Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

12

деп келеді. Тек қана абжылан емес, жалпы жылан атаулыны арбаушы, 

сиқырлаушы  образында  ұсыну  қазірге  дейін  жоқ  емес.  Мысалы, 

жазушы  Ғабит  Мүсірепов  «Оянған  өлке»  романында  Игілік  бидің 

қонақ  күтіп  жүрген  сылаң  тоқалы  Айғаншаны  «қысыр  жыландай 

жүйткіп жүр» деп суреттейді (Ғ. Мүсірепов. Таңд. шығ. 1955, II том, 

10).

Сөйтіп, бір кездерде абжыландай толғану деген тіркес образды 

білдіруге  жұмсалған.  Келе-келе  жылан  сөзінің  көбінесе  жағымсыз 

образға  қатысты  айтылатыны  себеп  болып,  адамның  жағымсыз 

іс-әрекетін  бейнелеуге  қолданылатын  болған.  Мысалы,  Ілияс 

Жансүгіровтің мына өлеңінде:

Албасты Арқадағы аб(ы)жылан

Молда отыр ысқырынып, оқып Құран. 

Атты арбап, атан жұтып жатыр молда

Құранмен жем түсіріп жуан-жуан, –

деп ысқырынған абжыланды жағымсыз жемқор молданың образын 

беруге  жұмсаған.  Жамбыл  да  бір  өлеңінде  жыланды  арбаушы, 

сиқырлаушы образ ретінде алса, келесі бір өлеңінде бұл атауды мүлде 

жағымсыз образды беруге қолданады:

Ысқырынып өрмелеген тау мен тасты

Мен көргем абжыланды сұры қашқан.

Бұл жолдарға қарағанда, ақын абжыланды сужылан деп түсінбеген: 

сужылан тау мен тасқа өрмелемейді ғой.

Тіпті  қазіргі  сөздіктер  абжыландай  толғанды  деген  тіркесті  

«айбат шекті, буырқанды» деп түсіндіреді (Кеңесбаев, 9). Бұл түсін- 

дірме, әрине, біржақты, ол – талданып отырған фразеологизмнің осы 

күнгі  қолданысына  қарай  берілген  анықтама.  Бұл  сияқты  әрқилы 

танымдар − абжылан тіркесіндегі аб сөзінің «сиқыршы, арбаушы» 

мәнінің  мүлде  көмескіленуінен  туған  жайт,  яғни  соңғы  дәуірлерде 

абжылан  сөзі  жалпы  жыланның,  тіпті  улы  жыланның  синонимі 

ретінде  таныла  бастағаны  байқалады.  Өйткені  қазіргі  қазақ  тілінің 

толық түсіндірме сөздігі абжылан сөзін: 1) үлкен жылан, 2) ауыспа-

лы мағынасы «жауыз, қанішер» деп көрсетеді (ҚТТС, 1974, I, 35).

Сөйтіп, осы талдаулардан кейбір сөздердің образдар жүйесі заман 

өткен сайын өзгеріп отырғаны көрінеді.

АБЫЗ.  ХІХ  ғасырдың  орта  тұсында  жасап  өткен  Дулат 

Бабатайұлының бір өлеңінде:

Абыз демей, не дейміз, 

Шалы орнынан тұрған соң, −

13

дейді.  Мұндағы  абыз  сөзі,  Л.  Будаговтың  көрсетуі  бойынша, 

Қазан  татарлары  тілінде  «оқымысты,  білгір,  сауатты  адам»,  тобыл 

наречиесінде  абзи  «аға»,  абыз  тотай,  одан  қысқарған  абыстай 

«апай,  дінбасы  болған  адамның  әйелі,  мұғалім  әйел»,  башқұртша 

абсай «ана, шеше», абыз етмек, абызламақ «оқыту, ағарту», абызмақ 

«оқу,  сауаттану»  (Будагов,  I,  4).  Қазіргі  қазақ  тілінде  абыз  –  көне 

сөз,  «көп  білетін,  білгір,  білімді  адам»  және  «сәуегей,  көріпкел» 

мағыналарын білдіреді (ҚТТС, I, 1974, 38). Соңғы мағынада жиірек 

қолданылатынын айтуға болады және қазақтардың абызы – «алдап 

соғатын» сәуегей емес, ақылды, халық құрметіне ие болған әрі жасы 

еңкейген  адам  екені  байқалады.  Мұхтар  Әуезов  «Еңлік-Кебек» 

пьесасында  дана  кейіпкердің  образы  етіп  Абызды  алуы  да  осыны 

дәлелдейді.

Абышқа  (абшыйақ)  сөзінің  бірнеше  фонетикалық  вариантта 

құбылып келіп, бірқатар көне, тірі түркі тілдерінде немесе олардың 

диалектілерінде  «қарт  адам,  қария,  әйелдің  ері,  шал»,  кейде  тіпті 

«кәрі әйел» ұғымын беретіні мәлім. Бұл сөздің түбірі – абы/абу/аба 

немесе абыш «шал». Ал аба – (түрлі фонетикалық вариантта) түркі-

монғол  тілдерінде  «әке,  ата,  әкенің  ағасы»  мағынасын  беретін  сөз. 

Қырғыз  тілінде  «қадірмен»  мағынасын  беретін  абығый  сөзінің  аб/

аба тұлғасымен тамырластығы даусыз, өйткені жасы үлкен адам, ата, 

әке – қадірлі, құрметті адамдар.

Демек, бұл күнде сирек қолданылатын, көбінесе бұрынғы өлең-

толғаулар мен қазіргі тарихи, көркем шығармаларда кездесетін абыз 

сөзі өзінің түп тамырындағы «ата, әке, қарт адам» деген мағынасын 

да,  одан  ауысқан  «көпті  көрген  білгір,  сауатты,  білімді  адам»  де-

ген мағынасын да көмескілендіріп, «дана, ақылшы, көреген қария»  

деген ұғымда жұмсалған, жұмсалатын сөз деп танимыз. Әрине, бұл 

сөздің  қазақ  тіліндегі  қолданысында  өзге  тілдердегі  және  ертедегі 

мағыналық  реңктері  сақталғанын  (қария  адам  болуы,  көп  нәрсені 

байымдай алатын білімді болуы, сәуегейлік қасиеттінің болуы т.б.) 

көреміз.

АҒА. XIX ғасырдың I жартысында жасап өткен атақты Махамбет 

Өтемісұлы ақында:

Сан шерулі қол болса, 

Батырлар болар ағасы, – 

деген жолдар, XVI ғасырда өмір сүрген Доспамбет жырауда:

Азаулының Аймәдет ер Доспамбет ағаның

Хан ұлына несі жоқ?

14

Би ұлынан несі кем?

Азаулыда аға болған ерлер көп еді,– деген жолдар бар

1

. 

Ноғайлының  Ер  Шобан  деген  батыры  Қабардының  Биғазы 

дегенінің  жылқысын  айдап  әкетіп  бара  жатқанда,  артынан  келген 

қуғыншыны айнытпақ болып, қасымда мынадай-мынадай мықты ба-

тыр-жолдастарым бар деп суреттегенде:

Қан жұқпас қайқы қара болат өтпеген....

Бұ жиынның ішінде

Ер Жақсымбет аға бар, –

дейді. Мұндағы аға сөзі Жақсымбет батырдың көркем эпитеті емес, 

ол қызметті ер сөзі атқарып тұр, бұл жердегі аға – «басшы, қолбасы» 

деген ұғымда келген термин іспетті сөз. Демек, жоғарыда келтірілген 

өлең жолдарындағы аға сөзі осы күнгі «жасы үлкен ер адам» деген 

мағынасынан басқаша қолданыста тұрғанын аңғартады.

Түркияда  бұрын  аға  титулы  әскери  адамдарға,  коменданттарға, 

янычарлардың бастықтарына берілетін атақ болған (Будагов, I, 60). 

Бұл  пікірді  өзге  ғалымдар  да  растай  түседі.  Ортағасырлық  түркі 

ескерткіші «Шейбани-намені» зерттеген шығыстанушы И. Березин: 

«Осман түріктері аға сөзіне «әскери мырза (әмірші), бастық мырза 

(господин) деген мағына берген»,– деп жазады (Библиотека восточ-

ных историков, изд. И. Березиным, Т. I. СПб, 1849, 20).

Орта ғасырлардағы хан сарайларында есік аға (ишик аға) деген 

жоғары  лауазым  да  болған:  «ишик  аға  –  «сарай  есіктерінің»  биік 

табалдырығының  бас  күзетушісі,  камергер.  Орта  ғасырлардағы 

хан  сарайларындағы  жоғары  мәртебелі  қызмет  иелерінің  бірі» 

(Материалы  по  истории  казахских  ханств  XV-XVIII  вв.,  Алма-Ата, 

1969, 537).

Ертеректегі қазақ қауымында да аға сөзі басшыға, оның ішінде 

әскери басшыға да айтылатын дәреже мағынасын бергенге ұқсайды. 

Мысалы, Шалкиіздің:

Батыр жігіт жау бастар,

Аға жігіт қол бастар, – 

дегені  қолды  (әскерді)  бастайтын  жігіттің  аға  аталғанын  дәлелдей 

түседі. Махамбет ақынның да:

Исатай деген ағам бар, 

Ақ кіреуке жағам бар, – 

1

  Осы  жерде  және  әрі  қарай  XV-XIX  ғасырларда  өмір  сүрген  Асанқайғы, 

Шалкиіз,  Доспамбет,  Қазтуған,  Жиембет,  Ақтамберді  жыраулардан  бастап,  Дулат, 

Шортанбайларға  дейінгі  ақындардан  келтірілген  мысалдар  «Ертедегі  әдебиет 

нұсқалары»  (1967),  «Үш  ғасыр  жырлайды»  (1965),  «Алдаспан»  (1967),  «Ақберен» 

(1972) кітаптарынан алынды.