23
айдын! «сізді құттықтаймын! немесе «кұтты болсын» дегенді
білдіреді. Осыған қарап, қазақ тілінде немесе қазақ халқын құраған
тайпалардың бірінің тілінде көз айдындық тіркесі «қуанышты оқиға,
жақсы хабар» деген мәнде қолданылып, одан көз айдындық болдың
ба, яғни «қуанышты оқиғаға кездестің бе, құтты болсын!» деген
сияқты тұрақты тіркес жасалған болар деп топшылауға болады. Келе-
келе қазақ тілінде көз айдындық тіркесінің мағынасы күңгірт тартып,
сыртқы тұлғасы жағынан да өзгергені, яғни көз айдындық-тан көз
айымдық, одан көз айым (көзайым) болғаны байқалады.
АЙЛАНУ. «Едіге» жырының 1934 жылы жарияланған нұсқа-
сында:
Ноғайлының ауыр жұрт
Абдырады, айланды, –
деген жолдар бар. Мұндағы айланды сөзінің мағынасы бұл күнде
күңгірт. Бұл «жәбірлеу, қорлау, кемсіту» мағынасындағы көне айығла-
(ДС, 29) сөзінің кейінгі тұлғасы болуы мүмкін. Бұл жерде сусыма-
лы ғ(ығ) дыбысы түсіп қалған деуге болады: айығланды>айланды.
Бұл тұлға айығла>айла- етістігінің өздік етіс формасы ретінде
«жәбірленді, қорланды» мағынасын білдіреді деп түсіну керек. Бірақ
бұл пікіріміз – үзілді-кесілді ұсынылған тұжырым емес. Айлану
сөзінің өзге де мағыналары болуы мүмкін. Мысалы, түрікмен
тілінде айла- етістігі «айнала қоршау» деген мағынада жұмсалады.
Жоғарғы контекске қарағанда, айланды сөзіне бұл мағына да келетін
сияқты: жаудың шабуылына душар болған ноғайлының ауыр жұрты
сол дұшпанның айнала қоршауында қалды деп түсінуге де бола-
ды. Дегенмен қазақ тілінде сирек жұмсалатын бұл тұлға не көненің
көзі (айығланды дегеннен), не өзге түркі тілдерінің (мысалы, оғыз
тілдерінің) элементі болуы ықтимал.
АЙЛАСУ. Шортанбай (XIX ғ.) ақында:
Ақын, шешен көрсем деп,
Айласпаңдар мендейге, –
деген өлең жолдары бар. Мұндағы айласу етістігі – жалпы қолданыс-
та, яғни әдеби тілімізде жоқ, мағынасы көпшілікке түсініксіз сөз.
Оны диалектолог мамандар Қостанай облысының Жанкелді ауда-
нында «үйлесу, ұқсау» деген мағынада жұмсалатын жергілікті сөз
деп табады. Шортанбай – өмірінің саналы жылдарында Арқада,
Қарағанды, Кереку өңірлерінде жасап өткен ақын. Демек, айласу сөзі
тек Қостанайдың бірер ауданына емес, ілгеріректе бүкіл солтүстік,
24
орталық Қазақстан өлкесі тұрғындарының тіліне тән болған сөз
деп тануға болады. Айласу «ұқсау» деген мағынада бұрын жалпы
қазақ тіліне тән сөз болуы да мүмкін. Дегенмен сөз мағынасы мен
түптөркінін әлі де іздестіру қажет.
АЙПАРАДАЙ, АЙЫМ. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырындағы
Баян қыз бірде:
Айпарадай ақ жүзім сіз көресіз, –
десе, екінші бір жерде:
Айдай болған ақ жүзім көрмейсіз бе?–
дейді. Жалпы түркі тілдерінде ай – әйел сұлулығының символы,
әйел көркінің әдемілігін айға теңеу ежелден бар. Зерттеушілер орта
ғасыр ескерткіштерінде ай сөзінің бір мағынасы «сұлу, әдемі, сұлу
қыз» дегенді атайды (Фазылов, I, 321). Тегі, бұл ай сөзінің ауыспа-
лы мағынасы болар. Осыдан барып кейбір түркі тілдерінде, мы-
салы қырғыз тілінде «жұбай, әйел», мағынасындағы айым сөзі бар
(Юдахин, 36). «Жұбай» мағынасында айым сөзі қазақ жырларында
да кездеседі. «Алпамыс батыр» жырында:
Отаудағы айымдарың,
Сөзден келер қайымдарың, –
деген жолдар бар. Бірақ қазақ тілі үшін «жұбай, әйел» мағынасындағы
айым сөзі кәнігі емес, өйткені өзге жырларда бұл сөз кездеспейді. Ал
«Алпамыс» жырында өзбек, қарақалпақ тілдеріне тән жеке сөздердің,
тіпті грамматикалық тұлғалардың орын алғандығы мәлім. Оның
үстіне бұл сөз диуананың (диуана болып келген Алпамыстың) аузы-
нан шыққан. Бірақ қайткенде де айым сөзінің «сұлу әйел», одан «сұлу
жұбай», одан жалпы «жұбай» мағынасы бірқатар түркі тілдерінде бар
екендігін аңғарамыз.
Орта ғасыр ескерткіштерінде кездесетін ай йуз, ай йузлі, айтек
(айдай), толун айтек (толған айдай) сөздері әйелдің көркіне байла-
нысты айтылған. Қазақ тілінде толған айдай жүзі – айдай ақ жүзі ~
айдай жүзі ~ ай жүзі деген сөздер сұлу қызды (әйелді) суреттейді.
Ал айпара не деген сөз? Түрік тілінде «ай сияқты жарқын» де-
ген мәнде поэзияда қолданылатын айбар сөзі бар (Турецко-русск. сл.,
1977, 81). Соған қарағанда, не қазақ тілінің ертеде өзінде болған не-
месе өзге түркі тілдерінің поэтикалық дәстүрінен енген «айдай, ай-
дай аппақ, ақ жүзді» деген мағынадағы айбар сөзі болғанға ұқсайды,
кейін келе бұл сөздің орнын айдай, ай жүзді сөздері басып, айбар
сөзі сирек қолданылатын, бейтаныс тұлғаға ауысып кеткен секілді.
Соның нәтижесінде тіпті тұлғасы да өзгеріп, айбара ~ айпара болып
айтылуы ықтимал.
25
Айбар сөзінің этимологиясын (төркінін, құрамын) іздестіру –
біздің бұл кітаптағы міндетіміз емес, дегенмен бұл сөз айға барабар
(парапар) тіркесінен ықшамдалып жасалуы мүмкін деп топшылауға
болады. Барабар сөзі түркі тілдеріне парсы тілінен енген, мағынасы
«тең, бірдей», сонда бұл – айға барабар>ай барабар> айбар болып,
әбден кірігіп біріккен сөздердің қатарына жататын тұлғалардың
бірі болмақ. Түркі тілдерінде тұрақты тіркестер құрамындағы
компоненттердің әртүрлі жалғаулары түсіріп айтылуы – бар құбылыс
(айға барабар>ай барабар). Бірдей дыбысталатын буындардың
біреуінің түсіп қалуы заңды: айға барабар>айбара>айбар. Қазақ
тілінде заман ~ замана деген сияқты сөз соңына а дауысты дыбысын
қосып айту дәстүрі айбар сөзін айбара дегенге айналдырған тәрізді.
Түсініксіздеу тұлғаға -дай жұрнағы жалғанған сөздер – қазақ тілінде
жиі кездесетін құбылыс. Осының нәтижесінде айпарадай сөзі пайда
болған болар дейміз. Бұл сөздің қайткен күнде де мағынасы ашық:
«ай сияқты жүз, айға тең ақ жүз, айға парапар ақ жүз».
АЙТУЛЫ, АТАУЛЫ, АТАЙЫ. «Атақты, әйгілі, белгілі, даңқты»
деген мағынада жырлар мен ертедегі нұсқаларда айтулы және
атаулы сөздері кездеседі. «Қобыланды» жырында жыршы қызыл-
бастың батыры Ер Қазанды суреттей келіп:
О да айтулы ер еді, –
дейді. «Қыз Жібек» жырында Жібектің портретін жыршы:
Жібек сұлу деген бар екен,
Айтулының өзі екен, –
деп суреттейді. Сәкен Сейфуллин қазақ әдебиетінің тарихына
арналған зерттеулерінде жалайыр руынан Бөлтірік бидің сөзі деп
берген толғауда:
Аққу құсқа оқ тисе,
Қанатын суға тигізбес.
Айтулы ерге оқ тисе,
Қиналғанын білдірмес, –
деген жолдарды келтіреді. Бұл сөз айтылу түрінде «даңқты, белгілі,
әйгілі» мағынасында қырғыз тілінде де бар. Мұнда да ол көбінесе
фольклор тілінде кездеседі: Айтылуу Жээренче чечен (Юдахин,
35). Қазақша айтулы, қырғызша айтылуу сөздерінің түбірі – айт-
етістігі. Бұл етістіктің «сөйлеу, әңгімелесу» деген мағынасы «сөзге
тиек болған, әңгіменің өзегі болған атақты адам» деген мәндегі айту-
лы тұлғасына негіз болған болу керек.
Татар тілінің диалектілерінде атаулы деген сөз бар, мағынасы:
1) «атақты, белгілі», 2) «арнаулы». Айтулы сөзі қазақ тілінде де
Достарыңызбен бөлісу: | 
