Биология 9-сынып 2

Зат алмасудың екінші кезеңі — катаболизм (энергетикалык алмасу _месе диссимиляция) деп аталады. Ол грекше "katabole" — "ыдырау" /бузылу) деген үғымды білдіреді. Катаболизм процесінде организмдер ттенесіндегі күрделі органикалык косылыстар карапайым заттарға _ыдьірайды да, сол организмнің тіршілігіне кажетті энергия белінеді. Заттар мен энергия алмасу аркылы тірі организмдердің ішкі орта-сынын күрамына кіретін заттар мөлшерінің өзара түрактылығы камтамасыз етіледі.

Тірі организмдердің құрылымдьщ деңгейінің біркелкі болуы. Барлык тірі организмдердің кұрылымдык жене кызметтік бірліғін экасуша күрайды. Жасушаның күрылысын жөне оның күрамындағы өрбір органоидтердін атқаратын кызметін естеріне түсіріндер.

Тірі организмдердің көбеюі. Тірі организмдер көбею аркылы үрпак калдырып, ез түрінің тіршілігін үнемі жалгастырып отырады. Тірі организмдердін көбеюі кезінде ДНҚ молекулалары арқылы өрбір организмнің өзіне тән белгілері үрпактарға беріледі. ДНҚ-ның бір молекуласынан екІ еселену аркылы бір-біріне өте үксас әрі бастапкы белгісін дәл кайталайтын екі молекула түзіледі. Тірі организмдердің көбеюі тікелей түкым куалаушылык касиетімен байланысты.

Тірі организмдердің түқым қуалаушылығы. Түкым куалау­шылык аркылы тірі организмдер өздерінің белгілерін, касиеттерін және ерекшеліктерін үрпактарьша беріп отьфады. Тірі организмдердің белгілері олардың түрлі тіршілік деңгейлеріндегі күрылыс ерекше-ліктері аркылы айкындалады. Организмдердін касиеттері өрбір күрылымдык косылыстардын аткаратын кызметі аркылы білінеді. Түкым куалаушылык касиет арнайы қүрылымы бар заттардың (генетикалык ақпарат) генетикалық коды аркылы беріледі. Генетика-лык код ДНҚ молекуласындағы аминкышкылдарынан түратын нуклеотидтердің орналасу ретіне тікелей байланысты болады.

Тірі организмдердің өзгергіштігі. Тірі организмдердін өзгергіштік касиеті тікелей түкым куалаушылык касиетімен байланысты жүреді. Өзгергіштік кезінде түкым куалаушылыктың негізі болып саналатын гендердің күрылымы өзгереді. Түқым куалаушылык касиет мүлде өзгермейтін болса, тірі организмдер қоршаған орта жағдайларыньщ түрлі езгерістеріне бейімделе алмайды. Өзгергіштік аркылы организм­дерде ген қүрылымынын жаңа белгілері мен касиеттері пайда болады. Өзгергіштік аркылы табиғи сүрыпталуға жол ашылады. Организмдер Қоршаған орта жағдайларыньщ түрлі өзгерістеріне бейімделіп, тіршілік әрекетін өрі карай жалғастырады. Осылайша бірте-бірте ^аңа түрлер пайда болады.

а) ғалымдардың өсімдіктер мен жануарлардыц жаңа түрлерің ашып, пайдасы мен зиянды жактарын сипаттауы; ө) жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің Еуропаға әкелінуі себепші болған.

11сынып. Биология.17.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: К. Линнейдің эволюциялық ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды К. Линнейдің эволюциялық ілім негіздерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

К. Линней жануарлар дүниесін қанайналым және тыныс алу мүшелерінің құрылысына қарай 6 класка жіктеді: 1) сүтқоректілер; 2) құстар; 3) амфибиялар; 4) балықтар; 5) бунакденелілер; 6) құрттар.

Сүткоректілерді 17 отрядка бөлді. Сүткоректілер класын сүт бездеріне қарап жүйелегендіктен жұмыртка салушы сүтқоректілер (эхидна, уйректұмсық), ескекаяктылар, киттөрізділер осы класка жаткызылды. К. Линнейдін жүйесі "жасанды жүйе" болды, себебі өсімдіктердің туыстық жағы ескерілмеді. Тек ұқсастығы, аталығы мен аналығының санына ғана көңіл аударғандыктан бір-біріне ұқсамайтын өсімдіктер бір топка жаткызылды. Сәбіз бен зығырдың аталықтарының саны бесеу болғандыктан бір тұкымдаска біріктірді. Шын мөнінде, екеуі екі түрлі туыска жатады (сәбіз — шатыргүлділерге, зығыр — зығыр тұқымдасына).

Кұстарды тұмсыктарының ұқсастығына, пішініне қарай жүйе-легендіктен тауық пен түйекұс бір отрядқа топтастырылды. Ал негізінде тауыктар — қырлы төссүйектілер, түйеқұстар — қырсыз төссүйектілер тобына жатады.

Жіберген кемшіліктеріне қарамастан К. Линней органикалық дүниенің дамуына жаңалықтар қосып, ен алғашқы жүйені құрды. К. Линней өзіне дейінгі ғалымдардың өсімдіктерді қалай жүйелегендеріне талдау жасады. Олардың өсімдік атауларының бас әрпінің ретіне, гүл күлтесінің пішініне, тұқым санына, пайда-зиянына қарай жүйелегенін байқады. Сондықтан ол ғалымдардың бұрынғы жүйесіне ұқсамайтын ерекше жүйе жасады. Туыс пен түрдің қос атауы бүгінгі күнге дейін ғылымда кеңінен қолданылуда. Өзі жүйелеген сүткоректілердің 17 отрядының ішінен жыртқыштар мен приматтар отрядтарының толык сипаттамасын жазды. Адамды адамтектес маймылдармен қатар приматтар отрядына орналастыруы көрегендігін білдіреді. Сондықтан К. Линней өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің алғаш негізін салған ғалым болып саналады.

ІІІ.1К. Линней жүйесінде ең жоғары жүйелік және ең кіші жүйелік топ деп нені алды?

2. Өсімдіктер мен жануарларды кос атпен атау дегенді калай түсінесіңдер? Талдап көрсетіндер.

3.X. К. Линней жануарлар дүниесін кандай белгілеріне карап топтастырды, неше класқа бөлді?

ІV. Үйге §6

К. Линней жүйесінің "жасанды" екендігіне көз жеткізіндер.

2. Қайта өркендеу дәуірі кай ғасырда дамыды, оған қандай жағдайлар себеп болды?

1. Жаратылыстану зерттеушісі, философ Аристотельді иеліктен жануартану ғылымының негізін қалаушы дейміз?

2. Теофраст өсімдіктерді зерттегенде қандай жақтарына мән берді?

1. Аристотельдің жаратылыстану ғылымына сіңірген еңбектерін мысалмен талдап дәлелдеңдер.

11сынып. Биология.19.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Ж.Б. Ламарктің эволюциялық ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Ж.Б. Ламарктің эволюциялық

ілімідерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

XVII ғасырда микроскоптың ашылуы, оның түрлі биологиялык зерттеулерге қолданыла бастауы, көптеген ғалымдардын тірі табиғатқа деген көзкарасын өзгертіп, ой-өрісін дамытты. Эмбриология мен палеонтология өз алдына ғылым болып қалыптасты. Француз ғалымы Жан Батист Ламарк биологияда Дарвинге дейінгі органика­лык дүниенің дамуы туралы ғылыми теорияның негізін салды. Ж.Б. Ламарктің эволюциялык теориясының артықшылығы: нақты деректерге сүйеніп, өсімдіктер мен жануарлардың күрылысын тереңі-рек зерттеуінде. "Зоология философиясы" (1809 ж.) деген еңбегінде органикалык дүниенің езгеретіндігін көптеген мысалдармен дәлелдеп оерді, Ж.Б. Ламарк жануарларды жүйелеу жұмыстарымен де айна-лысты. Ұқсастык белгілеріне карап, омырткасыздар және омыртқа-лылар деп бөліп, 6 сатыға, 14 класка топтастырды.

I саты — кірпікшелі кебісшелер мен полиптер.

II саты — сәулелілер мен құрттар.

III саты — жәндіктер (насекомдар) мен өрмекшітектестер.

IV саты — шаянтектестер мен ұлулар (былкылдакденелілер).

V саты — балықтар мен бауырымен жорғалаушылар.

VI саты — құстар мен сүткоректілер.

Жан Батист Ламарк

1. Кірпікшелі кебісшелер. 6. Өрмекшітектестер.

2. Полиптер. 7. Шаянтектестер.

3. Сәулелілер. 8. Қылтандылар.

4. Құрттар. 9. Мұртаяқтылар.

5. Буынаяктылар. 10.Ұлулар(былкылдакденелілер). Шаянтектестер мен өрмекпгітектестер казіргі кезге дейін сақталып,

класс ретінде окытылуда. Ұлулар (былкылдакденелілер) мен қылтанды кұрттар типке біріктірілді. Осылайша Ламарк жіктеудегі табиғи жүйенің негізін калады. Ламарк: "Тіршілік өте қарапайым тірі денеден пайда болады. Қарапайымнан күрделіге, төменгі сатыдан жоғары сатыға карай дамиды және бұл кұбылыс өте баяу жүреді", — деп көрсетті. Ламарктің эволюциялык идеялары көптеген деректермен дәлелденгендіктен эволюциялык теорияға айналды. Ламарк жаңа түрдің пайда болуында эволюциянын негізгі факторы — сыртқы орта жағдайы мен уакыт екендігін ұсынды. Сыртқы орта жағдайы, әсіресе жер бетіндегі гидрогеологиялық жағдайдын ауысуы мен климаттьщ өзгеруіне байланысты болатындығын атап көрсетті. Дегенмен организмдердің өзгеру себептерін, эволюцияның қозғаушы күшін дұрыс түсіндіре алмады.

Ламарк эволюциянын негізгі факторы — сыртқы орта жағдайына неғүрлым көбірек жаттыққан мүшелердің өзгеретіндігі, ал жаттықпаған мүшелердің өзгермейтіндігі деп есептеді. Өзгермеген мүшелер калады немесе кішірейіп, жойылып кетеді деп оған бірнеше мысалдар келтірген.

Мысалы, а) жираф мойнының ұзын болуы: оның арғы тегінің құнарсыз топыракты жерде мекендеп, ағаш жапырағымен коректену үшін мойнын биікке жиі созуына байланысты;

ә) жыланның жорғалап козғалуы: денесінің ұдайы созылуына карай әяғы пайдасыз болған-ыктан арғы тегінде аяқ болса да жаттыкпаудың әсерінен жойылған.

Ламарк — көп әрі белсенді кимылдаған мүшелерде кан ағысы күшейіп, ондай мүше жаксы оседі және түкым куалайды деп түсіндірді.

ІІІ.

ІV. § 7

2. Гүл бөлімдеріне қандай атауларды енгізді? Талдап көрсетіңдер.

1. К. Линнейдің жүйесін неге "жасанды жүйе" деп атайды? Дәлелдеп мысал келтіріндер.

2. Жүйелерде К. Линнейдің жібергеи кемшіліктері қандай? •

К. Линнейдің ғылымға қосқан жаңалықтарын талдап, қысқаша хабарламажазыңдар.

1. Популяциянын өзгеруіне эсер ететін жағдайларды атандар.

2. Өзгергіштік дегеніміз не, ол нешеге бөлІнеді? Айкын емес өзгергіштікке мысал келтіріңдер. '

B, 1. Популяцияның бір-бірінен айырмашылығы неге байланысты?

2. Айкын өзгергіштіктіц айқын емес өзгергіштіктен кандай айырмашылыгы бар?

C. 1- Айкын өзгергіштіктін түкым куаламайтынын мысалмен дәлелдеңдер. 2. Микроэволюция кандай ұғым, бұл термин биологияға кай жылы енген?

f Жазда табигаттағы бір өсімдіктің бойында кездесетін жапырак пішіндеріне, • мөлшеріне, гүлдерінің түсіне, күлтелерінің санына назар аударыңдар, айкын

өзгергіштік болатынына көз жеткізіңдер.

11сынып. Биология.1.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Ч.Дарвиннің қолдан сұрыптау туралы ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Ч.Дарвиннің қолдан сұрыптау туралы

ілімідерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

ІІ.Ч. Дарвин сүрыптауға ерекше көңіл бөліп, оның түрлері мен себептерін толық зерттеді. Жануарлардың қолтұқымдары мен өсімдіктердің іріктемелерін шығаруда, олардың ерекше бір қасиетімен өзгеріс белгілеріне қарайды. Мысалы, кауын мен карбызды зерттеуде тек жеміс сапасын арттыру мақсаты көзделеді. Сәбіз бен кызылша өсімдіктерінің тек тәтті жемтамыры бағаланады. Ч. Дарвин қолдан сұрыптау деп атаған.

Табиғаттағы өзгергіштік өсімдіктер мен жануарлардың барлық мүшелерін өзгеріске үшыратады. Ал қолдан сұрыптауда шғгарылған іріктемелер мен қолтүкымдардың адамға пайдалы, тиімді мүшелері ғана өзгертіледі.

Ч. Дарвин ауыл шаруашылығы практикасында организмдердің жаңа формалары (жануарлардың қолтұкымдары мен есімдіктердің іріктемелері) қалай шығарылатынын зерттеді. Содан соң табиғатта қандай себепшарттардың әсерінен жаңа түрлердід пайда болатынын талдауға кірісті. Адамның қолдан сүрыптауы мен табиғат-та болатын табиғи сүрыпталудың арасында үлкен айырмашылық бар екендігін ажырата білді. Нәтижесінде, Ч. Дарвин қолдан сұрыптау және табиғи сұрыпталу ілімінің негізін салды. Дарвин 1868 жылы шықкан "Үй

көптеген мысалдар келтірді. Мысалы, тауьщтардың барлык колтүкымдарынын тегі — жабайы банкив тауығы; үй үйректерінің жабайы тегі — барылдауык үйрек; үй кояндарынікі — жабайы еуропалық коян екендігін дәлелдеді Мүйізді ірі қкараның тегі — жабайы еуропалык тур, иттін тегі — қасқыр деп көрсетті.

кептері; 2—якобинец; 3—тауыс-кептер; 4—үлкен жемсаулы (дутыш) кептер; 5—сабалак кауырсынды кептер; 6—турман