Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

жүктеу 6,12 Mb.

Pdf просмотр

бет	29/361
Дата	05.11.2022
өлшемі	6,12 Mb.
	#38524

1 ... 25 26 27 28 29 30 31 32 ... 361

file20200121044531 (1)

форма тудырушы
(немесе сөз түрлендіруші)
жұрнақтар
және
жалғаулар
деп аталып жүрген қосым-
ша түріне тән болып келеді. Форма тудырушы жұрнақтар мен жалғаулардың грамматикалық мағына
білдіруі мен сөз түрлендіру қасиеті жағынан айырмашылығы жоқ деп есептеледі, алайда жалғаулардың
сөзге жалғану өрісі кең және де басқа форма тудыратын қосымшалардан синтаксистік қызметі жағынан
үлкен айырмашылығы бар, жалғаулар сөйлем ішінде сөз бен сөзді байланыстырып, олардың сөзге
үстейтін грамматикалық мағыналары сол байланысқан сөздер арасындағы қатынастар негізінде айқын-
далып отырады. Мұндай қызметтік қасиеттер жалғаулардан басқа форма тудыратын қосымшаларға тән
емес. Сол себепті Ы.Маманов жалғауларды форма тудыратын қосымшалар қатарына қосқанымен,
олардың синтаксистік-қатысымдық қызметінің маңыздылығына қарай,
жалғаулар
деп бөліп атайды [9,
146-148]. С.Исаев қосымшалардың сөздерді байланыстыра отырып, үстейтін мағыналары мен олардан
туындайтын қызметіне қарай жіктемесін жасаған. Бұл жіктемеде форма тудырушы қосымшаларды, ал-
дымен,
жұрнақтар
және ж
алғаулар
деп, ал жалғауларды:
субстантивтік, субстантивтік-адвер-
биалдық
және
предикаттық
деп бөледі.
Субстантивтік
жалғаулар тек заттық мағынамен байла-
нысты болады және өзге сөз таптарын заттандыру қасиетіне ие. Сол себепті С.Исаев субстантивтік жал-
ғаулар қатарына
тәуелдік
жалғау мен
грамматикалық септіктерді
жатқызады.
Субстантивтік-адвер-
биалдық
жалғаулар заттық мағынаға қоса үстеулік мағына жасайды, яғни үстеу тудырады және үстеу-
дің қызметін атқарады. Бұл топқа көлемдік септіктер: барыс, жатыс, шығыс септіктері енеді [9, 230-232].

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
20
Дәл осылайша синтетикалық байланысқа түсетін, сөз тіркестеріндегі діңгек компонент болып
табылатын кез келген сөз өзге сөздердің онымен байланысқа түсу дәрежесімен санаса отырып,
өзіндік семантикалық ерекшелікке ие болады. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғау жүйесі негізінен
алғанда, көне түркі тіліндегі және қазіргі түркі тілдеріндегі септік жалғау жүйесімен сәйкес келуі
заңды құбылыс саналады, өйткені олардың төркіні, қалыптасу кезеңдері, сипаты көбіне ортақ болып
келеді, сондықтан қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде
атау, ілік, барыс,табыс, жатыс, шығыс
септік жалғауларының сыртқы тұлғалары да, мағыналары да, қызметтері де негізінен ұқсас болып
келеді. С. Исаев оны қазақ тіліндегі септік жалғау жүйесінің өте ерте кезде қалыптасып, сөз
түрлендіру, парадигмалық сипаты, тұлғалық түрлері, әрқайсысының мағыналық шеңбері, сөйлемде
атқаратын қызметі мен сөздер арасындағы грамматикалық қатынастары тұрақталып, кейін жекелеген
түркі тілдерінде үлкен өзгеріске түспей енгендігін байқатады деп есептейді. Осы тұрғыдан алғанда,
қазақ тілінің өзіндік

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 25 26 27 28 29 30 31 32 ... 361