302
азулы жыртқыш немесе сарғылт түсті үлкен мысық – арыстан бо-
луы мүмкін. Сөзді естілуінше жаза салу машығы қай кезеңде де, қай
жазбаларда да орын алғанын жоққа шығара алмаймыз. Сондықтан
Шоқан жинаған қолжазбаның өзінде сарымсақтай азулы деп жа-
зылса және түпнұсқа жазуын (орфографын) сақтап қазіргі жазуға
келтіріп транскрипциялаған күнде де бұл сөздің сармысық екенін
жол соңындағы сілтемеде немесе мәтінге ұсынылатын комментарий-
лерде қоса көрсетіп отырған жөн. Әйтпесе ащы жуа – сарымсақ пен
арыстан сияқты аңның атауы бірдей еместігі көрініп-ақ тұрғанын
жақсы білеміз.
Су. Ноғайлы цикліндегі қазақ жырларында өзен сөзімен қатар осы
сөздің мағынасында көбіне-көп су сөзі қолданылған: «Үш алпаты
үлкен су, Сені тағы алдырттым» (Едіге батыр); «Толықсыма, тұнық
су» (Сонда); «Қырында киік жайлаған, Суында балық ойнаған... Суда
жүзген ақ шортан» (Асанқайғы, XV ғ.).
Айдынды сулар, аймақ көл,
Тасыса дөңбек келтірер (Шалкиіз, XV-XVI ғ.).
Қоғалы көлдер, қом сулар
Кімдерге қоныс болмаған? (Шалкиіз)
Мұндағы қом сулар – толқынды өзендер.
Тоғай, тоғай, тоғай су.
Тоғай қондым, өкінбен (Доспамбет, XVI ғ.).
Ноғайлы цикліндегі су сөзінің жиі кездесетін себебі – ноғай
тілінде өзенді негізінен су деп атайды. Су сөзінің «өзен» мағынасы
– көне түркі тілдерінен келе жатқан қолданыс (ДТС, 515). Су
«өзен» мағынасында тек ноғайлы дәуірінің жырларында ғана емес,
қазақтың өзге жырларында да кездеседі: «Бір су бар ұзын аққан
теріс түстіктен» (Қозы Көрпеш-Баян сұлу); «Жетелеп қара атты суға
келдік» («Арқалық батыр»).
Қазірде де қазақ тілінде «өзен» мағынасында су сөзі қолданыла
береді. Бірақ әдеби тілдегі номинатив атау – өзен. Демек, «өзен»
мағынасындағы су сөзі ертедегі өлең-жырлардағы ескіліктің бірі деп
танылады. Түсіндірме сөздіктерде «көне» деген белгімен беру керек.
Сарыкөл, Самар сынды су.
Мынау Самар деген суыңыз,
Мынау Жайық деген суыңыз,
Мынау Еділ деген суыңыз,
Мынау Сахмар деген суыңыз (Шалкиіз).
Еділ, Жайық арасы,
Екі судың саласы (Шалкиіз).
Сұб/сұп. «Едіге» жырының Шоқан нұсқасында Сыпыра жы-
рауды: «Аузында отыз тісі босаған, сұп аяқты, сұп бөрікті Сыпыра
303
сынды сұм» (келесі жолда – сұп) жырау деп суреттейді. Мұндағы
сұп сөзін П.М.Мелиоранский «биік, ұзын, жіңішке» деген мағынада
деп түсіндіреді. Өлеңнің 3-жолындағы сұм жырау келесі жолдар-
да сұб жырау болып жазылған. Сірә, жырау сөзімен тіркесте кел-
генде дұрысы сұм болар, өйткені сұм сөзі ноғай тілінде жағымсыз
мағына беретін сөз: сұм адам – человек, вобравший в себе все от-
рицательные качества. Сұп/сұб/суп сөздері көне түркі сөздігінде де,
араб, парсы сөздіктерінде де көрсетілмеген. Ал сұм, сұмрай/сұмырай
сөзі қазіргі қазақ және ноғай тілдерінде жағымсыз мағынадағы («за-
лым, қу, жексұрын») сөз болғанмен, сұм және сұмырай деген сөздері
ескі қазақ жырларында «бақытсыз, талайсыз, сормаңдай» дегенді
білдіреді. Сұм сөзінің бұл мағынадағы қолданысы «Едіге» жырында
да бар: «Жалғыз да туған сұм басым, Барымнан жоғым көп игі» (Орақ
батырдың сөзі, «Едіге» жырында). Едіге: «Сұм жалғыздық қайтермін,
Жалғызда болып кетермін, – дейді».
«Алпамыс» жырында жеті жасар Жәдігерді (әкесі бір кеткеннен
мол кеткен, демек, сорлап жүрген) Ұлтан құл: «Өлтіремін алып кел,
Жәдігер сұм баланы», – деп кісі жұмсайды. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу»
жырында Баян сұлу өзін әрдайым «Баян сұм» деп, ал Қозыға: «Атадан
жастай қалған сен сұмырай», – деп отырады. Шум (қазақша – сұм) –
парсы тілінде «бақытсыз, сорлы, сормаңдай» деген мағынадағы сөз.
Сұм/сұмырай сөздерін осы төлтума мағынада қазақ жырлары жиі
қолданған (қараңыз: «Сөздер сөйлейді», 167-168-беттер).
«Едіге» жырындағы сұб аяқты, сұп бөрікті тіркестерін орыс
ғалымы П.М.Мелиоранский қандай мағлұмат көзіне сүйеніп айтып
отырғанын әзірге таба алмадық. Әлде бұл сөз қазақ тіліндегі сопақ,
сопаю сияқты сөздердің түбір тұлғасы болар ма? Ал, шынында да,
көп жасап арықтаған адамның аяғы да жіңішке, бөркі де биік болуы
мүмкін. Демек, суп/ сұб сөзінің генезисі мен мағынасын айқындай
түсу керек болар.
Төгерек. «Едіге», «Ер Көкше», «Ер Сайын» сияқты ноғайлы-
қазақ жырларында кездесетін төгерек сияқты сөздің «дөңгелек»
деген мағынадағы сөз екенін әрі түбіріне (тө-герек, тө-ңгелек, то-
малақ/домалақ) қарап, әрі мағынасына қарап оңай түсінуге болады:
«Шалғынды көл төгерек. Қоғалы көл төгерек. Жекенді көл төгерек»
(«Едіге»). Бұлардағы төгерек анықтауышы тек көл сияқты дөңгелек,
яғни тік бұрышты немесе ұзынынан ағып жататын суларды атайтын
өзен, теңіз сөздерімен тіркеспейді. Бұл тұлғаны қырғыз тіліндегі
төгөлөк (қазақша – дөңгелек) деген сөздің л-р дыбыстары алмасқан,
ал қазақ, ноғай тілдеріндегі дөңгелектің сөз ортасындағы ң дыбы-
сы түсіп қалған (дө+гелек) және л-р дыбысында алмасқан вариан-
ты деп табамыз. Дөңгелек сөзінің сыртқы тұлғалық (фонетикалық)
қатары болып танылатын төгерек – ноғай тілі бірлестігінен қалған
