Биология 9-сынып 2

кұм қарағаны, теріскен, жантақ, ақ жусан, изен, т.б. атауға болады. Жоғары немесе төменгі температура өсімдіктердің анатомиялык-физиологиялық бейімделуіне де күшті әсер етеді. Мысалы, жоғары температура өсімдіктерде транспирация процесін, клеткада тұз жинақталуды тездетіп, лептесік арқылы суды буландыруды азайта түседі. Ал температуранын төмендеуі өсімдік клеткасындағы қант, т.б. органикалык заттарды көбейте түсіп, суыққа төзімділігін арттырады.Т-ң өзгеруіне қарай жануарларда көптеген морфологиялық бейімделу нышандары (түсінің өзгеруі, май жинауы, т.б.) айқын білінеді.Жылу режімі жер шарындағы өсімдіктер мен жануарлардың таралуына фактор ретінде әсер етеді.Оларға жер шарынын жылулық, географиялык, климаттык белдеулері, топырақтың құрамы, ауа райы, т.б. көптеген факторлар жатады.. Таудың күнгей беттерінде құрғақ сүйгіш өсімдіктер, ал теріскейінде ылғал сүйгіш өсімдіктердің түрлері басым өседі. Жылу мол түсетіндіктен, таудың альпілік, салқын бөліктерінде де жәндіктердің көптеген өкілдерін кездестіреміз. Іле Алатауы баурайының терістігінде қаптап өскен шыршалар мен күнгей бетіндегі әр түрлі өсімдіктер бірегей биоценоздардың қалыптасуына тигізген әсерінің көрінісі болып табылады.Ылғал. Су — клетка цитоплазмасы, ұлпа, қан құрамында ж\е өсімдікте, жануарлар организмінде негізгі зат ретінде көптеген қызмет аткарады. Организмде сусыз ыдырау мен қалыптасу, зат және газ алмасу процестері жүруі мүмкін емес.Мысалы, балдырда — 96—98%, сәбізде — 87—91%, өсімдік жапырағында — 83—86%, былқылдақ денелілерде — 80—92%, жәндіктерде 46—92% мөлшерінде су болады. Тіпті, ең құрғап кеткен қына, мүк денесінің 5—7%-ы судан тұрады.

Құрлық жануарлары мен өсімдіктері үнемі су тапшылығын сезінеді. Өсімдіктердің суды қажет етуі ауа райы мен топырақ құрамына байланысты маусым бойы өзгеріп отырады. Өсімдіктер мен жануарлардың түсі де, түрлер санының азайып-көбеюі де өзгере бастайды. Мысалы, судың бетіне жақын көк жасыл, одан соң коңыр, тереңдікте қызыл балдырлар орналасады. Ал жануарлардың түсі су тереңдеген сайын көк жасыл түстен қызылға ауысады. Себебі, судың түбіндегі кызыл түс кара болып көрініп, организмдерге жауларынан қорғануға мүмкіндік береді.

. Мысалы, тұщы судың 1 л келемінде 0,5 г, ал теңіз суларында 35 г тұз болады.

Жер шарының көптеген аймак.тарында жиі жауатын нөсерлер, бүршақтар жалпы экожүйеге, фауна мен флораға көп зиян келтіреді. Кейбір несер жауындардың арты селге айналып, топырақ пен су өрекетін бұзуы да мүмкін.

ІІІ. Жергілікті жердегі организмнің жарыққа, көлеңкеге,суға қатысты өкілдерін атаңдар.

ІV. Үйге 1.§51 оқу.

9-сынып .

Сабақтың тақырыбы: Биологиялық ырғақтар. Фотопериодизм

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды биологиялық ырғақтар,фотопериодизм туралы түсініктер беру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,өсімдіктануЭкология. .

Сабақтың әдісі: баяндау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

ІІ. Жер шарындағы табиғат белдеулері — климаттық ж\е географиялык белдеулердің жіктелуі, негізінен, Күн сәулесінің түсуіне, олардың мұхиттардан алыс немесе жақын орналасуына байланысты болады. Осыған орай әрбір өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің өзіндік ерекшеліктері ж\е қасиеттері туындайды. Ол анатомиялық-морфологиялык, физиологиялық, биохимиялық, т.б. түрдің жеке өзіне тән қасиеттерімен сипатталады. Жылдың, тәуліктін ырғақты ауысу мерзіміне байланысты әрбір организмнің де тіршілігінде тәуелді түрде қайталанып отыратын даму ырғағы пайда болады.Егер организмнің дамуы жылдың маусымдық ырғағымен сәйкес келмесе, онда түр жойылады. Бұған күзге карай ағаш жапырактарынын түсуі, жануарлар дүниесінің тіршілігшдегі өзге-рістер (жүнінің қалындауы, тері асты май қабаттарының калыңдауы, қыскы үйкыға кету, т.б.) айқын мысал бола алады. Аталған өзгерістер организмдердің тіршілігінде жыл сайын кайталанып отырады. Міне, осы күбылыстарды биологиялық ыргақтар дейді. байланысты тіршілік процесіндегі тәуліктік, маусымдық, жылдық физиологиялық өзгерістер ырғақты түрде қайталанып отырады.Көптеген жануарлардың тіршілігіндегі тәуліктік кайталанулар ішкі физиологиялык процестермен емес, тек козғалыс белсен-ділігімен реттеледі. Осы күбылысты сыртқы ыргақтар дейді... Қазақстанда организмдер үшін қолайлы маусым 5—7 айға созылады. Осы уакыт ішінде организмдер өздерінің тірпіілік процесін толық аяқтай алады. Көктемнің белгісі қардың еруімен, тал, терек, жеміс ағаштарының гүлдеуімен жөне жыл құстарының ұшып келе бастауымен керінеді. Республикамыз қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктеріне орналаскан. Мысалы, оңтүстікте шие мен ерік гүл ашкан кезде, солтүстікте әлі суык, боран соғып, қар жатады.

Фотопериодизм дегеніміз-организдердің тәуліктің жарық пен қараңғы мерзімінің ұзақтығына байланысты оған жауап беру реакциясы.

ІІІ. Жаңа ұғымдар: Биологиялық ырғақ. Жыл маусымдары.

Тәуліктік,маусымдық қайталану. Биоиндикаторлар.фенология. фотопериодизм.

Сөздеріне түсініктер беру.

ІV. Үйге .§52 оқу.

V. Сұрақтар. 1. Жарық, жылу режімін қалай түсінесіңдер? 2. Организмдер ушін судың тұздылығы, оттек, жауын-шашын қандай рөл атқарады?

:+: Жергілікті жердегі материалдар бойынша организмдердің жарыкка, көлеңкеге және суға қатысты өкілдерін топтап, оларға экологиялык сипаттама беріңдер. Организмдерге эсер ететін негізгі факторларды атаңдар. Организмдердің температураға катысты экологиялык топтарын атаңдар

I Экологиялық фактор лар. Орта. Антропогендік факторлар.

Сабақтың тақырыбы: Организмнің бейімделу ерекшеліктері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмнің бейімделу ерекшеліктерімен таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,өсімдіктануЭкология. .

Сабақтың әдісі: баяндау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Жаңа сабақты түсінуге жетелейтін сұрақтар:

1. Жеке организмдер деңгейінде абиотикалық факторлардың әсері қандай?

2.Өсімдіктер қоршағанқалай бейімделеді?

3. Популяциялық деңгейдегі бейімделулер қандай көрініс береді?

4. организмдердің түрлік деңгейдегі ортаға бейімделуі қалай жүреді?

5. Абитикалық факторладың тиімсіз жағы қандай ?

6. Организдердің тыныштық кезеңдерінің түрлеріне және маңызына тоқтал.

7. қоныс аудару себебі ж\е түрлері қандай?

Факторлардың организмге тигізетін әсеріне көрнекті эколог А.К.Бродский жоғары деңгейде жан-жақты зерттеулер жүргізді. Ол абиотикалы0 факторлардың әсерін және организмдердің оған бейімделу ерекшеліктерш жеке организм (дара), популяция, түр және экожүйе деңгейінде қарастырды.

Жеке организмдер деңгейінде абиотикалык факторлар, ең алдымен, олардың мінез-құлқына, көбею бейімділігіне, өсімталдығына, өсу жылдамдығына және тіршілігінін ұзактығына әсер етеді: Өсімдіктің "жарықтыкқ жөне "көлеңкелік" формасын

салыстырса, екеуі бір-бірінен сырткы пішіндері, биіктігі, жапырағының көлемі, жүйкеленуі, т.б.

. Түр деңгейінде бейімделу, организмдердің аймақтар шегінде климаттык, сырткы ортаның физикалық және химиялық қасиеттерінін әр алуандығы, әдетте, түрлердін географиялық өзгергіштігінің п,б. Абиотикалык факторлардың өзгеруіне түрлердін бейімделуінің негізгі жолы — бейімделу эволюциясы әсер етеді. Ал экологиялык факторлар — географиялык таралуды анықтаушы шарттар, олар организмдердің аймактық орналасуьша, пішініне жене көлеміне ықпал жасайды. отандык түрлеріне қарағанда, дене түрқы жагынан кішілеу, ал көбею, өсімталдық жағынан жоғары көрсеткішті көрсетеді.

ІІІ. тест сұрақтары.

ІV. Үйге .§53 оқу.

V

9-сынып

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға популяция туралы түсініктер. туралы түсініктер беру..

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін ароттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

Популяция дегеніміз — белгілі бір географиялық аумақта тір-шілік етуге бейімделген, генетикалык шығу тегі бір, бір түрге жататын даралар жиынтығы.

Әрбір жеке түрдің өзіне төн таралу аймағы болады. Олардын сол таралу аймақтағы тобы, сан мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Популяциянын сан мөлшерішң аз немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына, таралуына, т.б. көптеген себептерге байланысты. Организмдердің популяцияларын С.С.Шварц, А.М.Гиляров, А.В.Яблоков, т.б. ғалымдар жан-жақты зерттеді.

Популяция биологиялык бірлік ретінде өзінің белгілі бір кү-рылымы, қасиеттері жөне аткаратын кызметтері арқылы ерек-шеленеді. Популяция құрылымы ондағы даралар санымен және кеністікте таралуымен сипатта-лады. Ал популяцияның қызметі баска биологиялык жүйелермен ұқсас келеді. Популяцияға өсу, даму, көбею, орта жағдайларынын оз өгерісіне бешмділігі, генетикалык шығу тегі, экологиялық жағдайлары жатады.

. Популяция саны дегеніміз — белгілі бір көлемдегі немесе аумақтағы даралардың жалпы саны. Организ өсімталдығы мен шығынына байланысты өзгеріп отырады.

1 - аккулар полуляциясы; шыршалардың саны - 150; 1 м³

озгеріп отырады. популяциялардың кездейсоқ, біркелкі және топтанып таралу жолдары бар.

ІІІ. Популяция. Бірлестіктер. Популяция саны, тығыздығы, таралуы. Ай­мақ. 1. Популяция дегеніміз не? 2. Популяциянын негізгі биологиялык касиеттері қандай? 3. Популяция кеңістікте қалай таралған?

ІV. Үйге .§54 оқу.

V.. тест сұрақтары.

9-сынып
Сабақтың тақырыбы: Популяцияның негізгі қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға популяцияның негізгі қасиеттерімен таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

.Әpбip түрдің көбінің жоғарғы ж\е төменгі шегіболады. Одан әpi түр көбейе алмайды. Сондықтан кез келген популяция өзінің сан мөлшерін оңтайлы (оптимальды) жагдайда ұстап туруға тырысады. Организмдердің табиғаттағы санының ауытқуының тәуліктік жене маусымдық кезеңдерін байқауға болады. Мысалы, ұсақ сүткоректілер, кемірупплер, кейбір құстар мен жәнддктердің өсу, көбею бейімі өте жоғары. Кемірушілер 6ip маусым iшінде 300—500 есе, ал кейбір жәндіктер 1300—1500 есе көбейеді. Мұндай құбылыстар, әcipece шегірткелерде, жұқпалы аурулардың қоздырғыштарында, вирустар мен бактериялар тіршілігінде жиі кездесіп, ауыл шаруашылығына немесе адам өміріне үлкен қауіп төндіреді,. Популяциялардың табиғаттағы санының тұрақты қайталанбайтын, сирек кайталанатын, ырғақты қайталанатын, тұрақты кайталанатын жагдайларын кездестіруге болады. Тұрақты кайталанбайтын мысал . АҚШ-та 1900 жылдан бастап жыл сайын 2000 т шабақ ауланған. Одан соц оны аулау б1рнеше жыл катарынан б1рден 98%-га кемш кеткен. Ал 1944 жылдан бастап жылына 2500 т шабақ аулана бастаған.

Популяциялардыц өсімталдығы, шығыны және таралуы мен орын ауыстыруы олардың табиғаттағы сан мөлшерінің ауыт-қуына теуелдд болып келед!.

Организмдердің көбею мүмкіндігі ете жоғары болса организімнің биологиялық күшіi дейд1.

Организмдердің табиғаттағы сан мөлшері олардың шығынына да байланысты болады. Популяция шыгыны (өлім-жітімі) дегешміз — белгілі бip уақыт аралығында тіршілгін жойған даралардың саны... Популяцияның күрт азаюы кейде абиотикалық факторларға да байланысты. Мысалы, соңгы жылдары Қазакстанда ондатрдың азайып кету факторы тіркелді. Оның басты ce6e6i — тіршілік ортасының бұзылуы мен ластануы болып отыр. Түрлердің жойылып кетуіне соңғы кездері абиотикалық факторлармен қатар антропогендік жағдайлар да тікелей немесе жанама әсерін тигізуде. Мысалы, 1960—1965 жылдары Казакстанда тың және тыңайған жерлері игеру кезінде — дала дуадағы, безгелдек, байбақ, зорман; батыс аймақтардан — құндыз, сусар; Бетпакдалан — құлан, түзат, қабыландардың біржола жойылып кетуш айтуга болады. Казакстандағы түз тағысы атанған ақ.бекендерің XX гасырдыц басында жойылып кете жаздап, ғасырдыц сонында қайтадан қалпына келуін айтуға болады.

.

ІІІ.Қызыл кітапқа енген жануарлар туралы деректерді мысалға келтіріп, оқушылардың тапсырмасын талдау.

2. Популяция саны, тығыздығы, таралуы. Ай­мақ.

3. Популяция дегеніміз не?

4. Популяциянын негізгі биологиялык касиеттері қандай?

3. Популяция кеңістікте қалай таралған?
9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Биоценоз туралы түсініктер:

Сабақтың мақсаты. 1. Оқушыларға биоценоз туралы түсініктер беру .

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

көрнекті орыс академигі В.Н.Сукачев енгізді. биогеоценоз—

Ол мынадай күрамбөліктерден түрады: продуценттер, яғни В.Н.Сукачев 1880—1967 түзушілер (жасыл осімдіктер), консументтер немесе түтынушылар (өсімдік)текті жөне жануар текті корекпен коректенетіндер), редуценттер, яғни ыдыратушылар (микроорганизмдер) және өлі табиғаттың қүрамбөліктері. Міне, осы құрамбеліктер арасында үздіксіз қарым-қатынастар, зат және энер­гия алмасулар жүріп жатады.

Биоценозды зерттейтін ғылым саласы биоценология деп атала-ды. Биогеоценоз — биоценоз бен биотоп жиынтығы ғана емес, табиғаттағы біртұтас және өзінің даму заңдылығы бар күрделі жүйе.

3 — микроорганизмдер; 4 — атмосфера; 5 — топырак

Сондыктан табиғаттағы бірлестіктер — кез келген популяциялар мен биотоптардан түратын кіптігірім жануар інінен бастап, мүхиттардың биотасын камтитын бірегей табиғи ке-ңістіктер. Ең үлкен табиғи жүйеге биосфера немесе эко­сфера жатады. Ол жер шарыныц барлық тірі организмдері мен оның тіршілік ететін физикалык ортасын қамтиды.

Ғылымда "экожүйе" термині биогеоценоз үғымының балама-сы ретінде жиі колданылады. Оны 1935 жылы агылшын ботанигі А.Тенсли енгізді. Шын мәнінде екі үғым да бірдей мағынаны білдіріп, бірін-бірі то-лыктыра түседі.

Биогеоценоз тропиктік сипаты түрғысынан уакыт пен кеністікке байланысты автотрофты жөне гетеротрофты организмдерге жіктеледі. Егер биогеоценоз, кобінесе зерттелетін нысанның күрылымын сипаттаумен шектелсе, ал экожүйе олардың аткаратын функциясын көбірек сипаттайды. Мысалы, экожүйелер: 1) энергия ағынын; 2)қоректіктізбектерді; 3) кеңістік пен уакытка байланысты сан алуандық күрылымын; 4) биогенді элементтер айналымьш; 5) эволюция мен дамуды; 6) баскаруды; 7) күрамбөліктердің карым-катынастарын толык карастырады.

Сондыктан экожүйе — экологияның функциялык. бірлік өлшемі. Қоректік қарым-катынастарды ғылымда биотикалық факторлар деп атайды. Аталған факторлар әр түрлі сипат ала отырып, бір ортада тіршілік ететін

организмдер арасында анык немесе байкаусыз түрде білініп Тенсли (1871-1955 ) отырады. Мысалы , ӨСІМДІК осімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең кажетті рөл атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін кемітіп, Қолайсыз жағдай туғызады. Сол сиякты гүлді осімдіктер үпіін оны тозаңдандыратын аралар, т.б. жөндіктер үлкен рол аткарады. Олар-Дьщ барлығы биоценоз қүрылымының күрделілігін жоне сол Жердегі тіршілік иелерінің бір-біріне тәуелді, паидалы немесе кері өсер етіп, үнемі дамып отыратынын керсетеді.

ІV.