Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

64
3. Ғылымның объектісі дегеніміз не?
4. Гносеологиялық принциптің қағидасы жəне анықтамасы?
5. Эмпириялық білімнің құрылысы қандай элементтерді қамтиды?
6. Теориялық білімнің құрылысы қандай элементтерді қамтиды?
7. Ғылымның қлассификациясының негізгі түрлері?
8. Эмпирия мен теорияның қатынасын қалай түсінесіз?
Ұсынылатын əдебиеттер
1. Əлемдік  философиялық  мұра. Жиырма  томдық. 10 - том. Ғылым  мен
техниканың батыстық философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 560 б.
2. Əлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 13 - том. Классикалық
емес батыс философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 528 б.
3. Грязнов Б.Г. Логика, рациональность, творчество. - М., 1982.
4. Идеалы и нормы научного исследования. - Минск, 1981.
5. Социокультурный контекст науки. - М., 1989.
6. Ценностные аспекты развития науки. - М., 1997.
7. Полани М. Личностное знание. - М., 1985.

65
5 ТАҚЫРЫП.
ҒЫЛЫМИ 
РЕВОЛЮЦИЯЛАР.
ҒЫЛЫМИ
РАЦИОНАЛДЫҚ
Дəріс  мақсаты: Ғылым  динамикасын, ғылымдағы  дəстүр  мен
жаңашылдықтың  қатынасын  көрсету. Ғылым  дамуында  ізгілік  қағидасы  жəне
ғылыми  теориялардың  арақатынастық  мəселесін  ашу. Ғылым  дамуын
түсіндіреті  əр  түрлі  жолдарды  қарастыру: континуизм, эволюциялық  теория,
дисконтинуизм, «эпистемологиялық  қопарылыс  теориясы», ғылыми  төңкеріс
анықтамасы. Жаңа  теориялық-методологиялық  идеялар  мен  əлемнің  ғылыми
көріністердің  өзгерісіне  тоқтау. Ғылыми  парадигма  мен  синтагманың
анықтамасын беру. Синергетиканың философиялық мəселелерін көрсету.
Ғылым динамикасы, ғылымда дəстүр мен жаңашылдықтың қатынасы
Ғылым  феномені  жəне  де  оның  даму  заңдылықтары  осы  уақытқа  дейін
қызықты  мəселердің  біріне  жатады. Ғылымды  теориялық  жəне  эмпириялық
жақтарынан  зерттеген. Əр  ғылымда  өзгеше  ережелер  мен  қағидалар
ұсынылғанмен бəріне ортақ заңдылықтар бар екендігі айқын. Тек ХХ ғ. аяғында
ғылым  дамуының  философиялық  тұжырымдамасы  толық  құрастырылды  деп
санауға болады; оған ықпал еткен  Т. Кун, К. Поппер, И. Лакатос, Ст. Тулмин,
П. Фейерабенд, М. Полани  т.б. Өзекті  болған  соң  ғылым  философиясының
сұрақтары осы уақытқа дейін əр түрлі мамандардың назарын өзіне тартады.
Əуелі төрт ұғымға анықтама берейік.
Дəстүр - ұрпақтан  ұрпаққа  жалғаса  алатын  əлеуметтік  пен  мəдени
мұраның  элементтері. Ғылымда  дəстүр  дегеніміз, ғылыми  танымда  жалпы
қабылданған  білімдер, нормалар  мен  идеалдар  жүйесі. Нақты  түрде  ол
ғалымдар  арасында  бір  дəлелденген  теорияның, ережелер  мен  нормалардың
адекваттік  түрі  бойынша  қабылдау  келісімі, конвенциясы. Дəстүр  ғылымда
шығармашылық процесті бақылау мен меңгеруді өткізетін ережелерді сақтауға
арналған консерватизм позициясын тұрақтандырады. Консерватизм сол себепте
дилетантизм мен білімсіздікке жол жабады. Осылар арқылы «нормалы ғылым»
өзінің өмірін атқарады, - дейді Томас Кун. Бірақ, дəстүр əрқашанда жаңалыққа
да  жол  қалдыру  керек. Себебі, ғылымның  жаңалығы  таза  ақ  қағаздан
басталмайды, оның қалыптасқан негізі бар; яғни, жиналған білім, əдет пен икем
қайта өндірілу керек.
Жаңашылдық - материалдық пен рухани сфералардағы жаңалықтар.
Жаңалықтар өздері екіге бөлінеді: 1. коррекция жасайтын, ескі дəстүрдің
кейбір  түрлерін  өзгертеді; 2. жаңа  дəстүрді енгізетін. Əр салада  екіншісі  қиын
қабылданады. Келесіде  ол  өзінің  қолдаушыларын  тауып  дамиды. Сөйтіп
концептуализация  арқылы (ғылыми  ортада  айқын  жарияланған  соң) ол  өзі
дəстүрге  айналады, білім  жүйесінде  өндіріледі. Жаңа  идеялар  дəстүрлі
терминология тілінде жарияланады немесе жаңа ұғымдарды енгізеді.
Ғылым  философиясында  сандық  тұрғыдан  жаңашылдықтар  мен

66
дəстүршілдіктер 4 млн. ғалымның  арасында 2000-ы  жемісті  болса, тек 45
радикалдар  деп  саналады. Дəстүр  мен  жаңалық  мəселесін «революция» мен
«эволюция» («қалыпты  даму»), интенсивті (радикалдық-революциялық) жəне
экстенсивті (фундаменталды  теориянының  қолдану  аймағын  кеңейту) даму
түрлері арқылы қарастырамыз.
Ғылыми  революция - ғылыми  білімнің  динамикасында  ғылымның
негізімен  бағытталған, зерттеу  стратегиясын  өзгерту  кезеңдерінде  күрделі  рөл
атқарады. Сол  кезеңдерді  ғылыми  революция  деп  атайды. Адамзат  өзінің
дамуында бірнеше ғылым мен техниканың революциясынан өтті: өнеркəсіптік,
электротехникалық, электрондық, бағдарлама жəне «жасыл» революциясы.
Сөйтіп, көлем  мен  өзгертудің  тереңдігіне  қарай  революцияларды
жаһандық, локалды  жəне  мини-революциялар  деп  бөледі. Фундаменталды
(жаһандық) революциялар 
ғылымның 
негіздерін (идеалдар, ғылым
нормаларын) жəне  дүниенің  ғылыми  бейнесін (онтология  өзгереді) күрделі
түрде өзгертеді. Локалды революциялар ғылымның негізін өзгерпей тек зерттеу
нақтылықтың бейнесін өзгертеді. Солай, ғылым дамуында түбегейлі өзгерістер
сонша көп емес.
Ғылым 
философиясында 
жаһандық
революциялардың 
үш
рационалдылық типтермен байланысты үш типі бар: классикалық, классикалық
емес, постнеоклассикалық; В.С. Степиннің пікірінше, тағы 4 типі - екіншісімен
байланысты, пəндік  ғылымның  шығуымен (ХVІІІ  ғ. аяғы - ХІХ  ғ. басы)
байланысты.
Ғылымда  революция  қалай  қалыптасады? Кейбір  пікірлер  бойынша,
ғылыми революциямен жаңалықтар ғылымда кездейсоқ болады, яғни, қосымша
зат  ретінде, нақты  мақсатты  шешкенде; ал  басқа  пікір  бойынша, ол  дəстүрлі
жолмен қалыптасқан қатал қызметтің табиғи жалғасы деген. Ал, осыған ықпал
ететін  факторларға  келсек, олар  ішкі  жəне  сыртқы  деп  бөлінеді. Осының
интерналистік пен экстерналистік нұсқаулары бар.
Мысалы, Б.Г. Юдин  сыртқы  факторлар  үстемді  десе, Б.С. Грязнов  ішкі
факторларды  таңдайды. Ал  Микулинский  сыртқы  мен  ішкі  факторлардың
ғылым  дамуында  бірлік  ықпалы  туралы  айтады. Сол  себепте, ғылыми
революциялар ішкі пəндік пен пəнаралық байланыста мүмкін.
Енді  нақты  түрде  осы  мəселе  бойынша  ғылым  философиясындағы
тұжырымдамалар мен пікірлерге тоқтайық.
Карл Раймунд Поппердің логикалық-методологиялық тұжырымдамасы.
Карл  Поппер  ХХ  ғ. батыс  философиясының  əйгілі  өкілі. Оның
шығармалары  философия, ғылым  логикасы, ғылым  методологиясы  мен
əлеуметтану салаларында жазылған  («Ғылыми білімнің логикасы мен дамуы»,
«Ашық  қоғам  жəне  оның  жаулары», «Историцизмнің  жоқшылығы» т.б.)
К. Поппердің атын «фаллибилизм» (ағл. қатеге бейімделген, күнəға батылған)
атты  ағыммен  байланыстырады. Оның  негізінде  Поппермен  ұсынылған
жүйелердің «фальсифицияландыру  қағидасы» жатыр. Əмбебап  пікірлерді
фальсифицияландыру  дегеніміз  оларды «бар  еместік» (жоқ) түрінде  бекіту.
Демаркацияның
мөлшері 
ретінде 
верификацияландыруды 
емес
фальсифицияландыруды  ұсыну  қажет. Яғни, біз  бір  ғылыми  жүйені  тек  сол