15
дегенінде аға деп жасы үлкен адамды айтып отырған жоқ, қолбас-
шыны, көтеріліске шыққан қарулы топ басшысын атап отыр.
Қазақтың батырлар жырында:
Жүрмеймісің, құрдасым,
Қол ағалық қыламын, –
деген жолдарда қол ағалық тіркесі кездеседі. Мұнда да қол аға –
«әскери басшы, қол басшысы» деген ұғымда. Аға сөзінің белгілі
бір әскери топтың (құрамның) басшысы (командирі) деген атақты
білдіргендігін XVI ғасырда қазақтан шыққан тарихшы-шежіреші
жалайыр Қадырғали би Қосымұлының «Жами’ ат-тауарих» атты
шығармасынан да көреміз: Уа Мүгеті баһадур мың кішінің бегі
ерді, йа’ни мың ағасы. Мұнда бек сөзі мен аға сөзін синоним етіп
ұсынған. Дәлірек айтсақ, аға сөзін парсыша әмір мен түркі термині
бек сөздерінің қазақша баламасы етіп жұмсаған. Тарихшы бабамыз
ана тілінің аға сөзін «әмірші, билеуші» мағынасындағы термин етіп
қолданған. Оның терминдік, титулдық мәні жалқы есім – адам ат-
тарымен тіркесіп келтірілгенінде тіпті айқын көрінеді. Мысалы,
Қадырғалидың шежіресінде Булад аға, Бүйінчік аға, Абдулла аға,
Арғун ата деген лауазымды есімдер аталады. (Р. Сыздықова,
М. Қойгелдиев. Қадырғали би Қосымұлы және оның «Жылнамалар
жинағы». - Алматы, 1991). Аға сөзін әскери емес, жай «басшы, бас
адам» мағынасында жұмсау да қатар жүрген. Мысалы, Сәкен
Сейфуллин арғын Байдалы бидің сөзінен деп:
Рулы елге жарасар
Үлгі айтатын ағасы, –
деген жолдарды келтіреді (С. Сейфуллин, VI, 59), сол сияқты Сүгір
ақын бір толғауында:
Кешегі өткен ер Сырым
Кіші жүздің ағасы, –
деп, аға сөзін «ел басы, әлеуметтік (әскери емес) басшы» мағынасында
жұмсайды. Қайткенде де өткен кезеңдерде аға сөзі «жасы үлкен ер
адам» деген тура мағынасымен қатар, «бас, басшы, ел (ру, тайпа,
халық) басшысы, әскери басшы (қолбасы)» деген ауыспалы мағынада
да жиі қолданылып, терминдік сипатқа ие болған сөз екенін көреміз.
Аға сөзінің бір кездегі «бас, басшы» деген ауыспалы мағынасы
ертеректе қалыптасқан ел ағасы, от ағасы (қазірде біріккен сөз
ретінде бірігіп отағасы болып жазылады) деген тіркестердің бар
екендігімен де дәлелдене түседі: ел ағасы – белгілі бір қауымның
(айталық, ауылдың, рудың, атаның т.б.) басшы адамы, отағасы – бір
шаңырақтың басты адамы, иесі. Кейін отағасы сөзінің мағынасы
16
жалпыланып, «жасы үлкен ер адам, сыйлы адам» дегенді білдіруге
жұмсалып кеткені және көбінесе қаратпа сөз ретінде жұмсалатын
болғаны байқалады. Ауыл ағасы, жігіт ағасы деген тіркестер де осы
сияқты.
XV-XVI ғасырларда аға сөзінің осы күнгідей «бірге туғанның
немесе туысқанның ішінде еркек кіндіктің жасы үлкені» деген не-
гізгі мағынасы, әрине, болған. Бертін келе, XVIII-XIX ғасырларда,
бұл сөздің «қолбасшы, әскери басшы» мағынасы солғындап, ол ау-
ыспалы мәнде қолданылғанда «жасы үлкен, сыйлы, құрметті адам»
деген ұғымда жиірек жұмсала бастаған. Мысалы, Нұрым жыраудың
(XIX ғ.):
Сағынып аңсап, аға деп
Енді сәлем бере алман, –
деген жолдарындағы аға – жасы үлкен, құрметті адам. Жырау бұл
сөзді Өтембек деген жай адамға (әскер басына емес) айтады.
Сонымен, аға сөзінің негізгі мағынасынан ауысқан «қол басы,
жүз басы, мың басы, түмен басы» деген ұғымы да қазақтың XV-XVII
ғасырлардағы ақын-жырауларының тілінде қолданылған.
АДЫРНА. Махамбет ақынның атақты жырларының бірінде:
Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен деген өлең жолы бар. Мұндағы
адырна сөзі ақын мұрасының жинақтарында «садақтың оқ тіреп
ататын тарамысы» деп түсіндірілген. Қазақ тілінің сөздігі де адыр-
наның мағынасын осылай анықтайды. Сонымен қатар мұның
адырана варианты бар екені де көрсетілген. «Қазақ совет энцикло-
педиясы» адырна сөзінің мүлде басқа екінші нәрсені де білдіретінді-
гін береді, яғни адырна деп жауынгершілікте, аңшылықта қол-
данылған сыбызғы сияқты көне үрмелі музыкалық аспапты да
атаған дейді (ҚСЭ, I, 125). Соған қарағанда, Махамбеттің жоғарғы
өлеңіндегі адырна сөзі садақтың кермесінен гөрі, дыбыс шығаратын
аспапқа жуық келмес пе екен деген ой туады. Махамбет өлеңінен өзге
қазақ текстерінде адырна сөзі мөңіреу, аңырау сөздерімен тіркесіп
келмейді. Мысалы, Шалкиізде:
Адырнасын атқа алған,
Атқан оғын тайға алған,
Қазтуғанда:
Кара ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек оққа кірісті, –
деп келетін өлең жолдарындағы адырна сөзі, сөз жоқ, «садақтың
тарамысы, кермесі» деген мағынада жұмсалып тұр. Бірақ садақты
17
мықтап тартып, оқты алысқа жіберудің поэтикалық образын садақ
тарамысының қатты серпігенінен шыққан зуылы, дыбысы арқылы
беру әбден сыйымды. Сондықтан адырна «мөңіреуі де, аңырауы да»
мүмкін.
Адырна сөзінің төркінін зерттеушілер оны «бөлу, ажырату»
дегенді білдіретін айыр-/адыр- деген етістіктен шығарады. Түркі
тілдерінде й~д (айақ~адақ) дыбыстары алмасатыны мәлім (қазақша
айыру сөзі көне түркі тілдері мен қазіргі бірқатар түркі тілдерінде
адыр- тұлғасында келеді). Адыр- етістігіне қосылған -на есім тудыра-
тын жұрнақ болу керек дейді (Этимол. сөздік, 21).
Сөйтіп, «садақтың тарамысы» мағынасында болсын, музыкалық
аспап атауы ретінде болсын, адырна сөзі – қазақтың көне жырлары
мен бұрынырақ өткен ақын-жырауларының тілінде қолданылған,
қазірде ұмыт бола бастаған сөз. Бұрынғы кезеңнің өзінде бұл атау
поэтикалық сөз болып, образ жасауға жұмсалғаны байқалады. Бұл
сөздің образдық сипатын таныған ғалым Мұхтар Мағауин тұңғыш
рет XV-XVII ғасырлардағы қазақ ақын-жырауларының мұраларын
жарыққа шығарғанда, жинаққа «Адырна» деп ат берген.
АЗАМАТ, ШОРА/ШОРЫ, ЖОЛДАС. XVII ғасырда жасаған
Ақтамберді жырауда:
Ей, азаматтар, шоралар,
Атты мінсең, зорды мін, –
деген жолдар бар. Мұндағы азамат сөзі дәл қазіргі мағынасында
емес. Бұл сөздің бұрын терминдік сипаты болған. Ш. Уәлиханов
былай деп көрсетеді: «Азамат – кәмелетке келіп, еншісін алған, ту-
ыстарына тәуелсіз, үйлі-баранды адам» дегенді білдіреді. Сонымен
қатар бұл сөз бір кезеңдерде «жасақшы» («дружинник») ұғымын да
бергенге ұқсайды. Шора сөзі азамат дегеннің синонимі дей келіп,
Шоқан шора азамат тіркесі – таза әскери мәнді сөз, ол «жолдас,
жасақшы» деген деп көрсетеді (Валиханов, I, 20). Азамат сөзінің
жоғарыда келтірілген Ақтамберді жыраудың қолданысы Шоқанның
осы айтқанын растайды.
«Айман-Шолпан» жырындағы Айман қыз Әлібекке сәлем айтып:
Аты болса, байласып,
Азаматын сайласын, –
дегенде, азамат сөзінің «жасақшы» ұғымы танылады. Бұл сөзді
Махамбет те жиі қолданған:
Арғымақ, сені сақтадым,
Құлағың сенің серек деп,
Достарыңызбен бөлісу: | 
