал. Мұндай жағ- 
дайда қазақта айтуға сөз дайын. «Күдай тағала өзі акыл 
бермеген соң қайтейік?» немесе «қүдай тағала сенімен 
мені бірдей жаратып па?» деп өзінің надандығын, талап- 
сыздығын қүдайдан көру осы жан қуатының кемігенді- 
гінің айғағы. Адам ішіп-жеп, тән қуатын ғана ойламай, 
жан қуатын да жетілдіру үшін қам жеуі қажет.
Абай жан қуатының үш элементін айтқан. Сірә, оның 
оқыған кітабы орыс тілінде болса керек, сондықтан ол 
үш элементті былайша атаған: «подвижной элемент»— 
бұл тез ұғыну деген сөз; «сила притягательная однород- 
ного» — ұқсас нәрселердің бір-біріне тартылуы; «впе- 
чатлительность сердца» — мұнда төрт нәрсеге мұқият 
болу керек, олар мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңіл- 
дік, салғырттық. Бұлардан жүрек таза болғанда, әп нәр- 
сенің сәулесі жүректің айнасындай анық рәушан болып 
түседі. Олай болмағанда. жүректін айнасы бұзылчды, 
дұрыс ұғым калыптаспайды. Бұл айтқандардың бәрі 
жан ғылымы (психологияға) қатысты. Абай өз заманын- 
дағы психологиялық еңбектерімен таныс болғаны айқын 
көрініп түр.
Ақын жан қуатына талдау бере келіп тән қуаты ту- 
ралы терең ой айтқан. Тән қуаты Абай үғымында ішкі 
емес, сыртқы нәрсе. «Әрнешік тән қуатыменен сырттан 
тауып, сыртта сақтайсыз, оның аты дәулет еді» — дейді 
ақын. Қазақтың «бай бір жұттық» дегені осы. Байлык 
адамның өзінен өзге күйде күн кешпейтін жан қуаты 
емес, ол сыртқы заттық_дүние. Дәулеттің неше түрлі ке- 
селі, кесапаттары болады. Соларды білсең, санаңмен
191

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: