Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

заңынан шығатын тіл өңінің

жүктеу 6,12 Mb.

Pdf просмотр

бет	26/361
Дата	05.11.2022
өлшемі	6,12 Mb.
	#38524

1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 ... 361

file20200121044531 (1)

заңынан
шығатын
тіл өңінің
жүйелерін танытады, ғылыми
сөзөнерінен
шыққан нәрселердің мазмұн
жағының жүйелерін танытады» [4, 148]. Осыған орай, А.Байтұрсынұлы сөзді өнер деңгейінде
қолдана білу үшін ең қажеттісі
тіл қисыны
санайды. «Тіл қисыны дегеніміз – асыл сөздің асыл
болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым». «Сөздің келісті болатын заңдарын, шарттарын
біліп тізу – тіл қисыны».Тілдің қисынын келістіріп қолданудың басты ұстанымы – сөз талғау деп
есептейді. Шығармаға таңдап алынатын сөз мағынасына қарай үйлесімді,нақты, өңді, ұнамды болу
қажет, сондықтан сөз талғаудың да өзіндік шарттары көрсетіледі:

сөз дұрыстығы;

тіл тазалығы;

тіл (лұғат) анықтығы;

тіл дәлдігі.
Тілдің қисынын келістіретін әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Бұл үшін,
алдымен
, «сөздердің тұлғасын мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты
нәрселерді біліп, әрқайсысын өз орнына тұтыну;
екіншіден
, сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп,
дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру;
үшіншіден,
сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дұрыс
құрмаластырып, дұрыс орындастыру» [4, 150], – деп атап көрсеткен екен.
Дүниенің тілдік бейнесі тілдік бірліктер арқылы жасалып, тілдің ұлттық ерекшелігі ретінде
лексикада көрініс табады, оны адамның қатынас құралына айналдыратын – тіл табиғатын танытатын
грамматикалық амал-тәсілдер, заңдар, шарттар. А.Байтұрсынұлы: «Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын
аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәріне
жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама-қадарынша жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
18
қиын. Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен
айтып, басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік керек» [4, 141], – деп, тілді қолдана білуге үлкен мән
бергені белгілі. Ғалымның пайымдауынша, тілді қолдана білу – айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді
таңдап ала білу және сол сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білу [4, 149-150].
А.Байтұрсынұлы «Қазақша сөз жазушыларға» атты еңбегінде аталған ойларын таратып -.
Ғалымның пайымдауынша, тілді қисынын келтіріп қолдану емлеге сүйенеді, ал емле тілдің
табиғатына сай болу қажает. «Емле – жазу үшін шығарылған нәрсе, жазу – тіл үшін шығарылған
нәрсе. Олай болса, тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек» [5, 91].
Сөйтіп, тілдің қисынын келістіретін әр сөздің, әр сөйлемнің білдіретін мағынасының көңілге
қонымдылығы оны құрап тұрған сөздердің тұлғалық және синтаксистік жақтан үйлесімді
қолданылуы екен А.Байтұрсынұлы оның да жолдарын көрсеткен, ол – «сөздердің тұлғасын
мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді біліп, әрқайсысын өз
орнына тұтыну». Бұл тұжырым сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік
қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге әртүрлі грамматикалық мағына үстеп, сөз бен сөзді
байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің парадигмалық түрлену жүйесінің бірі –

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 ... 361