Бухгалтерлік есеп қағидалары пәні бойынша

Бухгалтерлік есеп дегеніміз Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңдылығымен, бухгалтерлік есеп стандарттарымен, сонымен қатар ұйымның есептік саясатымен реттелетін кәсіпкерлер мен ұйымдардың операциялары мен оқиғалары туралы ақпараттарды жинау, тіркеу және жалпылау жүйесі.

Бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасаудың қағидалары болып есептеу және үздіксіздік қағидалары табылады. Қаржылық есеп берудің негізгі сапалық сипаттамалары: түсініктілік, орындылық, сенімділік және салыстырмалылық (шынайы көрсету, нейтралдылық, жан-жақтылық, толықтылық және т.б.).

Қолда бар құралдардың тиімді қолданылуын және олардың сақтығына бақылауды дұрыс ұйымдастыру құралдардың жіктелуін қажет етеді.

Кәсіпорынның шаруашылық құралдары келесідей бөлінеді: құрамы (түрлері), орналасуы және қалыптасу көздері.

Шаруашылық құралдарды қалыптасу көздері және мақсаты бойынша топтастыру негізіне берілген кәсіпорынға бекіту белгісі салынған.

Негізгі әдебиет: 1, 5, 6, 7, 9, 13.

Қосымша әдебиет: 1,2,3,4.
№3 тақырып. Қаржылық жағдай және бухгалтерлік теңдік

Кәсіпорын қызметі бойынша негізделген басқарушылық шешімдер қабылдау үшін кәсіпорын қолында мүліктің қандай түрлері бар және олар қандай көздерден қалыптасқанын білу қажет. Бұндай мәліметтер жалпы ақшалай бағалауда кәсіпорын мүлкін түрлері мен орналасуы (актив) және оның қалыптасу көздері (капитал және міндеттемелер) бойынша белгілі бір мерзімге ақшалай бағалауда экономикалық топтастыру мен жапы көрсетудің әдісі болып табылатын бухгалтерлік баланста келтіріледі.

Әрбір экономикалық элемент баланс бабы деп аталады. Баланс активінің барлық баптарының қорытындысы баланс капиталы мен міндеттемелерінің барлық баптарының қорытындысына тең болуы қажет, өйткені баланстың екі жақ бөлігінде де бірдей шаруашылық құралдар екі топтастыруда: түрлері мен орналасуы және олардың қалыптасу көздері бойынша көрсетіледі.

Баланстың мазмұны ҚЕХС №1 «Қаржылық есеп беруді көрсету» бухгалтерлік есеп стандартымен реттеледі.

Бухгалтерлік баланс құралдар мен олардың қалыптасу көздерінің белгілі бір мерзімге жағдайын көрсетеді. Шаруашылық әрекет процесінде құралдардың үздіксіз қозғалысы, олардың құрамы мен қалыптасу көздерінде өзерістер болады. Субъектілер әрекет процесінде шаруашылық операциялар жасайды және құралдар мен олардың көздерінің құрамында қандай да бір өзгерістерге әкеледі. Баланста олар сәйкес баптың өсуі немесе кемуі түрінде көрсетіледі, баланстың жаңа баптарының пайда болуына немесе олардың жойылуына әкеледі.

Шаруашылық операцияларды қарастыра отырып, әрқашан сақталынатын баланстық тепе-теңдікті А=МК+М ескеру қажет. Әр шаруашылық операция, бухгалтерлік есептің екі объектісін қарастыра отырып, өзгерістердің төрт типінің біреуіне жатуы мүмкін:

1 – Активті

2 – Пассивті

3 – Активті-пассивті көбею жағына

4 – Активті-пассивті азаю жағына

Белгілі бір мерзімге шаруашылық ресурстардың бар болуы туралы бухгалтерлік баланс беретін мәліметтер басшылықтың жедел басқаруы үшін жеткіліксіз. Күн сайын шаруашылық құралдардың жеке түрлерінің қозғалысын, олардың құралу көздерінің өзгерісін, шаруашылық процестердің нәтижелерін және т.б. есепке алу қажет. Бұл барлық өзгерістер шоттарда көрсетіледі. Шоттардың көмегімен есептің біртекті объектілеріне экономикалық топтастыру, сонымен қатар ағымдағы бақылау жүзеге асырылады.

Әр жеке шотта есепке алынатын объектінің бастапқы жағдайы, содан кейін оның өзгерісі (көбеюі немесе азаюы) тіркеледі, бұл кез-келген сәтте құралдар мен олардың құралу көздерінің топтарының жаңа жағдайын, шаруашылық әрекеттің процестері мен нәтижелерін анықтауға мүмкіндік береді.

Шоттар баланспен байланысты. Актив, меншікті капитал мен міндеттемелердің әрбір бабына сондай атауда сәйкес шоттар ашылады.

Ай басына шоттар алдыңғы айдың балансының негізінде ашылады. Шот ашу – бұл яғни ай басына қалдықты (сальдо) жазу. Активті шоттарда қалдық - дебеті бойынша, ал пассивті шоттарда кредиті бойынша жазылады.

Шоттарда айдың ағымында жазылатын қорытынды сомалар айналымдар деп аталады. Дебет жағында жазылатын сомалар – дебеттік, ал кредит жағында жазылатын сома кредиттік айналым деп аталады.

Ай соңында қалдық келесідей анықталады:

Қс = Қб + Ад – Ак Қс = Қб + Ак – Ад Қс = Қб + Ак – Ад

Қб – бастапқы қалдық;

А – айналымдар (дебеттік, кредиттік).
Әр шаруашылық операцияда бухгалтерлік есептің өзара байланысқан екі немесе бірнеше шоттар қатысады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияны көрсету әдісі ретінде кәсіпорында болып жатқан барлық шаруашылық процестерді есепке алу үшін қолданылады. Шоттар арасындағы пайда болатын өзара байланыс – корреспонденция, ал шоттардың өзі корреспонденцияланатын деп аталады. Операцияны шоттарға үлестірмес бұрын қандай шот­тарда жазу жүргізілу керектігін көрсететін шоттық формулалар – проводкалар құрылады. Дебеттелетін және кредиттелетін шот­тарды, шаруашылық операцияның сомасын көрсету тек құжаттардың негізінде жасалатын бухгалтерлік проводка деп атайды.

Бухгалтерлік проводкаларды құруда талқылаудың келесі ло­гикасын ұстану ұсынылады:

1. 
   Берілген шаруашылық операция есептің қандай объектілерін (шоттарын) қарастырып отыр.
   
2. 
   Бұл шоттарда не есепке алынады (активтер, капитал, міндеттемелер, табыстар, шығындар).
   
3. 
   Шаруашылық операцияның нәтижесінен бұл шоттарда қандай өзгерістер болды.
   
4. 
   Болған өзгерістерге сәйкес дебеттелетін және кредиттелетін шоттарды анықтау.
   

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы толығырақ ақпарат беру үшін №1 «Қаржылық есеп беруді беру» ҚЕХС қолданылады. №1 ҚЕХС-на сәйкес қаржылық есеп берудің толық құрамы келесі құраушылардан тұрады:

1. 
   Бухгалтерлік баланс
   
2. 
   Пайдалар мен залалдар туралы есеп беру (Кірістер мен шығындар туралы есеп беру)
   
3. 
   Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру
   
4. 
   Ақша қозғалысы туралы есеп беру
   
5. 
   Есептік саясат және түсініктеме қағаз.
   

Активтер – бұл өткен кезең оқиғалары нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын және экономикалық пайда күтілетін ресурстар.

Міндеттемелер – бұл өткен кезең оқиғаларынан пайда бола-тын кәсіпорынның ағымдағы берешегі, оларды реттеу экономика-лық пайдасы бар ресурстардың кәсіпорыннан шығуына әкеледі.

Меншікті капитал – бұл кәсіпорынның барлық міндет-темелерін шегергеннен кейін активтердегі үлесі.

Кірістер – қатысушылардың акционерлік капиталға салым-дарымен байланыссыз меншікті капиталдың ұлғаюымен көрінетін, активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы түрінде болатын есептік кезеңдегі экономикалық пайдалардың көбеюі.

Шығындар - акционерлік капиталға қатысушылар арасында бөлінумен байланыссыз меншікті капиталдың кемуіне әкелетін, активтердің азаюы немесе міндеттемелердің ұлғаюы нысанында болатын есептік кезеңдегі экономикалық пайдалардың азаюы.

Ұзақ мерзімді активтер: негізгі құралдар, материалдық емес активтер, инвестициялар, аяқталмаған құрылыс.

Қысқа мерзімді активтер: ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық қарыз, болашақ кезең шығындары.

Ұзақ мерзімді міндеттемелер: несиелер мен қарыздар, кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер, жалдық міндеттемелер.

Қысқа мерзімді міндеттемелер: ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздардың, жалдық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, салықтар, еңбекақы, есептелген қарыздар бойынша берешек және т.б.

Меншікті капитал: жарияланған капитал, төленбеген капитал, эмиссиялық кіріс, резервтік капитал, бөлінбеген табыс.

Негізгі әдебиет: 1, 5, 6, 7, 9, 13.

Қосымша әдебиет: 1,2,3,4.

№6 тақырып. Қысқа мерзімді активтер есебі: ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері

Ақша қаражаттарын басқару қаржы нарықтарының аса күрделігіне қарай маңыздырақ бола бастады. Бәсеке қабілеттілік фирмаға жаңалықтарды енгізу мен әрі қарай дамуы үшін қаражаттарды таба алуына талап қояды. Ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерін дұрыс ашу мен жіктеу компания өтімділігін дәл бағалау үшін қажет.

Ақша қаражаттарға қолма-қол ақшалар мен талап етілуіне қарай белгілі бір мерзімге салымдар жатады. Ақша қаражаттарға тек міндеттемелерді жедел төлеу үшін қолданыла алатындар ғана жатады. Ақша қаражаттары: қаржылық мекемелердегі ағымдағы шоттардағы қалдықтар, қолма-қол қағаз ақшалар, тиындар, валюта, кассаның қолма-қол сомалары және жедел депозиттер мен қайтарып алулар үшін қаржылық мекемелермен алынған кәсіпорын кассасындағы нақты берілетін ақшалай құжаттар. Бұл берілетін ақшалай құжаттарға қарапайым чектер, кассалық ордерлер, клиент чектері, ақшалай аударымдар және есеп айырысудың басқа да құралдары жатады. «Ақшалай қаражаттар» баланстық бабының қалдығы ақшалай шотқа жататын барлық атауларды көрсетеді.

Ақшалай қаражаттардың эквиваленті – ақшалай қаражаттардың белгілі бір сомасына тез айналатын және құндылығының өзгеруінің мәнсіз қатері бар қысқа мерзімді және жоғары өтімді салымдар.

Ақшалай қаражаттарға пошта маркалары, жұмыскерлердің іс-сапарлық шығындарына аванстар (алдын-ала төленген шығындар), компания жұмыскерлерінің дебиторлық қарыздары және жұмыскерлер мен сыртқы қатысушыларға төленген ақшалай аванстар (алынуға тиіс шоттар) жатпайды.

Кәсіпорынның барлық уақытша бос ақша қаражаттарын банктерде ашылған ағымдағы, корреспонденциялық шоттарда сақтайды. Шот белгіленген нысандағы өтініш, жарғының көшірмесімен бірге, құрылтай шарты, тіркеу куәлігі, басшы мен бас бухгалтердің қолдары қойылған карточка және кәсіпорынның нотариалды бекітілген мөрі, салық комитетінен кәсіпорынның салық төлеуші ретінде тіркелуі туралы анықтама, бас бухгалтерді бекіту бұйрығының көшірмесі және кәсіпорынның басшылық өкілетін куәләндіретін құжат негізінде ашылады.

Есеп айырысу шоты бойынша операциялар уақытылы және дұрыс рәсімделген төлем құжаттары негізінде банкпен жүзеге асырылады: төлем тапсырыстары, талап тапсырыстары, чектер, қолма-қол ақшамен төлемге хабарландырулар және т.б.

Ұлттық валютаның ағымдағы, банктік шоттардағы қозғалысы және бары туралы ақпаратты жалпылау үшін 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттар» шоты арналған. Оның дебеті бойынша ақшаның түсуі мен қалдықтарын, ал кредиті бойынша - шоттан ақшаны есептен шығаруды көрсетеді.

Кәсіпорын қолма-қол ақшаны кассада сақтай алады. Қолма-қол ақшалар кассаға ағымдағы, банктік шоттардан ақша чегі бойынша түседі. Ақшаның келіп түсуі кіріс кассалық ордерімен рәсімделеді, ал шығысы – шығыс кассалық ордермен немесе төлем ведомостерімен. Кассалық ордер бойынша ақшаның қабылдануы мен берілуі тек оларды толтыру күні ғана жасала алады. Кіріс және шығыс кассалық ордерлері кассалық кітапта операцияларды есептеу үшін негіз болып табылады. Әр кәсіпорын тек бір кассалық кітапқа ие, ол номірленген, тігілген және мөрмен бекітілген болу керек. Резиденттер арасындағы барлық төлемдер тек теңгеде жүзеге асырылады, ал резиденттер мен резидент еместер арасындағы операциялар шетел валютасында жүзеге асырыла алады.

Есепте операцияларды көрсету валютаны айырбастаудың нарықтық бағамы көмегімен жүзеге асырылады. Нарықтық бағам – Қазақстандық қор биржасында қалыптасқан теңгенің шетел валютасына орташа салмақтандырылған биржалық бағамы. Нарықтық бағамның өзгеруіне байланысты бағамдық айырма пайда болады. Бағамдық айырма – бұл шетел валютасы бірліктерінің бір көлемінің бухгалтерлік есеп жүйесінде көрсету нәтижесінде, ұлттық валютада нарық бағамының өзгеруі нәтижесінде пайда болған айырма. Есепте бағамдық айырма операциялар бойынша пайда болған дебиторлық, кредиторлық қарызды өтеумен байланысты әр операция алдында табыстар мен шығыстар ретінде олардың пайда болу кезеңінде танылады.

Негізгі әдебиет: 1, 3, 5, 6, 7, 9, 13.

Қосымша әдебиет: 1,2,3.
№7 тақырып. Тауарлық-материалдық қорлар есебі

Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар еңбек заттары да қатысады, олар тауарлық-материлдық қорлар ретінде болады. Еңбек құралдарынан айырмашылығы еңбек заттары өндіріс процесіне бір-ақ рет қатысады және өз құнын өндірілетін өнімнің өзіндік құнына, оның материалдық негізін құрай отырып, толығымен қосады.

Тауарлы-материлдық қорлар дегеніміз өндірісте пайдалану немесе жұмыстар мен қызметтерді орындау үшін қолданылатын шикізаттар, материалдар, ыдыс және ыдыстық заттар, басқа да материалдар қоры түріндегі активтер; аяқталмаған өндіріс, сонымен қоса дайын өнім, тауарлар, тұлғаның қызметінде сатуға арналған, сонымен қатар жолдағы тауарлар.

Кәсіпорындағы тауарлы-материлдық қорлар есебі бухгалтерлік есептің №2 ҚЕХС «Қорлар» стандартына сәйкес ұйымдастырылады, оның мақсаты ТМҚ есеп тәртібін анықтау: ТМҚ сыныптамасы мен бағасын жіктеу, өндіріспен байланысты шығындар есебі және қалыптастырылған ТМҚ өндірістік өзіндік құнын есепке алу. Ұйымның материалдық құндылық есебіне жататын қажетті алғы шарт бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі жоспарымен бекітілген қызмет ететін материалдар сыныптамасын қадағалау болып табылады.

ТМҚ-лар өткізудің таза құны және өзіндік құнының ең төмен мәні бойынша бағаланады. Өткізудің таза құны-тауарды өткізудің жорамал бағасы, тауарларды сатуға дейінгі дайындық және оны сату бойынша шығындардың шегерімі.

Өткізудің таза құнын анықтау үшін мынандай әдістерді пайдалануға болады:

- бап бойынша әдіс;

- негізгі тауарлық топтар әдісі;

- қорлардың жалпы денгейінің әдісі.

Бап бойынша әдісті қолданған кезде әр ТМҚ-дың атауынан ең аз мағынада өткізудің құны мен баланстық құны таңдап алынады.

Негізгі тауарлық топтардың әдісін қолданған кезде, әр ТМҚ тобынан өткізудің баланстық құны мен таза құнының ең азы таңдап алынады.

Қорлардың жалпы деңгейінің әдісін қолданған кезде барлық ТМҚ-ды өткізуді баланстық құнының ең аз мәні таңдап алынады.

7 «Қорлар» стандартына сәйкес ТМҚ дайындау немесе сатып алу (іс-жүзінде оларды сатып алу, әзірлеу) өзіндік құны бойынша көрсетіледі. ТМҚ өзіндік құнына: сатып алуға кеткен шығындар, ТДШ (транспорттық дайындау шығындары), оларды кәсіпорынның орналасқан жеріне жеткізу және қалпына келтіру бойынша, өнімді (жұмысты, қызметті) қайта өңдеуге кеткен шығындар кіреді.

Өнімді (жұмысты, қызметті) өндіруге кеткен шығындар олардың экономикалық мазмұны бойынша келесі элементтер бойынша топтастырылады:

- материалдық шығындар;

- еңбекақыға кеткен шығындар;

- сақтандыруға кеткен төлемдер;

- құралдардың тозуы;

- басқа да шығындар.

өнеркәсіптегі өнімді, қызметті, жұмысты пайдалану кезінде материалдарды бағалауды, келесі әдісттердің бірімен жүргізеді:

- орташа құны (орташа баға);

- арнайы сәйкестендіру;

- бірінші сатып алу құны бойынша (ФИФО).

Орташа салмақтандыру өзіндік құны бойынша материалдарды бағалау құндылықтардың әр бір түрі бойынша берілген өндірісте есеп беру кезінде қолданатын материалдардың жалпы құнын, сатып алынған орташа бағасын сәйкесінше материалдардың санына көбейту жолымен анықтайды.

Материалдарды ФИФО әдісімен бағалау кезінде алдыңғы кезекте бірінші шығарылған немесе сатып алынған материалдардың құнын есептен шығару көзделеді.

Арнайы сәйкестендіру бойынша бағалау әдісі өзара бірін-бірі ауыстырмайтын және арнайы жобалар мен тапсырыстарға арналған материалдар бірлігінің өзіндік құнын есептеуді көздейді.

Шаруашылық тұлға ТМҚ-ды есепке алу үшін үзіліссіз және мерзімдік есепке алу жүйесін пайдалана алады. Мерзімдік жүйені қолданғанда жыл бойы ТМҚ – ның тиянақты есебі жүргізілмейді. ТМҚ-ның іс жүзіндегі бар болуын түгендеу бойынша анықтайды. өткізілген ТМҚ-ның нақты өзіндік құнын келесі формула бойынша есептейді:

С\С=Қ_б+Т-Қ_с

Мұндағы Қ_б – есеп беру мерзімінің басындағы ТМҚ қалдығы

Т – ТМҚ-ның түсімі

Қ_с - есеп беру мерзімінің соңындағы ТМҚ қалдығы

Қорлардың есебі үшін 1300 «Қорлар» бөлімшесінің шоттары арналған. Олардың дебеті бойынша келіп түскен қорлардың құны ақша қаражаттарының есебінің шоттарымен, жабдықтаушылармен есеп айырысу шоттарымен корреспонденциялана отырып көрсетіледі.

Өндіріс аясынан айналу аясына өнімнің өтуі өнімнің шығуы деп аталады. Өнімді өткізу процесі кезінде, кәсіпорын ақша қаражаттарын алады. Олар арқылы өндіріс шығындарын жабады, салық бойынша бюджетпен және басқа да төлемдермен есеп айырысады, еңбекақы бойынша жұмыс істеушілермен, жабдықтаушылармен және мердігерлермен, басқа да кредиторлармен есеп айырысады. Дайын өнімнің бар болуын және қозғалысы туралы мәліметтерді талдау үшін 1320 «Дайын өнім» шотын пайдаланады. 1320 «Дайын өнім» шотының дебеті бойынша өнімнің өндірістен жіберілген және қоймаға тапсырылған іс - жүзіндегі өндірістік өзіндік құны көрсетіледі. Кредиті бойынша тиелген немесе сатып алушымен дайын өнімді орнында тапсырған өткізу тізімінде есептен шығарылады.

Негізгі әдебиет: 1, 3, 5, 6, 7, 9.

Қосымша әдебиет: 1,2,3,4.
№8 тақырып. Негізгі құралдар есебі

Негізгі құралдар – бұл материалдық өндіріс және өндірістік емес салада ұзақ уақыт бойында (бір жылдан артық) қызмет ететін материалдық активтер.

Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеші түрі қолданылады. Есептеу тәжірибесінде бастапқы, баланстық, жою және өткізу құндары ажырыталады.

Бастапқы - негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу (салу) бойынша іс-жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті, мақсат бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты басқа да шығындарды, сонымен қатар төленген салықтар мен төлемдерді қоса есетегендегі құны.

Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс-жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.

Баланстық – бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.

Жою – пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген, қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.

өткізу құны – бұл жақсы хабардар және келісім өткізуге әзір, тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.

Негізгі құралдардың қозғалысы, олардың келіп түсуі, шығуы және орын ауыстыруы бойынша шаруашылық операцияларын жүргізумен байланысты

Әрбір операция алғашқы есептік құжаттаудың типтік үлгілерімен тіркеледі. Негізгі құралдар объектілеріне балансқа қабылдануы кезінде инвентарлық нөмір берілуі керек.

Негізгі құралдардың аналитикалық есебінің негізгі регистрлері болып, негізгі құралдардың қозғалысын есептеудің инвентарлық карточкасы (Ф.№ ОС–6) және негізгі құралдардың қозғалысын есептеу карточкасы табылады (Ф. № ОС–12). Инвентарлық объектілер саны көп емес кәсіпорындар негізгі құралдарды инвентарлық кітапта есепке алуына болады.

Негізгі құралдардың бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты 12 –ші «Негізгі құралдар» бөлімше шоттарында жалпылайды. Шоттардың дебеті бойынша – активтердің келіп түсүін, ал кредиті бойынша – шығуын көрсетеді. Дебеті бойынша қалдық – құндық өлшемдегі белгілі күндегі негізгі құралдардың бар болуы көрсетеді.

Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатынаса отырып, біртіндеп тоза бастайды. Тозу – бұл негізгі құралдардың заттай және моральдық сипатын және құндарын жоғалту процесі.

№16 «Негізгі құралдар» ҚЕХС-на сәйкес амортизация әртүрлі әдістерді қолдана отырып есептелінеді:

• 
  құнды біркелкі (түзу сызықты) есептен шығару әдісі;
  
• 
  құнды орындалған жұмыс көлеміне пропорционалды түрде есептен шығару;
  
• 
  жеделдетілген есептен шығару әдісі:
  

Амортизацияны есептеу әдісі кәсіпорынның есептік саясатында анықталады. Негізгі құралдардың әрбір түріне амортизацияны есептеудің әр түрін қолдануға рұқсат етіледі, бірақ та негізгі құралдың бір түріне бір әдістен басқасын қолдануға болмайды.

Тозуды біркелкі есептеу әдісі объектінің тозған құнын оның қызмет мерзімі кезінде өндіріс шығындарына біркелкі үлестіріп бөлуді қарастырады.

Өндірістік әдісте әрбір өнім бірлігі өзін өндірген активтің бірдей мөлшерде амортизациясын болдырады деп қарастырады.

Қалдықты азайту әдісі кезінде, түзу сызықты тәсілде қолданылатын амортизация мөлшері екі еселінеді және әрқашанда қалдық құнға қолданылады. Бұл кезде амортизация сомасы жылдан жылға азая береді, алғашқы жылдары ол едәуір жоғары бо­лады. Болжамды жою құны амортизация есептеуде есепке алын­байды, амортизация сомасы қалдық құнды жою құнына дейін азайтуға қажетті шамамен шектелген соңғы жылды қоспағанда.

Сонымен, негізгі құралдардың бастапқы құны шығындарға тозуды есептеу арқылы активтің қызмет көрсету мерзімі бойы бөлінеді, ол ақша қаражаттарының ағымдарына және корпоративті табыс салығының мөлшеріне әсер етеді.

Негізгі құралдардың тозуының есебі үшін 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы» шоты көзделген. 2420 шоттың кредиті бойынша есептелген тозу сомасы келесі шоттармен корреспонденциясында көрсетіледі: 7110 «Өнімді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығындар», 8410 «Үстеме шығындар», 7210 «Әкімшілік шығындар».

Жинақталған тозу сомалары негізгі құралдар шыққан кезде ғана есептен шығарылады және 2420 шоттарының дебеті бойынша көрсетіледі.

Өндірістік – шаруашылық қызметте орындайтын функциялары есебінен активтер келесі топтарға жіктеледі:

• 
  интеллектуалдық меншік
  
• 
  мүліктік құқықтар
  
• 
  басқалар.
  

Құрылтайшылармен жарғылық капиталға салған үлестері бойынша МЕА –дің есебін дебет бойынша 2730 шотында және 5110 «Төленбеген капитал» шоты кредиті бойынша көрсетеді.

Келіп түскен МЕА-р МЕА – дің қабылдау беру актісімен (Ф. № НОК -1) рәсімделеді.

Аналитикалық есеп МЕА-дің есебінің (Ф.№ НОК-2) инвентарлық карточкаларында жүргізіледі. МЕА ұзақ мерзімде пайдаланылады және сол уақыт бойында олар өздерінің құнын амиортизациялық жолмен өндірілген өнімге аударады. МЕА бойынша амортизациялық есептеулер норма бойынша бастапқы құны және тиімді пайдалану мерзімімен есептелінеді, ол тұлғаның қызмет мерзімінен аспауы керек. Тиімді пайдалану мерзімін анықтау ға болмайтын МЕА- тер бойынша амортизация нормасы 10 жыл мөлшерінде бекітіледі, бірақ субъектінің қызмет мерзімінен аспау керек.

МЕА кәсіпорынның әр түрлі себептері бойынша есептен шығарылады:

- сату нәтижесінде

• 
  болашақта пайдалану мүмкін болмаған жағдайда
  
• 
  қайтырымсыз беру нәтижесінде
  

Дебиторлық қарыз ретінде ақша нысанындағы жеке тұлғалардың, ұйымдардың және өзге дебиторлардың кәсіпорын алдындағы міндеттерін таниды. Дебиторлық қарыз шаруашылық операцияларын жүргізу нәтижесінде, әдетте тауарларды, өнімдерді, жұмыстарды, қызметтерді өткізу кезінде пайда болады.

Дебиторлық қарыз тек онымен байланысты табыс танылғанда ғана танылады және сенімсіз қарыздарды, шегерімдерді, сатылған тауарлар қайтарымдары шегерілген бастапқы құн бойынша бағаланады.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есептесуді есептеу үшін 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді берешектері» және 2110 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді берешектері» шоттары арналған.

1210, 2110 шоттары ақша қаражаттарына, тауарларға, қызметтерге және ақшалай емес өзге активтерге басқа кәсіпорынның берешектерін есептеуге арналған. Ол шот-фактурасымен расталады. Егер төлем белгілі мерзімде жасалса кәсіпорын жалпы шот-фактуралық сома кемитін ақшалай шегерім береді. Шегерімдер өткізудің үлкен көлемі кезінде берілуі мүмкін.

Сатып алушыларға есеп айырысу құжаттарына қойылатын талап сомаларына 1210, 2110 шоттары дебеттеледі және 6 «Кірістер» бөлімінің шоттары кредиттеледі. 1210, 2110 шоттары сатып алушылармен қарыз өтелген кезде кредиттеледі, ал ақшаны есептеу шоттары: 1010, 1030, 1050 және т.б. шоттар дебеттеледі.

Төлеу мерзімі бойынша дебиторлық қарыз есебінің әдісі 1290 «Күмәнді талаптар жөніндегі резервтер» шотының соңғы сальдосын есептеуге көмектеседі. Дебиторлық қарыз таза құнының есебі үшін қажет. Дебиторлық қарыз есептен шығару үшін талап етілетін соманы анықтау үшін бірлік құрамдас мөлшерлемені, жалпы дебиторлық қарыз негізгісін немесе бірнеше мөлшерлемені қолдануға болады.

Күмәнді талаптар бойынша резервтер дебиторлық қарыз қажетсіздігін есептен шығару барысында орын алатын жоғалтуларды жабу үшін құрылады. Дебиторлық қарыз мерзімінде өтелмесе, сонымен қатар кепілдемесі қамтамасыз етілмесе, күмәнді талап болып табылады. Құрылған резерв кредиті бойынша 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резервтер» шоты және дебеті бойынша 7440 «Резерв құру және сенімсіз талаптарды есептен шығару бойынша шығындар» шотында көрсетіледі. Дебиторлық қарыз баланстан шығару барысында 1290 шоты дебеттеледі және 1210 «Тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың қысқа мерзімді берешектері» шоты кредиттеледі. Пайдаланылмаған резервтің сомасына сторналанған жазуды береді: Д 7440 К 1290.

Қызметкерлер мен басқа лауазымды тұлғалардың дебиторлық қарызы туралы ақпаратты көрсету үшін 1250 «Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты арналған. 1250 шоттың дебеті бойынша есеп беруге тиісті берілген сомалар, жұмыскерлерге берілген қарыздар, сонымен қатар материалдық зиянды өтеу бойынша сомалар көрсетіледі. Жұмыскерлердің қарызының өтелуі әр түрлі шоттардың дебетімен корреспонденциялана отырып, 1250 шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Есеп беруге тиісті тұлғалар деп, іс-сапарлық шығындарға немесе шаруашылық қажеттіліктерге ақшалай аванс алған, сол кәсіпорынның жұмыскерлерін атайды.

Іс-сапарларға қолма-қол ақшаларды баратын жерге дейінгі және кері қайту жол ақысын, тәуліктік және іс-сапар мерзіміне тұрғын үй жалдау шығындарын өтейге жететіндей етіп беріледі және қызмет бабындағы іс-сапарлар жөніндегі нұсқаулармен реттеледі. Іс-сапар шығындары іс жүзіндегі ақтаушы құжаттардың негізінде өтеледі. Тұрғын үй жалдау шығындары іс жүзінде табыс етілген құжаттар негізінде өтеледі. Қазақстаннан тыс жерлердегі іс-сапар бойынша шығындардың орнын толтыру Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің ерекше хатына сәйкес жүргізіледі. Жұмсалған сомалар жөнінде есеп беруге тиісті тұлғалар ақтаушы құжаттарды қоса отырып, аванстық есеп береді.

Негізгі әдебиет: 1, 5, 6, 7, 9, 13.

Қосымша әдебиет: 1,2,3,4.
№11 тақырып. Инвестиция және құнды қағаздар есебі

Қаржылық құрал – кез–келген келісім–шарт, оның нәтижесінде бір мезгілде бір кәсіпорында қаржылық актив және басқасында қаржылық міндеттеме немесе үлестік құрал пайда болады. Қаржылық актив – бұл кез – келген актив:

• 
  ақша қаражаттары;
  
• 
  басқа кәсіпорыннан ақша қаражаттарын немесе басқа қаржылық актив алуға келісімдік құқық;
  
• 
  басқа кәсіпорынмен қаржылық құралдарды потенциалды пайдалы шарттарды ауыстыруға келісімдік құқық;
  
• 
  басқа кәсіпорынның үлестік құралы.
  

а) сауда операциялары бойынша дебиторлық және кредиторлық қарыз;

ә) алынуға тиіс, төленуге тиіс вексельдер;

б) алынуға және төленуге тиіс облигациялар бойынша қарыз сомасы.

Келісім – шартпен қарастырылған әр жағдайда бір жақтың ақша қаражаттарын талап ету (немесе төлеу бойынша міндеті) құқығы басқа жақтың ақша қаражаттарын төлеуі бойынша (немесе алу құқығы) сәйкес міндетімен қамтамасыз етіледі.

Қаржылық міндеттеме – бұл келісім–шарт бойынша кез–келген міндеттеме:

а) басқа кәсіпорынға ақша қаражаттарын немесе басқа қаржылық актив беру;

ә) басқа кәсіпорынмен потенциалды пайданы емес шарттарда қаржы құралдарын ауыстыру.

Үлестік құрал – кәсіпорын активтерінің үлесіне, оның барлық міндеттемелерін шегергендегі, құқығын куәландыратын кез–келген келісім–шарт.

Үлестік құрал мысалына жай акциялар, привилегирленген акциялардың белгілі бір түрлері, сонымен қатар эмитент–кәсіпорынның қарапайым акцияларын тіркеудің және сатып алудың нұсқалары мен тәсілдері жатады. Ақшалай қаржылық активтер және қаржылық міндеттемелер (ақшалай қаржылық құралдар деп те аталады) дегеніміз – белгіленген сомалардың алынуын немесе төленуін қарастыратын қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелер.

Дебиторлық, кредиторлық қарыз және үлестік бағалы қағаздар қаржылық құралдардың жоғарға сатысы ретінде қолданылады. Баланста мойындалған және мойындалмаған кәсіпорынның қаржылық құралдары сәйкесінше ҚЕБХС 32-де қарастырылатын құралдардың негізгі пәні болып табылады. ҚЕБХС 28 «Кәсіпорын инвестицияларының саясаты» атты бөлімінде 20%-дан кем кәдімгі акциялардың инвестиция саясатындағы әр түрлі талаптары қарастырылады, сонымен қатар, 20%-дан 50%-ға дейінгі кәдімгі инвестициялар саясаты қолданылады. Инвесторлаушы компанияның капиталға қатысу үлесі 20%-ды құраса, онда баға тәсілі қолданылады. Инвестициялар табыстың алғашқы бағасы бойынша көрсетіледі, ал дивиденттер алынған уақыттан бастап кіріс ретінде мойындалады. Егер инвестиция көлемі 20%-дан 50%-ды құраса, онда инвестор компания инвесторлаушы объектіге елеулі ықпал етті деп саналады. Ол жағдайда үлестік қатысушылық саясатының әдісі қолданылады. Инвестициялар табыстың алғашқы құны бойынша, ал кіріс объектісінің қатысуы капиталдағы үлесі бойынша танылады. Инвесторлаушы объектісінен алынған дивиденттер «инвестициялар» шотының азаюына қатысады және инвестор – компанияның кірісі ретінде қарастырылмайды.

Сатуға арналған қаржылық активтер немесе міндеттемелер дегеніміз – бұл пайда табу мақсатында табылған және қысқа мерзімді баға толқынысы нәтижесінде пайда болған активтер мен міндеттемелер. Қаржылық активті сатуға арналған деп талдаған жөн, өйткені: оның пайда болу себептері, құрылымы портфельдің бір бөлігі болып есептеледі. Қаржылық активтер мен міндеттемелер тек хеджирлеудің сапалы құралы ретінде танылған жағдайда ғана ол сатуға арналған деп қарастырылады. Сатуға арналған міндеттемелер хеджирлеудің құралы ретінде қолданылмайтын кәсіпорындық міндеттемелерді қосып алады (а) және «қысқа» сату кезіндегі бағалы қағаздарды жеткізуші сатушы міндеттемелерін де қарастырады (б). Коммерциялық саланы қаржыландыру үшін міндеттемелерді қолдану көрсетілген міндеттеменің сатуға арналғандығын көрсете бермейді. Сатуға арналған активтер келесі категорияларға түспеген активтер болып табылады: (а) кәсіпорын тарапынан бөлінген ссудалар және дебиторлық қарыз;(ә) төленуге дейінгі ұсталынған инвестициялар және (б) сатуға арналған қаржылық активтер. Қаржылық актив сатуға арналған актив ретінде талданады, егер ол аналогтық активтерінің бөлігі болып табылса.

Қолайлы пайыздық қойылым тәсілі – бұл қаржылық активтердің немесе қаржылық міндеттемелердің қолайлы пайыздық қойылымының қолданылуы мен амортизация есебі.

Қолайлы пайыздық қойылым – бұл болашақтағы ақшалай төлемнің күтілудегі тура соманың қолданылуы. Дисконтирленген құнның есептелуі кезінде пайыздық қойылым келешектегі ақшалай кірістер мен төлемдер сомасының толтырылған уақытынан бастап келесі пайыздық қойылым өзгерісіне дейін қолданылады және болжалған баланстық құнды да сол мерзіммен есептейді. Қаржылық активті немесе қаржылық міндеттемені мойындау кезінде кәсіпорын оны нақты шығындары бойынша бағалағаны жөн, яғни енгізілген (актив болған жағдайда) немесе алынған (міндеттеме болған жағдайда) әділетті құн шығындарын өтеуіне байланысты. Алғашқы мойындаудан кейін кәсіпорынның қаржылық активтерді, сонымен қатар кәсіпорын активтерін, олардың әділ құн есебінің шығындары бойынша бағалағаны дұрыс. Қаржылық активтердің әділ құн өзгерісінен пайда болған шығыс пен кіріс төмендегі белгілері бойынша көрсетілуі керек:

а) қаржылық активтің (міндеттеменің) кірісі мен шығысының пайда болу көздеріне, ортасына көңіл аудару;

ә) қаржылық активтің кірісі мен шығысы бойынша:

1) таза кіріс немесе шығысты пайда болу ортасына қарай, немесе

2) жарғылық капиталда мойындау.

Амортизацияланған шығындар қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелердің кірісі мен шығысы бойынша қаржылық активтер мен міндеттемелердің мойындалуы тоқталған жағдайда немесе оның құнсыздануы болған жағдайда ғана таза табыс пен шығыс ретінде қарастырылады. Қаржылық активтің құнсыздануы баланстық құнның бағалау сомасынан жоғары болған жағдайда пайда болады. Жағдайына байланысты кәсіпорынға әрбір есептік мерзімде қаржылық активтер мен актив топтарының объективті материалдардың жіктелуін бағалаған жөн.

Қаржылық инвестицияның бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты көрсету үшін 1100 «Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар» бөлімшесінің шоттары арналған.

Құнды қағаздарды өтеу сәтінде бағалау, олар 1110-1150 шоттарында есепке алынады, номиналды құнға сәйкес болу керек, сондықтан құнды қағаздарды өтеу, сату кезінде олардың номиналды құны 1110-1150 шоттарының кредитінен 7410 «Активтердің шығуынан шығындар» шотының дебетіне есептен шығарылады.

Ұзақмерзімді қаржылық инвестицияның бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты көрсету үшін 2000 «Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар» бөлімшесінің шоттары арналған.

Шығарылған капитал - бұл шаруашылық жүргізуші субъектіге келешекте табыс табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал.

Шығарылған капитал кәсіпорынның мөлшерін және жай-күйін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол құрылтайшылар құжаттарында қатысушылар салымдарының жиынтығы ретінде немесе акцияларға жүргізілген жазылулар сомасына тең тіркелген сомаларда көрсетіледі. Шығарылған капиталдың шамасы кәсіпорынның қызмет барысында тұрақты болады және кей жағдайларда ғана оның шамасы өзгеруі мүмкін. Шығарылған капиталдың өзгеруі, оның шамасын құрылтайшы құжаттарында қайта бекітуі және қайта тіркеу процедурасымен келістірілген. Шығарылған капиталдың мөлшеріне өзгерту жөніндегі шешім, заңдарда белгіленген тәртіп бойынша қабылданады.

Субъектінің шығарылған капиталының жағдайы және қозғалысы жөнінде ақпараттарды жалпылау және есептеу үшін 5000 «Шығарылған капитал» бөлімшесінің шоттары арналған.

5010 «Ерекше акция» шотының кредиті бойынша құрылтайшылардың акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салымдар бойынша карыздарының сомасы 5110 «Төленбеген капитал» шотының дебетімен корреспонденциясында көрсетіледі. 5010 шоттың дебеті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталының, айналымнан алынған акциялар сомасының азаюы 5210 «Сатып алынған меншікті үлестік құралдар» шотымен корреспонденциясында көрсетіледі.

Құрылтайшылардың жарғылық капиталына салымдары бойынша қарыздарын есептеу үшін 5110 «Төленбеген капитал» шоты арналған. Мұның дебеті бойынша оның құрылтайшыларымен енгізілуге тиіс, жарғылық капиталының шамасы 5010 «Ерекше акция» шотымен корреспонденциясында көрсетіледі. Құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары ақшалай қаражаттар, ТМҚ шоттарының дебеті және 5110 "Төленбеген капитал" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Акционерлік қоғамда жарғылық капиталдың шамасы қарапайым және артықшылығы бар акциялар құнында көрсетілуі мүмкін.Акционерлік қоғамдағы меншік бірлігі болып акция табылады. Акция ұстаушы берілген акционердің акцияларының үлесін растайтын акционерлік сертификат алады. Акционерлік қоғамның жарғысында шығарылуы рұқсат етілген акциялардың ең көп мөлшері көрсетіледі. Әдетте, акционерлік қоғамдар олардың құрылу сәтіне қажеттіге қарағанда көбірек акцияларды шығаруға рұқсат алады. Бұл кәсіпорынға, кейінірек, қосымша капиталды тарта отырып, тағы акция шығаруға мүмкіндік береді. Шығарылған акциялар мен әрекет ететін акцияларды айыра білу керек.

Кәсіпорын екі түрлі – қарапайым және артықшылығы бар акцияларды шығара алады. Егер акцияның бір түрі ғана шығарылатын болса, олар қарапайым болады. Олардың жиынтығы корпорацияның қалдық капиталы деп аталады.

Акцияның номиналдық құны – шоттарда көрсетілетін әрбір акцияның сомасы және олар компанияның жарғылық капиталын құрайды.

Акцияны сатқанда олардың номиналдық құнынан артық барлық сомалар 5310 «Эмиссиялық кіріс» шотында көрсетіледі және компанияның енгізілген капиталының бір бөлігі болып табылады.

Дивидендтер – акционерлер арасында бөлінуге тиісті таза кірістің бір бөлігі.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер іс жүзіндегі қолданыс-тағы заңдарға және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал құра алады. Резервтік капиталды қалыптастыру көзі есептік кезеңнің бөлінбеген кірісі болуы мүмкін.

Резервтік капиталдың есебі 5410 «Құрылтай құжаттарымен бекітілген резервтік капитал» және 5460 «Өзге де резервтік капитал» шоттарында жүргізіледі.

Резервтік капитал құру кезінде 5520 «Өткен жылдардың пайдасы (залалы)» шоты дебеттеліп 5410, 5460 шоттары кредиттеледі.

Міндеттемелер – шартпен рәсімделген қатынастар, олар бойынша бір тұлға екінші тұлғаның пайдасына белгілі бір әрекет жасауға: мүлікті табыстауға, қызметерді орындауға, ақша төлеуге міндетті, ал несиегер борышқордан өзінің міндеттемелерін орындауды талап етуге құқылы. Міндеттемелер қысқа және ұзақ мерзімді болып екіге бөлінеді.

Еңбекақы еңбегі үшін жұмыскерлерді мадақтаудың негізгі нысаны болып табылады және еңбектің нәтижелі болуына олардың материалдық мүдделілігін қамтамасыз етеді. Еңбекақының негізгі және қосымша түрлерін ажыратады.

Еңбекақының негізгі формалары болып, мерзімді және кесімді табылады. Мерзімді еңбекақыны төлегенде атқарған уақыты мен сапасына тікелей түрде төлеу қарастырылады. Мерзімді еңбекақыны төлеу екі жүйеге бөлінеді: жай мерзімді және мерзімді-сыйақылы.

Еңбекті төлеудің кесімді формасы - өндірілген өнімнің, орындалған жұмыстың және көрсетілген қызметтің, сапасын ескере отырып, бірлік санына төлеуді білдіреді. Оның мынадай жүйелері бар: тікелей кесімді, кесімді-сыйақылы, кесімді-прогрессивті, аккордты.

Еңбекті төлеудің кесімді формасы кезінде есеп айырысу еңбек өнімділігі жөнінде құжаттар бойынша жүзеге асырылады. Әрбір жұмыскердің бригада еңбегінің нәтижесіне қосқан еңбектік үлесінің мейілінше толық есебі үшін оның мүшелерінің келісімімен ЕҚК (еңбекке қатысу коэффициенті) және еңбекақыға қосымша коэффициенті қолданады.

Еңбекке ақы төлеудің формаларын, жүйелерін және мөлшерін кәсіпорындар өздері тағайындайды. Кәсіпорындар 21-інші дәреже бойынша бекітілген коэффициенттерімен және 1-інші дәреженің тарифтік ставкаларымен сәйкес анықталатын біріңғай тарифтік жүйені қолдана алады. Тарифтік ставканың 1-інші дәрежесінің мөлшері ауысып отыруы мүмкін.

Қосымша еңбекақының есептелуі орташа ебекақы бойынша жүргізіледі.

Кезекті демалыс уақыты үшін ақы төлеу. Демалыс уақытында орташа еңбекақы сақталады. Ол есептік мерзімдегі есептелінген сома бойынша анықталады. Есептік мерзім –демалысқа дейінгі 12 ай болып табылады. Орташа еңбекақы келесідей есептеледі:

1. 
   егер есептік мерзімде жұмыскер толық жұмыс істесе, онда есептік мерзімде есептелген еңбекақы сомасын 12-ге және жылдағы күндердің күнтізбелік орташа айлық санына бөледі;
   
2. 
   егер есептік мерзімде жұмыскер толық жұмыс істемесе, онда есептік мерзімде жұмыс істеген күндері үшін есептелген еңбекақы сомасын жұмыс істеген күндерге келетін күнтізбелік күндер санына бөледі
   

Есептелген жалақыдан әртүрлі ұсталымдар ұсталады. Ұсталымдар тізімі мен мөлшері еңбек туралы заңмен шектеледі. Соған байланысты жұмыскерлердің еңбекақысынан келесі ұсталымдар жасалады:

• 
  жұмыскердің кәсіпорын алдындағы қарызы;
  
• 
  алдын-ала алынған аванс;
  
• 
  есеп беруге тиісті сомалар бойынша қарызды төлеу;
  
• 
  мүліктің жетіспеуі, жоғалтуы, қиратуы;
  
• 
  ақау;
  
• 
  орындау құжаттары бойынша;
  
• 
  кәсіподақтық жарналар;
  
• 
  жеке табыс салығы;
  
• 
  ЖЗҚ міндетті зейнеткерлік жарналар.
  

Кәсіпорындар әртүрлі төлемдер бойынша бюджетпен есептесулерді іске асырады: корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығы, ҚҚС, акциз, жер салығы, мүлікке салық және т.б. ҚР-ның салық заңдылығы бойынша жүзеге асырылады. Бюджетпен есеп айырысу 3100 «Салықтар бойынша міндеттемелер» бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Шоттардың кредиті бойынша төленетін салықтар бойынша бюджетке кредиторлық қарыздар жөнінде ақпараттарды және енгізілуге тиісті сомаларды, яғни есеп беру айында есептелгендерін, ал дебеті бойынша есепке жазылуға тиіс сомаларды немесе іс жұзінде бюджетке аударылған сомаларды көрсетеді.

3110 «Төленуге тиісті корпоративтік табыс салығы» шоты корпоративтік табыс салығын есептеуді және аударылған табыс салығын көрсетуге арналған. Шегерімдері мен жеңілдіктері алынып тасталған жиынтық жылдық табыс салық салу объектісі болып келеді. 3110 шоттың кредиті бойынша жыл соңында анықталатын, бюджетке енгізілуге тиіс табыс салығының сомалары 7710 «Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар» және 4310 «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салығы бойынша салықтық міндеттемелер» шоттар корреспонденциясында көрсетіледі. 3110 шоттың дебеті бойынша бюджетке аударылған аванстық төлемдер сомалары ақша қаражаттарын есептеу шоттарымен (1030, 1010) шоттар корреспонденциясында көрсетіледі.

4310 «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салығы бойынша салықтық міндеттемелер» шоты бухгалтерлік және салықтық есеп талаптарындағы айырмашылықтар нәтижесінде пайда болатын уақытша айырма сомасынан анықталатын, салықтық төлем жөніндегі ақпараттарды есептеуге арналған.

3130 “ҚҚС” шоты бюджетпен қосылған құнға салынатын салық бойынша есеп айырысулар жөнінде операцияларды көрсетуге арналған. ҚҚС жанама салыққа жатады және тауарлар, жұмыстар және қызметтердің өндіру және айналым процесінде қосылған құнның өсімшесінің бөлігін бюджетке алу түрін білдіреді. Салық салу объектісі: салық салынатын айналым және салық салынатын импорт. ҚҚС-ның салық ставкасы - 14 %. Бюджетке төленуге тиіс қосымша құн салығы сомасы өткізілген тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған ҚҚС-ның сомалары мен алынған тауарлар, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылар мен мердігерлерге төленген ҚҚС-ның сомаларының арасындағы айырма ретінде анықталады.

3140 «Акциздер» шоты бюджетпен акциздер бойынша есеп айырысуды көрсету үшін арналған. Шоттың кредиті бойынша айдың басы мен аяғындағы қалдықтарды, ай бойынша қарыздың өсуін, ал дебеті бойынша – бюджетке төленген салықтар бойынша қарыздың азюын көрсетеді.

3150 “Әлеуметтік салық” шоты – әлеуметтік салықты есептеу үшін қолданылады.

3160 “Жер салығы”, 3180 “Мүлік салығы”, 3170 “Көлік құралдарына салынатын салық” шоттары бюджетпен жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына салынатын салық бойынша есеп айырысуды есепке алуға арналған. Аталған шоттардың кредиті бойынша 7210 «Әкімшілік шығындар» шотымен корреспонденцияланады. 3160, 3170, 3180 шотарының дебеті бойынша, аталып кеткен салықтарды бюджетке аударуы ақша қаражаттар есебі бойынша 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттар» шоттар корреспонденциясымен жүзеге асады.

Жабдықтаушылар мен мердігерлерге ТМҚ-ды жеткізетін немесе әр түрлі жұмыс атқаратын және қызмет көрсететін кәсіпорындар мен ұйымдар жатқызылады. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп ақшалай емес түрде жүзеге асырылады. Есептесу формасы келісім немесе шартпен анықталады. Негізгі есептесу формаларына - акцептік, аккредитивтік, төлем тапсырысы бойыша, чектармен, жоспарлы төлемдер тәртібінде төлем тапсырысы бойынша, өзара тапсырыстарды есепке алу төлемдері жатады.

Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу 3310 «Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотымен жүзеге асады.

Қарыздар бойынша шығындар активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үшін қажетті қызметте үзіліс болатын ұзақ кезең ішінде жұмсалуы мүмкін. Ондай шығындарға аяқталмаған объектілерді ұстауға жұмсалатын шығындар жатады. Мұндай шығындар капиталдандыруға жатпайды. Алайда қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру әдетте елеулі техникалық және әкімшілік жұмыстар жүзеге асырылатын кезең ішінде уақытша тоқтатыла тұрмайды. Қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру сондай-ақ уақытша кідіріс активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үрдісінің қажетті бөлігі болып табылатын кезде де уақытша тоқтатыла тұрмайды. Мысалы, капиталдандыру қорларды қажетті кондицияға жеткізу үшін қажетті ұзақ кезең ішінде, немесе судың жоғары деңгейі көпір салынуын кешеуілдететін ұзақ кезең ішінде, судың жоғары деңгейі сол географиялық аймақ үшін құрылыс салу кезеңі ішінде әдетті болса, капиталдандыру жалғастырылатын болады.

Табыстар мен шығындар қаржылық көрсеткіштердің өзгеруімен тікелей байланысты элементтер болып табылады.

Табыстар - бұл есеп беру кезеңінде актавтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы.

Шығындар - бұл есеп беру кезеңінде актавтердің азаюы немесе міндеттемелердің көбеюі.

Иелерінің меншікті капиталға салымдары табыстар болып табылмайды және иелерінің меншікті капиталды бөлуі шығындар болып табылмайды.

Жылдық жиынтық табыс - күнтізбелік жыл ішінде заңды және жеке түлғалардың әртүрлі көздерден алған табысы. Негізгі қызметтен табыс дайын өнім (жұмыс, қызмет) өткізуден, алынған тауарларды өткізуден сондай-ақ сыйақы, пайыз, дивиденді, гонорар жөне т.б. түрінде алынуы мүмкін.

Негізгі емес қызметтен табыс материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды, бағалы қағаздарды және т.б. өткізуден алынады.

Шығындарды анықтау өзіне меншікті басқарумен, өндіріспен және тауарлы-материалдық қорларды өткізумен, жұмыс орындау және қызмет көрсетумен байланысты шығындарды және зияндарды қамтиды. Зияндар экономикалық пайданың азаюын білдіреді және өз табиғатында басқа шығындардан айырмашылығы жоқ. Зияндар айналымнан тыс активтерді сату кезінде немесе табиғат апаттары нәтижесінде алынады.

Қабылданған бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарына сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі және негізгі емес қызметтерден табыстар мен шығындарды анықтауға және көрсетуге мүмкіндік туды. Кәсіпорынның табысын көрсету үшін 7 бөлімнің шоттары арналған. Шоттардың кредиті бойынша өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден табыстар; өткен кезеңде алынған, бірақ есеп беру кезеңіне қатысты табыстар; негізгі емес қызметтен табыстар; оң бағамдык айырмашылық сомалары, алынған субсидиялар немесе басқа табыстар көрсетіледі. Жыл соңында 7 бөлімнің шоттары 5610 «Жиынтық пайда (зиян)» шотымен жабылады.

Табыстар есебі бойынша шоттар корреспонденциясының кестесі

Жыл бойында барлық шығындар "Шығындар" бөлімінің шоттарында дебеті бойынша жинақталады және жыл соңында 5610 "Жиынтық пайда (зиян)" шотына есептен шығарылады.

Кәсіпорынның шығындарын есептеу бойынша

шоттар кореспонденциясының кестесі

№15 тақырып. Қаржылық есеп беруге сипаттама, маңызы және құрамы

Есеп беру - бұл кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін жан-жақты түрде сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы. Оның көрсеткіштері есептік мәліметтерді осы үшін тағайындалған кестеде кезең сайын жинастыру және жалпылау арқылы қалыптасады.

Жеке балансы бар және заңды тұлға болып табылатын барлық кәсіпорындар, сондай-ақ шаруашылық қызметтен табыс-тар алатын басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржы-лық есеп беруді толтыруға міндетті.

Қаржылық есеп берудің мақсаты тұтынушыларды заңды тұл-ғаның қаржылық жағдайы, қызметінің нөтижелері және есеп беру кезеңінде оның қаржылық жағдайында болған өзгерістер жөнінде пайдалы, маңызды және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

Мемлекеттік мекемелердің есеп беруін қоспағанда субъектінің қаржылық есеп беруі:

1. 
   бухгалтерлік балансты;
   
2. 
   пайдалар мен зияндар туралы есеп беруді;
   
3. 
   ақша қозғалысы жөнінде есеп беруді;
   
4. 
   меншікті капиталдағы өзгерістер жөнінде есеп беруді;
   
5. 
   есептік саясат туралы ақпаратты және түсіндірме жазбаны қамтиды
   

Бухгалтерлік баланстың, пайдалар мен зияндар туралы есеп берудің және ақша қаражаттарының қозғалысы жөнінде есеп берудің мазмұны мен форматы бір есеп беру кезеңінен екіншісіне қолданылады.

Қаржылық есеп берудің әрбір көрсеткіші бойынша, бірінші есеп беру кезеңіне толтырылатындарынан басқа, алдыңғы кезең-дегі мәліметтері келтірілуі керек. Егер өткен кезеңдердің мәлімет-тері есеп беру кезеңіндегімен салыстыруға келмейтін болса, онда олар тузетілуі тиіс. Әрбір тузету себептері көрсетіле отырып, түсіндірме қағазда ашылуы тиіс.

Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасының валюта-сында толтырылуы керек және өлшем бірлігі мың теңгеде тағайындалады.

Қаржылық есеп беруге субъектінің басшысы мен бас бухгалтері қол қояды және олар оның дер мезгілінде көрсетілуіне жауапкершілік артады.

Субъектінің жылдық қаржылық есеп беруі үшін 1 қаңтардан 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл, есеп беру кезеңі болып табылады.

Қаржылық есеп берудің негізгі нысаны бухгалтерлік баланс.

Пайдалар мен зияндар туралы есеп беру субъектінің есеп беру кезеңіндегі қаржылық нәтижелерін сипаттайды.

Ақшаның қозғалысы туралы есеп беру қаржылық есеп-қисаптың міндетті құрамдас бөлігі болып табылады.

Ақша каражаты дегеніміз субъектінің кассада және банктер-дегі шоттарында жатқан барлық ақшасы.

Ақшаның қозғалысы дегеніміз - олардың келіп түсуі және шыруы.

Ақшаның қозғалысы туралы есеп берудің негізгі мақсаты:

1. заңды тұлғаның есеп беру кезеңі ішінде ақша қаражаты-ның келіп түскені және шыққаны туралы;

2. заңды тұлғаның есеп беру кезеңіндегі операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері туралы ақпарат беру болып табылады.

Бұдан басқа, ақшаның қозғалысы туралы есеп беру заңды тұлғаның бұдан былайғы қызметіне байланысты экономикалық шешім қабылдағанда, меншік иесі мына төмендегілер жайында хабардар болу үшін қажет: акционерлерге дивиденді төлеу үшін, кредиторлық қарызды өтеу үшін жеткілікті бос қаражаты бар ма, есеп беру кезеңі ішінде ұйым қай қызметпен (қаржылық немесе инвестициялық) айналысты, қызметтің қай түрімен айналысу аса көп ақша түсіреді, ал қай түрі олардың көп жұмсалуын туғызды, кредиторлық қарыздың қайсысы артты немесе кеміді және ненің есебінен, субъект жаңа акция шығарды ма, шығарса, оларды айналымға жіберді ме, түсірген қаражаттар қандай мақсатқа жұмсалды, түскен ақша қаражатының қай бөлігі ұйымның өз қызметінің нәтижесі болып табылады, қай бөлігі несие қаражаты есебінен түсірілді және т.б.

Операциялық қызмет - заңды тұлғалардың негізгі қызметіне байланысты табыс түсіру жөніндегі операциялар және инвести-циялық, қаржылық қызметке қатысы жоқ басқа қызметке байла-нысты операциялар.

Заңды тұлға операциялық қызметтен түскен ақша қаражат-тарының қозғалысын тура немесе жанама әдісті пайдалана отырып ашуына болады.

Бұл әдіс бухгалтерлік баланс пен қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп берудегі ақпараттарға негіз-делген.

Инвестициялық қызметтің нәтижесінде пайда болатын ақша қаражаттарының қозғалысына келесілер мысал болады:

1. Ақша қаражаттарының түсуі: материалдық емес активтер, негізгі құралдар және басқа ұзақ мерзімді активтерді өткізуден; қаржылық инвестицияларды өткізуден; басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу; басқа да түсулер.

2. Ақша қаражаттарының шығуы: материалдық емес актив-тер, негізгі құралдар және басқа ұзақ мерзімді активтерді алу; қаржылық инвестицияларды алу; басқа заңды тұлғаларға несие беру; басқа да төлемдер.

Қаржылық қызметтен ақшаның қозғалысына келесілер мысал болады:

1. Ақша қаражаттарының түсуі: акция және басқа бағалы қағаздар шығарудан; банк несиесін алу; басқа да түсулер.

2. Ақша қаражаттарының шығуы: банк несиесін қайтару; меншікті акцияларды сатып алу; дивиденділер төлеу; басқа төлемдер.

Қауымдастырылған қаржылық есеп берулерді құрудың негізгі мақсаты – бас және еншілес компаниялардың қызметін бір шаруашылық субъект ретінде көрсету болып табылады.

Қауымдастырылған баланста, мысалы, бас және де еншілес ұйымдардың да материалдық қорлары бірге көрсетіледі. Осылайша, пайдалар мен зияндар туралы есеп беруде «Өткізу» бабында бас, сонымен қатар еншілес ұйымдардың да сатулары көрсетіледі.

Қауымдастырылған қаржылық есеп берулер біріккен кәсіпорындар туралы ақпарат дайындауда қолданылады.

27 ҚЕБХС 15 п. сәйкес жиынтық қаржылық есеп беруді құруда бас және еншілес ұйымдардың қаржылық есеп берулері, жиынтық қаржылық есеп беруі бір компания ретінде топ туралы қаржылық ақпаратты көрсетуі үшін, активтердің, міндеттемелердің, капиталдың, табыстар мен шығындардың ұқсас баптарының әлбір жолдарын қосу арқылы біріктіріледі.

Ол үшін:

• 
  бас компанияның әрбір еншілес компанияларына инвестициясының баланстық құны және бас компанияға тиесілі әр еншілес компанияның капитал бөлігі алынып тасталады (3 ҚЕБХС «Кәсіпорындарды біріктіру» қараңыз, онда бірігу нәтижесінде пайда болатын іскерлік беделін көрсету тәртібі қарастырылған);
  
• 
  есеп беру кезеңіне біріктірілген еншілес компаниялардың таза пайдасындағы аздық үлес есептеледі және бас компания иеленушісіне тиесілі таза пайда сомасын көрсету үшін топтың пайдасын түзетуде қолданылады;
  
• 
  біріккен еншілес компаниялардың таза активтеріндегі аздық үлес есептеледі және жиынтық баланста бас компания акционерлерінің міндеттемелері мен капиталынан жеке көрсетіледі.
  

• 
  бастапқы біріктіру күніне 3 ҚЕБХС «Кәсіпорындарды біріктіру» сәйкес есептелген сомалар;
  
• 
  компанияның бірігу күнінен пайда болған капиталы өзгерістеріндегі аздық үлес.
  

Өндірістегі шығындар есебінің ең басты міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік құнын бақылау болып табылады, ол үшін ең алдымен өндірістік шығындардың жалпы өлшемін бекіту қажет. Бірақ өзіндік құнның төмендеу резервін көрсету үшін шығындардың жалпы сомасын ғана емес, сонымен қатар олардың түрлері бойынша көлемін білу қажет.

Барлық шығындар келесі белгілер бойынша жіктеледі:

1. 
   Шығындар өндіріске қатысы бойынша өндірістік, тікелей өнімді шығарумен, жұмысты орындаумен, қызметтер көрсетумен және өнімді сатумен байланысты коммерциялық болып бөлінеді.
   
2. 
   Өндірістік шығындар көлеміне қатысты бойынша шартты – тұрақты және шартты - өзгермелі болып бөлінеді. Шартты – тұрақтыға шығындарға, өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты өзгермейтін шығындар (НҚ тозуы, жылу, жарық шығындары). Шартты – айналмалы шығындарға өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты өзгеретін шығындар (шикізат, материалдар, отын, өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы).
   

4. Күнтізбелік кезеңдер бойынша шығындар ағымдағы және бір мезгілді болып бөлінеді. Ағымдағы – қарапайым күнделікті шығындар, оларсыз бір де бір өндіріс жұмыс істей алмайды. Бірмерзімді – бірреттік, өндірістік процесс жұмысын ұзақ уақыт бойы қамтамасыз ететін шығындар. Мысалы, өнімнің жаңа түрлерін игерумен байланысты шығындар және т.б.

5. Мақсаты бойынша шығындарды негізгі және үстеме деп бөледі. Негізгі - өнімді өндіруді бұларсыз жүзеге асыруға келмейтін шығындар, ал үстеме - өндірісті басқару мен ұйымдастырумен байланысты шығындар.

Аталған белгілерінен басқа шығындарды элементтері және баптары бойынша топтастырады. Шығындарды экономикалық белгісі бойынша өндіріс элементтеріне бөлу, еңбек процессі мақсатты қызметтен немесе еңбектің өзінен, еңбек заттарынан және адамның оларға әсер ететін еңбек құралдарынан тұратындығына негізделеді.

Шығындар экономикалық мазмұнына сәйкес келесі элементтер бойынша топтастырылады.

• 
  материалдық шығындар;
  
• 
  еңбек төлемдеріне шығындар;
  
• 
  сақтандыруға жарналар;
  
• 
  құралдардың тозуы;
  
• 
  басқа шығындар.