98
жауапкершілік; біз алғашқы тайпалық магияға бағынатын қоғамға қайтадан
келе алмаймыз. Біз артқа бұрылсақ - тағы барлық өтілген жолды қайталауға
мəжбүрміз - яғни хайуан деңгейіне».
Бірақ бұл эпистемологиямен əлеуметтік танымның кездесуінде жалғыз
оқиға емес. Эпистемологияда Поппермен ұсынылған демаркация идеясы -
рационалды мен иррационалдықты, ғылым мен ғылым еместі бөлу ғылыми
танымның шегінен шықты. Демаркацияны универсалдандыруға себеп пайда
болды - яғни, ашық жəне жабық қоғамдар аралығында демаркациялық сызық
өткізу - бірақ олардың бəріне ортақ тарихи даму процеске қатыстарын ұмытпай.
К. Поппердің эпистемологиясындағы орталық идея қоғамдық ағзадан да
өзіндік түзету сұрауға мəжбүр болды. Фальсификация идеясы əлеуметтік
талдауға қосымша қоғамдық біртұтастыққа өзіндік түзету үшін маңызды
бағыттарды ашады.
Əр қоғамда қабылданған идеялар сыннан өткізу қажет, сонда ғана
ақылдылар сақталады, ал ақылсыздар тасталып, жаңа əлеуметтік стратегияны
ұсынады. Осыны кіші өзгерістің түрі деп айтуға болады. Сынау өзгеріске
əкелетін рационалды жəне тиімді əсершіл құралдары.
Имре Лакатос Карл Поппердің замандасы оның теориясына скептикалық
тұрғыдан қарайды. Келешек саяси философтар мен ағартушы қызметкерлеріне
талай сұрақтарға жауап іздеу жұмысы дайын. Мəңгі сұрақтарға жауаптар əлі де
тек жорамал түрінде қалады.
Ғылыми танымның стратегиясына айналған сынау рационализм
қағидаларына келесі тежеулер қойылады:
Бірінші тежеу - мақсатқа жетудің қажеттілігі.
Екінші тежеу - тек керекті салдардың шығуы, сонымен қатар, тікелей
бақылаудан өткендерде.
Үшінші тежеу - салдардың зиянсыздығы, жағымдысы.
Төртінші - білу мен болжау мүмкіндігі.
Жаңа ғылымның дамуына əсер беретіндеріне - мистикалық инсайт -
тұлғалық, индивидуалдық шығармашылық жатады.
Попперден үш əлемді ажырату сыншыл-рефлексивтік процестің
сызықтарын анықтайды. Үш əлем - 1. шектелген физикалық жағдайлар немесе
объектілер; 2. сана, ойлау ментальдық жағдайлар, қызметке қатысты
диспозициялар; 3. ойлаудың объективтік мазмұны - ғылыми идеялардың
мазмұны, поэтикалық ойлар мен өнер шығармаларының мазмұны. Яғни,
теориялық идеялар, концепциялар, мəселелер, қиын оқиғалар - түбінде сынау
пікірлер, сыншыл пікірталастар жəне олардың жағдайлары.
Эпистемология ғылым философиясының теориясы ретінде өзін-өзі билеу
еркі бар үшінші əлеммен тығыз байланысты. Ғалым осыған дəлел ретінде үш
тезисті ұсынады.
1. Дəстүрлі эпистемология екінші əлемге назар аударған соң ғылыми
білімнің зерттеуіне ешқандай қатысы жоқ. Эпистемология үшін үшінші
объективті білім əлемін (автономды) зерттеу шешімді мағына береді.
2. Үшінші əлемді зерттейтін объективтік эпистемология екінші
субъективтік сана əлеміне, əсіресе, ғалымдардың субъективтік ойлау процесіне
99
қатысты.
Осыларға Поппер қосымша аргументтер ұсынады:
- өрмекшінің торы - оның өнімі сияқты, солай үшінші əлем адамның
табиғи өнімі;
- үшінші əлем үстемді түрде өзін-өзі билейді, соған бағытталған əсерге
қарамай;
- біз жəне үшінші əлем арасындағы байланыс арқылы объективтік
білімнің өсуі мүмкін, биологиялық өсумен, яғни, өсімдіктер мен хайуан
эволюциясымен объективтік білім арасында тығыз ұқсастық жатыр.
Үшінші əлемнің автономия туралы пікірден келесі ғылыми білімнің өсу
формуласы шығады: Р - ТТ - ЕЕ - Р
2
, Р - мəселе; ТТ - мүмкін қате теория; ЕЕ -
қатені түзету процесі; Р
2
- жаңа мəселе.
«Үшінші əлемнің автономиясы, жəне үшінші əлемнің екіншіге жəне
біріншіге керісінше əсер беруі - барлығы білімнің өсуінің маңызды фактілері», -
деп К. Поппер тұжырымдайды.
Қорыта айтқанда, қазіргі ғылым философиясында бірдей түрде толық
саналатын жағдайға білімнің дамуының нақты процесі түбінде қатал бақылауға
қарсы шығады. Ғылыми процестің субъектілері жарияланған ережемен емес,
ішкі мотивациядан өткен логикалық, верификациялық-фальсификациялық
салыстырмадан өткен, принципиалды түрде жаңа мүмкіндіктердің болуына
ашық.
И. Лакатостың ғылыми-зерттеу бағдарлама тұжырымдамасы
Имре Лакатос (Лакатош) (1922-1973 жж.) Венгрияда дүниеге келген.
Екінші дүниежүзілік соғыста антифашистик қозғалысқа қатысты. Өзінің
Липщиц деген еврей фамилиясын венгрлік Мольнарға (Мельник) ауыстырды,
содан соң Венгрияда коммунистік үкімет орнаған соң - дүниежүзілік жəне
еуропа философия əлемінде аты қалған Лакатошқа (Столяр) ауысты. 1947
жылдары білім министрлігінде жұмыс атқарды, диссиденттік көзқарастарына
байланысты түрмеге отырды. 1956 жылдары Австрияға, одан Англияға жер
аударды. Кембриджде сабақ берді, 1960 жылдары Лондонның экономика жəне
саяси ғылымдар мектебіндегі К. Поппер бастаған еуропаның «критикалық
рационализмі» орталығы болған философия кафедрасында сабақ берді.
Математиканың философиялық сұрақтары бойынша тақырыпқа арналған
диссертациясын Москва университетінде дайындады. 60-70 жылдары Имре
Лакатос есімі жарқын шыға бастады. Ол өзінің ұстазы Карл Поппермен пікір
таластарда бəсекелесе бастады, бірақ Лакатос өз ұстазының жұмыстарын ары
қарай жалғастырды. Оның ойынша барлық методологиялық концепция
тарихнамалық, яғни тарихи болуы тиіс, ал оның бағасын ғылым тарихы беруі
тиіс. Лакатосты «рыцарь рационалист» деп атады, өйткені ол сыншыл
рационализм принципін ұстанды. Оның «Очерки по логике математического
открытия» деген докторлық диссертациясы кең көлемді əйгілілікке ие болды
жəне сол диссертация негізінде жазылған кітабы «Доказательство и
Достарыңызбен бөлісу: |
