Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж. 
101
фонетикалық ерекшеліктеріне сүйеніп, дыбыстық жүйеге баса мән бергеніміз абзал. Өйткені, сөздің 
сыртқы қалыбы болып есептелетін дыбыстар, мағынаға да өз әсерін тигізеді. Сол себепті 
Л.Блумфильд:…изучение языка следует начинать с фонологии и формы, звучания, а не со значения, – 
деп ескертеді [7, 164 б.]. Дыбыс түбірлі өзгерістерге тез ұшырай бермейтін тұрақты тілдік құбылыс, 
тілдің ежелден келе жатқан материалдық қабыршағы. Әр дәуірдегі, тарихтың әрбір кезеңіндегі 
дыбыстардың бір-біріне әсерін, түзілуін, сәйкестігін, олардың мағыналық қызметін тарихи жазба 
ескерткіштердің тіліне сүйеніп зерттеу тарихи фонетиканың негізгі міндеттерінің бірі.
Ы-і, и-у дыбыстарын айтқанда, Қ.Жұбановтың айтуынша, түрліше өзгеріс болады. «ы-і 
әнделгенде, «е-ге» айналады, и-у әнделгенде, «о-ға» айналады» [1, 54 б.]. Демек, осы жерде 
дыбыстардың типологиялық жіктелісі пайда болады. 
Қазақ тілінде Қ.Жұбановтың «...үйдің қабырғасы болмас бұрын, оны құрастырған кірпіштер 
болмас бұрын оны құраған құм топырақтар болғаны сияқты, сөз – тіл болмас бұрын дыбыстар, дыбыс 
болғанда да осы күнгі біз білетін «а», «в», «с» дыбыстары болған сияқты көрінеді» деген болатын
[1, 43 б.]. Әрине, қазақ тілінің тарихындағы дауыссыз дыбыстар жөніндегі соңғы пікірлердің ғалым 
Б.Сағындықұлынан асырып айтқан ешкім болған жоқ. Сондықьтан дауыссыз дыбыстардың тарихи 
типологиялық жіктелісінде асырып айтар пікіріміз де жоқ. Дауысты дыбыстардың түп атасы «а» 
болған деген Қ.Жұбановтың пікіріне түркі тілдеріндегі дауысты дыбыстардың тарихи типологиялық 
жіктелісін қарастыру барысында көз жеткізіп отырмыз. 
Көне түркі тілінде дауысты дыбыстар дауыссыз дыбыстардың жуан-жіңішкелігіне қарай таңбалау 
үрдісі болған. Демек, дыбыс жазуы сол кезеңдерде болды десек те, буын жазуының әлі де болса, табы 
бар екендігін көруімізге болады. Осыған қарап, дыбыстар жіктелмей тұрып та, тіл құралмаған секілді 
көрінгенмен, дыбыстар табиғатын танып-білу, олардың типологиясын қарастыру заңды деп санаймыз.
Тұлғалық жағына адам танымастай болып өзгерген сөздерді тарих қойнауына індете зерттегенде 
ежелде қандай түрде болғанын, қазір қандай тұлғада екенін дыбыс сәйкестіктеріне сүйеніп анықтай 
аламыз. 
Дыбыс сәйкестіктерін сөзжасамның тәсілі ретінде қарастырған кейбір ғалымдар пікіріне 
А.Ерімбетова мен Ж.Қоқанова сынды жас ғалымдар мынадай ой-пікірін білдіреді: «Шынында да, 
дыбыс сәйкестіктері – сөз мағынасына әсер ететін тек қана сөзжасамның тәсілі ретінде қарастыруға 
болмайтын тілдік құбылыс. Дыбыс сәйкестіктері фонетика және морфология салалары жеке-дара 
түсіндіре алмайтын, таза сөзжасам тәсілі деп айтуға да келмейтін, фонетика, морфология, 
семантиканың үшеуіне де белгілі бір дәрежеде қатысы бар аралық әрі тіліміздің құрылымдық 
ерекшеліктерін, тарихи орнын анықтауда елеулі орын алатын құбылыс. Бұл құбылыс тілімізде бір 
буынды сөздерге қатысты тек жаңа сөз тудыру қабілеті бар дыбыс сәйкестіктері арқылы көрінсе, ал 
кей жағдайда сөздің тұлғалық өзгеріске түскенімен, мағыналық бірлікте қолданылуы, ал енді бірде 
мағыналық саралануына да ықпал ететін моносиллабтар және полисиллабтар құрамындағы дыбыс 
сәйкестіктері арқылы көрініс табады» [8, 25 б.].
Қазіргі қазақ тілін жазба ескерткіштердің тілмен салыстырғанда фонетикалық варианттар ерекше 
айқындала келіп, әр түрлі дыбыс сәйкестіктерін түзеді. Солардың бір парасы 

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: