Бесплатная юридическая помощь в казахстане

24
ҚАЗАҚСТАНДА ТЕГІН ЗАҢ КӨМЕГІН КӨРСЕТУ
іс-тәжірибе алқаның айрықша қарауында қалуға тиіс деп ойлаймыз. Құқықтық көмектің тиісті көлемде 
көрсетілуін бақылауды құжаттаманы тексеру, осындай көмек алған тұлғаларға сауал қою арқылы және 
заңнама мен кәсіби әдептілікке қайшы келмейтін басқа да әдістермен жүзеге асыруға болады. 
Уәкілетті  органды  қаржыландыру  мемлекет  есебінен  көрсетілетін  құқықтық  көмектің  ақысын  төлеуге 
арналған республикалық бюджеттің қаражатынан қамтамасыз етілуге тиіс. 
Уәкілетті органның құрамы төмендегідей түрде болуы мүмкін: 
1.  Төраға: әділет органының қызметкері – министрліктің немесе департаменттің басшылығы өз қарауы 
бойынша  тағайындайды.  Міндеттері:  органның  қызметіне  жетекшілік  етеді,  отырыстардың  күн 
тәртібін қалыптастырады, әкімшілік-техникалық қызметкерлерді басқарады, мемлекеттік органдар 
мен азаматтық қоғамның өкілдерін үйлестіруді қамтамасыз етеді. 
2.  Төралқа мүшесінің кандидатурасы – адвокаттар алқасының Төралқасы бекітеді. Міндеттері: Уәкілетті 
органда адвокаттардың мүдделерін білдіреді.
3.  Жергілікті  өзін  өзі  басқару  органының  өкілін  аталған  орган  тағайындайды.  Міндеттері:  аталған 
әкімшілік-аумақтық бірліктің азаматтарының мүдделерін білдіреді. 
Уәкілетті орган отырыстар өткізуге тиіс, олардың мерзімділігі қажетіне қарай айқындалады, бірақ айына 
кем дегенде бір рет өткізіледі. Күн тәртібін аталған органның алдына қойылған мәселелеріне байланы-
сты төраға айқындайды. Органның құзыретінің шегінде шығарылған шешімдері мемлекеттік органдар, 
кәсіпорындар мен мекемелер үшін міндетті болуға тиіс. 
Баяндалған  Тұжырымдама  басқа  елдерде  қолданылатын  жүйелердің  жай  ғана  көшірмесі  емес.  Біз 
адвокатураның құрылымын белгілі бір шамада қайта құруды және отандық ерекшеліктерді есепке ала 
отырып,  заңгерлердің  кәсіпқой  қоғамдастығы  мен  мемлекеттің  өзара  қарым-қатынасының  сипатын 
өзгертуді ұсынамыз. 
Ұсынылған нұсқада бұрыннан бар тәртіпті түбегейлі қайта құру туралы ұсыныстар жоқ, ол мемлекеттік 
шығындарды елеулі түрде арттыруды топшыламайды, кадрлық мәселеге дұрыс көзқарас болуын көздейді, 
нарықтың  осы  бөлігіндегі  жұмыс  орындарын  сақтап  қалуға  мүмкіндік  береді  және  құқықтық  көмекті 
ұтымдырақ ұйымдастырудың және бюджеттік қаражатты оңтайлы пайдаланудың белгілі бір элементін 
ұсынады. 

II Тарау 
25
II Тарау
Қазақстан Республикасында тегін заңгерлік көмек көрсетудің жаңа 
үлгісін әзірлеу бойынша ұсыныстар
Голендухин Е.
Қорғалу құқығы туралы заңнамалық актілерге шолу
Қылмыстық  процесте  қорғалу  құқығы  –  адамның  іргелі  құқықтарының  бірі,  ол  бүкіл  дүние  жүзінде 
танылған,  көптеген  халықаралық  актілермен  кепілдік  берілген,  сондай-ақ  ұлттық  конституциялар  мен 
қылмыстық  заңнама  тарапынан  қамтамасыз  етілген.  Адамның  өзін-өзі  немесе  адвокаттың  көмегімен 
қорғау құқығы әділетті сот талқылауының кеңірек тұжырымдамасының бір бөлігі бола отырып, заңның 
үстемдік құруы қамтамасыз етілген демократиялық мемлекеттер үшін өзіндік бір сынақтардың бірі болып 
табылады. 
Қылмыстық  іс  жүргізу  құқығы  –  құқықтың  өзіндік  ерекшеліктері  бар  саласы.  Процестегі  тараптардың 
жағдайының айырмашылықтары айтарлықтай. Бір жағынан өзінің барлық құқықтық өкілеттіктері және 
тергеу органдарын, прокуратура мен сотты (тәуелсіз болғанымен де, мемлекеттен өкілдік ететін) қамтитын 
институттары бар мемлекет әрекет етеді. Екінші жақта көбінесе материалдық және іс жүргізу бойынша 
заңнаманы көп жағдайда білмейтін, заңгерлік білімі мен машықтары жоқ қорғансыз адам болады. Егер 
оның үстіне осы адам қамауға алынса, бұл оның қандай да бір әрекеттерді іске асыру мүмкіндігін тағы 
да шектей түседі. 
Әр  адамның  соттағы  сапалы  өкілдікке  құқығы  бар.  «Әр  адам»  деген  ұғым  адвокаттың  көрсететін 
қызметтеріне  ақы  төлеуге  қаражаты  жоқ  адамдарды  да  қамтиды.  Халықаралық  стандарттар  осындай 
адамдарға мемлекет тағайындаған адвокаты болу құқығына кепілдік береді, оның қызметтерінің ақысын 
мемлекет төлейді. Бұл құқық ондаған жылдар бойы даму үстінде болды: ол Адам құқықтарының жалпыға 
бірдей  декларациясында  сөзбе  сөз  тұжырымдалмаған.  Алайда,  тегін  заңгерлік  көмек  алу  құқығы  осы 
декларацияның 11-бабынан туындайды, оған сәйкес: «қылмыс жасағаны үшін айып тағылған әр адамның 
оған  қорғану  үшін  барлық  мүмкіндіктер  берілетін  жария  сот  талқылауы  арқылы  заң  тәртібімен  оның 
кінәлі  екендігі  белгіленбейінше,  кінәсіз  деп  саналуға  құқығы  бар».  Сонымен  қатар,  Декларацияның 
2-бабында  алалауға  тыйым  салынады  және  «әр  адам  мүліктік...  жағдайына  қатысты  қандай  да  бір 
айырмашылықтарсыз осы Декларацияда жария етілген барлық құқықтар мен барлық бостандықтарға ие 
болуға тиіс» деп белгілейді.
Заңгерлік көмек алу құқығы Қазақстан Республикасы 2005 жылғы қарашада ратификациялаған Азаматтық 
және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде барынша толық әрі дәл тұжырымдалды. Пактінің 14.3.d)-
бабында әрбір адамның қорғалуға құқығы бар және «...осындай құқығы бар екендiгi жөнiнде хабардар 
етiлiп, қандай жағдай болмасын әдiл сот мүдделерi талап етсе, өзiне тағайындалған қорғаушының көмегiн 

26
ҚАЗАҚСТАНДА ТЕГІН ЗАҢ КӨМЕГІН КӨРСЕТУ
пайдалануына  және  де  қорғаушының  еңбегiне  төлейтiн  жеткiлiктi  қаражаты  жоқ  болса,  оның  көмегiн 
ақысыз пайдалануына құқығы бар» делінген. Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Конвенцияның 6.3 (с) 
бабында да егер адамның «адвокат үшін төлейтін қаражаты болмаса» және «егер әділсот мүдделері соны 
талап етсе», адамның тегін заңгерлік көмек алу құқығы тұжырымдалған. Аталған құқықтың толығырақ 
түсіндірмесін  халықаралық  бақылау  органдары  ұзақ  уақыт  кезеңінде  қарастырған  бірқатар  істер 
бойынша  береді:  бұл  БҰҰ-ның  Адам  құқықтары  жөніндегі  комитетінің  шешімдері  (Халықаралық  пакт) 
және Страсбургтағы Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық соттың үкімдері (Еуропалық конвенция). 
Сонымен қатар, қорғану құқығының мемлекеттік міндеттемелер сынды аса маңызды жағы бар. Аталған 
құқықтың өзіне тән ерекшеліктерінің бірі – қорғану құқығы тек оны іске асыру үшін жағдайлар жасалуын 
ғана емес, сонымен бірге әрбір адамның осындай құқығы бар екені туралы ақпараттың белсенді түрде 
таратылуын да қамтиды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 71-бабында егер 
сезікті, айыпталушы немесе сотталушы осы туралы өтінім білдірсе, қорғаушының міндетті түрде қатысуын 
көздейді. Алайда, өкінішке орай, қылмыстық іс жүргізу заңнамасы тергеу органдары мен сотқа қылмыстық 
әділсот  аясына  тап  болған  адамды  ақысын  мемлекет  төлейтін  адвокаттың  көрсететін  қызметтерін 
пайдалану құқығы туралы хабардар ету бойынша анық талап қоймайды.
Халықаралық стандарттардың жалпы ережесі – тегін құқықтық көмек алу мүмкіндігінің іске асыруының 
қамтамасыз етілуі тек осындай көмекке мұқтаж адамдардың құқығы ғана емес, сонымен қатар осындай 
көмекті беру бойынша мемлекеттің міндеті де болып табылады. Және осындай жағдайда тегін заңгерлік 
көмек алу құқығы бар екені хабардар етудің рөлі аса зор.
Сонымен  қатар  мемлекеттің  өзі  тегін  заңгерлік  көмек  көрсету  жүйесін  ұйымдастырғаны  қажет,  яғни 
халықаралық  органдар  көмек  көрсету  құрылымы  мен  процедураларының  қандай  болатынын  шешу 
құқығын мемлекеттің өзіне қалдырады, ең бастысы, жүйе тегін заңгерлік көмек алу құқығына кепілдік 
беруге  тиіс.  БҰҰ-ның  қылмыстардың  алдын  алу  және  қылмыскерлерге  көзқарас  жөніндегі  сегізінші 
Конгресі  қабылдаған,  1990  жылғы  қыркүйекте  БҰҰ-ның  адвокаттардың  рөліне  қатысты  қабылданған 
негізгі  қағидалары  төмендегілерді  бекітеді:  «Үкіметтер  әл-ауқаты  төмен  адамдарға  және  халықтың 
әлеуметтік жағынан осал басқа да топтарына заңгерлік көмек көрсетілуін қамтамасыз ету үшін жеткілікті 
қаржыландыруды  және  басқа  да  қаржы  көздерін  қамтамасыз  етуге  тиіс.  Адвокаттардың  кәсіпқой 
қауымдастықтары қызметтер көрсетуді ұйымдастыру мен қамтамасыз етуде ынтымақтасуға тиіс».
Тегін  заңгерлік  көмек  беру  жүйесін  таңдауға  қатысты  халықаралық  құқықтың 
margin  of  appreciation 
сияқты доктринасы қолданылуға тиіс, ол мемлекеттік бюджет есебінен білікті заңгерлік көмек көрсету 
жүйесінің қандай болатынын мемлекеттердің өздерінің дербес айқындауына мүмкіндік береді. 
Жалпы алғанда әлемде бюджеттік қаражаттан қаржыландырылатын заңгерлік көмек көрсетудің толып 
жатқан алуан түрлі үлгілері бар.