Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы


ШЫҒЫС СЕПТІКТІ ЖАНАМА ТОЛЫҚТАУЫШТАР



жүктеу 6,12 Mb.
Pdf просмотр
бет45/361
Дата05.11.2022
өлшемі6,12 Mb.
#38524
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   361
file20200121044531 (1)

 
ШЫҒЫС СЕПТІКТІ ЖАНАМА ТОЛЫҚТАУЫШТАР 
 
Аңдатпа 
Бұл мақалада сөйлем мүшелері, соның ішінде шығыс септігіне қатысты жанама толықтауыштар туралы ілім 
сөйлемнің синтаксистік құрылысы жөніндегі ілімнің құрамдас маңызды бөлігі болып табылатыны жөнінде сөз 
болмақ. Қазіргі әдеби тіліміздегі сөйлем мүшелерінің қай-қайсылары болса да, сонау ерте заманнан келе жатқан 
көне категориялар. ХV ғасырдан бергі кезеңдегі жазба ескерткіштерде сөйлемнің қазірде бар тұрлаусыз 
мүшелерінің барлық түрлері кездеседі. Негізінен алғанда, ол мүшелердің тұлғалық белгілерінде де, басқа 
мүшелермен байланысу тәсілдерінде де айтарлықтай үлкен өзгерістер байқалмайды. Сөйлем мүшелерінің 
негізгі белгілері, жасалуы, тыныс белгілері туралы стиль ғылыми ой-пікірлер бірінші кезеңде жан-жақты 
берілген. Бұл кезеңдегі зерттеулерде сөйлем мүшелерінің жасалуы жайлы тыңғылықты пікірлер, әсіресе 
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов тыңғылықты пікірлер айтып, ал 1940-1949 жылдары жарық көрген еңбектерде 
сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің екі түрлі – толықтауыш пен анықтауыш бір-бірінен ажыратылып 
қарастырылды. Шығыс септікті сөздер жанама толықтауыштармен бір комплексте қарастырғанда олардың 
мағыналарына сүйене отырып, оның жалпы комплекстік әсерін анықталатыны берілген. 
Түйін сөздер: 
толықтауыштар, шыңыс септік, пысықтауыш, тура толықтауыш, табыс септігі, тұрлаусыз 
мүшелер, септік жалғау, көмектес септік, ұқсас 
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде» атты 
еңбегінде халықтар арасындағы бірлікті нығайту, отансүйгіштікке тәрбиелеу, тіл мәдениетін орнық-
тыру мәселелеріне тоқталып: «Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз – Қазақстандық 
Отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру», – делінген [1, 1].
Шығыс септегіндегі жанама толықтауыштар, көбінесе, заттың неден, қандай материалдан 
істелгенін, қимыл процесінің мекендік арнасын заттың орнын, бір заттан екінші заттың 
баяндауыштық сапасының артық-кемдігін білдіреді (М.Балақаев). Сондай-ақ, іс-әрекеттің объектіге 
араласу, шектесуін, заттың арнасын білдіреді (О.Күлкенова). Іс-әрекеттің шығу объектісін, тегі, тобы 
ретінде көрінетін объектісін, салыстыру объектісін, іс-қимылдың әрекетіне түсетін бөлшектік 
объектіні, іс-қимылдың басталған мекенін, мезгілін білдіреді (Р.С. Әміров). 
Шығыс септік тұлғасындағы жанама толықтауыш сөздер мен пысықтауыштардың шектесетін 
жерлері – екеуінің де іс-әрекет, қимылға қатыстылығы. Бірі іс-қимылдың мекендік, мезгілдік басталу 
арнасын, шығуын, оның немен жүзеге асқанын көрсетсе, енді бірі іс-әрекеттің қай жерде, қашан, 
қалай болғандығын көрсетеді.
Толықтауыш пен пысықтауышты бір-бірінен ажыратуда бұл жерде де сөздердің тектік мәні, 
семантикасы негізге алынады. Шығыс септік жалғауының негізгі мағыналары – істің, әрекеттің 
шығар көзін, іс-әрекеттің таралған, ажыраған объектісін біліреді. Шығыс жалғауының осы басты 
мағыналық ерекшелігі сонау ескі дәуірден қалыптасқан қолданылу жүйесі болып табылады. Қазіргі 
кезде тілімізде шығыс септік тұлғасы ретінде -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен қосымшалары 
қолданылып жүр. Түркі тілдерінің өте ескі кезеңдерінде шығыс мәнін беретін арнаулы қосымша 
болады ма дейтін мәселеде бірсыпыра зерттеушілер шығыс септік қызметін Күлтегін мен Тоныкөк 
ескерткіштері тілінде жатыс жалғауы атқарғанын, шығыс септіктің арнаулы тұлғасы өте сирек 
ұшырайтынын айтады. Осыған байланысты М.Томанов мынадай мысалдар келтіреді: 
Өңден қағанғару сү йорыдым (Т). “Оң жақтан хандыққа қарай әскер аттанды”. Иарақлығ қантан 


Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г. 
34
келіп йаңа елтді? “Жарақтылар қайдан келіп тозғындатты?” 
Осындағы “өңден” сөзі шығыс тұлғалы екендігі, мекендік мәнде қолданылғандығы айқын. Шығыс 
септік жалғауының этимологиясы да зерттеушілер назарынан тыс қалмаған. Олардың кейбіреулері 
шығыс септік жалғауының алғашқы бөлігі жатыс септігінің жалғауы деп қарайды.
Б.А. Серебрянников соңғы –н элементі құралдық мәнді емес белгілі бір орыннан басқа жаққа 
жұмсалған қимылдың бағытын, білдіретін қосымша деп есептейді. Қазіргі шығыс септігінің 
мағынасын ескере отырып, М. Томанов ғалымның бұл пікірінің шындыққа жанасатындығын айтады. 
Сөйтіп -дан құрамы тарихи тұрғыдан былайша түсіндіреді «-да істің статикалық (қозғалыссыз) 
мекенін білдіреді де, -н істің бағытын білдіреді. Осы ізбен таман, дейін, шейін, кейін сөздері 
құрамындағы –н-ді де бір кезгі сондай қосымша деп қарау керек» [2, 163].
Тіл тарихына арналған еңбектерде шығыс септігінің мынадай мағыналары бары көрсетіледі: 
-
Әрекеттің себебін білдіреді. Мысалы: Ер ышдаын қорқуды. “Ер істен қорықты”. 
-
Іс-әрекеттің болатын, болған уақытын білдіреді. Мысалы: Соң расында таш білен ташлап өр 
дүрдүрлер. 
-
Кейде шығыс жалғаулы сөздер – іс-әрекеттің пассив субъектісін де білдіреді. Мысалы: Бурун 
айтылы пайғамбардан.
-
Заттың, әрекеттің сараланғанын, салыстырмалы сынын да білдіреді. 
Мысалы: Барчадан күчлу, барчадан татлы.
- Заттың тегін, негізін білдіру үшін де қолданылады. Бұл әсіресе фольклорлық шығармаларда жиі 
кездеседі. Шығыс септігінің бұл мәні соңғы кездерде ғана қалыптасқандығы туралы да айтылады. 
Сондай-ақ көне ескерткіштердің тілінде шығыс септігі табыс және жатыс септіктерінің орнына 
қолданылған. Әсіресе шығыс септігінің жатыс септігімен мәндес жұмсалуы өте актив болған. Бұл 
мәндестік, сірә, осы екі жалғаудың генезистік бірлігіне байланысты болса керек. «Қазіргі тілімізде де 
кейде жатыс пен шығыс жалғауларының арасында айқын семантикалық жік байқала бермейтінін, 
соның өзі бір кездегі формалық ұяластықтың салдары болса керек» дейді М.Томанов [2, 165]. 
Шындығында да, жатыс септігі мен шығыс септігі арасындағы осындай ұқсастықтардың 
нәтижесінде болса керек, олардың мағыналарын бір-бірінен ажыратуда көптеген қиыншылықтарға 
кездесіп жатамыз. Себебі жатыс септігі өзінің табиғатында аты айтып тұрғандай мекендік, орын 
мәнінде жұмсалып, көп жағдайда пысықтауыш қызметінде келеді. Шығыс септігі де пысықтауыштың 
қызметінде келеді. Жанама толықтауыш болған кезде шығыс септікті сөз кімнен? неден? немесе 
кімдерден? нелерден? деген сұрақтарға жауап беріп, іс-әрекеттің объектілік қырын толықтырып 
тұрады. Әйтсе де, шығыс септігі негізінен мекенді білдіреді. С.Аманжоловтың пікірінше оның түбірі 
жатыс септігімен бір. Ол сөздің мағынасына қарай “қашан?”, “қашаннан?” деген сұрауларға жауап 
береді; қалай, қайтіп... сұрауларына да жауап береді. Сондықтан мұның мағынасы көп дейді.
П.М. Мелиоранский шығыс септіктің мынадай жағдайларда қолданылатынын көрсетеді:
- бір затқа қатысты әрекеттің қай қырынан болып жатқанын көрсетеді: алаштан асқан батыр, 
көктен түсіп келген тұлпар; 
- іс-әрекеттің басталу қайнар көзін білдіреді: Петербургтан шыққаныма үш ай болды.
- етістіктің басқару қабілеті осы септік арқылы жүзеге асады: айырылу, құтылу, сақтау, болу, құр 
қалу, құтқару етістіктерімен. Мысалы: Ата-шешесінен айырған. Қалмақ халқынан бірнеше жүз 
отбасы бөлінді. Сені құдай сақтасын аурудан! 
- (іс-әрекеттің) қашу, жасырыну, ұялу, қорқу, жиіркену, сескену секілді етістіктермен келетін 
деректі, дерексіз сөздер шығыс септігінде келеді: одан қаштым, аюдан қорыққан орманға бармас т.б. 
- алу, тартып алу, сатып алу, сұрау секілді адамға қатысты етістіктермен келетін жанды зат 
есімдер шығыс септіктен жасалады: досыңнан сұра т.б. 
- бүтіннің бір бөлшегі болса, бүтінге шығыс септігі жалғанады: Балықтан ас пісіріп қойғыздым. 
- бір нәрсенің неден жасалған материалы шығыс септігінде тұрады: тастан қалады т.б.
- белгілі бір затпен байланысқа немесе қатынасқа түсетін затты білдіреді: Жағасынан ұстап алып 
ұрды жерге.
Ғалым соңғысының өз ішінде 5 түрі бар екенін айтады [Мелиоранский].
Қазіргі қазақ тіл білімінде шығыс септігінің мынадай мағыналары белгілі: 
1.
Орынды, мекенді, маңайды көрсетеді. Мысалы: 

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   361




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау