Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

252

саладағы  сөздерді  ескілік  деп  танытпайтын  сияқты.  Ал  мылтық 

деген отты қарудың жалпылық атауы таныс болғанмен, оның қазақ 

қауымы  XVIІ-ХІХ  ғасырларда  пайдаланған  түрлерінің  атаулары 

ескіліктер  қатарына  жатады.  Жоғарыда  айтылды,  бүгінгі  ғылыми 

еңбектер мен көркем әдебиеттен мылтықтың қозыкөш, күлдірмамай/

құлдырмамай,  шамғал/самқал,  жекеауыз,  бірауыз,  қандыауыз, 

желдіауыз, шиті, берен деген түрлері болғанын біле аламыз. Әрине, 

олардың  әрқайсысының  құрылымын,  қасиетін  (сын,  сапасын)  дәл 

түгел  айтып  бере  алмауымыз  мүмкін.  Дегенмен  кейбіреулерінің 

өзгелер берген түсіндірмелерін келтіруге болады.

Жезайыр.  «Қазақтың  батырлар  жыры»  деп  аталатын  үлкенді-

кішілі жыр үлгілерінде ұрыс-соғыс, шабуыл-шайқастар суреттелетіні 

мәлім.  Демек,  бұларда  ертеректе  қолданылған  қару-жарақ,  сауыт-

сайман, құрал-жабдық, қорған-пана атаулары мен ұрыс-соғыс семан-

тикасын  қамтитын  қимыл-әрекет,  сын-сипат  атаулары  –  етістіктер, 

сын есім мен үстеу едәуір мол болған. Олардың көпшілігі – бұл күнде 

ұмыт бола бастаған немесе мүлде ұмыт болған сөздер. Мысалы, ба-

тырлар жырлары мен тарихи көркем шығармаларда кездесетін отты 

қарудың, айталық, мылтықтың қозыкөш, күлдірмамай/құлдырмамай, 

шамғал/самқал,  қандыауыз  деген  атаулары  бар. Солардың  бірі же-

зайыр  –  қарапайым  мылтық.  «Ер  Тарғын»  жырында:  жезайырдың 

оғы өтпес деген өлең жолы бар. Аталған мылтықтардың құрылысын, 

түр-түсін,  кімдер  жасайтынын  арнайы  зерттеу  еңбектерінде  айты-

лып  жүрген  болар.  Мысалы,  Шоқан  Уәлиханов:  «күлдірмамай  деп 

аталатын мылтықты қазақтар өздері жасайды, оны құлдырмамай деп 

те атайды, сөз түбірі – құлдырау», – дейді (Ч.Ч.Валиханов, 1-т., 460-

бет), ал шамғалды (самқалды) «ұзын, ауыр мылтық» деп түсіндіреді 

(сонда).  Сондай-ақ  қара  мылтық  –  ружье  без  насечки.  Қозыкөш  – 

самқалдың бейнелі атауы. Тіпті кейініректе жиналған жырларда, мы-

салы, Ә.Диваев нұсқасындағы «Едіге» жырында орыс тілінен ауысқан 

бердеңке (бердянка) атауы да бар: «Дию... үйге жүгіріп кіре бергенде 

ордың түбінде жатып [Едіге оны] бердеңкемен қақ жүректен басып 

кеп қалады» (Едіге батыр, 1996, 129-бет). Бердеңке сөзі де бүгінгі жас 

ұрпаққа түсініксіз, ескірген атаудың бірінен саналады.

Топ.  Орта  ғасырлардағы  ұрыс-соғыстарда  түркі,  монғол  әскер- 

лері  мылтықпен  қатар  зеңбірек  сияқты  отты  қаруларды  да  пайда- 

ланғанын  эпостық  жырлар  мен  жыраулар  шығармаларының  тілі 

көрсетеді.  Топ  деп  түркі,  ноғай  тілдерінде  зеңбіректі  атайды,  яғни 

зеңбірекпен топ сөздері – варианттар, сондықтан топ-зеңбірек деп 

қатар  да  қолданылған:  «Керней-сырнай  тарттырып,  топ-зеңбірек 

арттырып»  (Алпамыс,  1957,  51).  «Қалмақтар  келіп  топ  атты» 

(Қамбар, 1957, 30). 

253

Топ атауы жеке де келеді: Әскерге топ арттырып, керней қойды 

(Қамбар).

Күнделікті  тұрмыста  болсын,  үлкенді-кішілі  кикілжің  ұрыс-

төбелесте не ұрыс-шайқаста болсын қолдануға болатын қарапайым 

қару  ретіндегі  құралдар  да  болған.  Солардың  бірі  –  келте/келтек 

сөздері.

Жан басына тоғайдан

Кесіп алды бір келте («Қобыланды батыр»).

Қолына ұстап бір келтек,

Айқайлайды жерді өртеп («Қамбар батыр»).

Бұл  сөздің  «қару»  мағынасы  мәнмәтіннен  де,  сөз  семантикасы-

нан  да  аңғарылады:  «қолға  ұстайтындай  шағын  (келте)  етіп  кесіп 

алған ағаш бұтағы». Келте (қысқа) сын ссіміне зат есім тудыратын -к 

жұрнағы жалғанып келтек болып қолданылуы дұрысы болса керек. 

Өлең шартына (ұйқас, өлшем деген сияқты) қарай келте варианты да 

қолданыла берген.

Себіл  де  –  ескірген  сөз.  Оны  Ә.Марғұлан  қару-жарақтың  аты 

деп түсіндіреді, бірақ қандай қару екені айтылмайды (Ә.Марғұлан. 

Көкетайдың ертегісі. - Алматы: Жазушы, 1973. - 73-бет).

Кертартар – шоқпар сияқты қарудың аты болса керек. 

Шауып келіп Қараман 

Безеу тісті кертартар,

Тас төбеге салады («Ер Қосай»).

Кертартар – кәдімгі шоқпар емес, арнайы жасалған тістері бар 

шоқпардың түрі деп түсіну керек шығар.

Кескен дегенді Л.Будагов «род булавы» (шоқпардың бірі түрі) деп 

түсіндіреді (Л.Будагов, 128-бет).

Сота – сойыл сияқты ағаш қарудың мойынға асып жүретін бір 

түрі болса керек.

Бара-бара балалар 

Ойынды болды қоюы.

Ерегеспеді ол және 

Тиеді деп сота, сойылы.

Мойындағы сотамен

Әрқайсысын бір салды («Алпамыс»). 

Лексикалық  ескіліктердің  және  үлкен  тобы  –  батырлар  мен 

хандар  мінетін,  мініп  ұрыс-шайқасқа  қатысатын,  алыс-жақын 

сапарға  шығатын  атқа  қатысты  сөздер.  Олардың  ішінде  ең  көп 

кездесетіндері: ала, алаша ат, бедеу, бедеу ат, тобышақ т.б.

Ала.  Алаша  ат.  Ақта  ат.  Қазақтың  батырлар  жырларында 

жылқы малына қатысты ала сөзі өте жиі кездеседі: 

254

Мінгенде аты ала-ды,

Қылшық жүнді қара-ды («Қобыланды батыр»).

Ерлер мінер алаға,

Қас батыр шабар қалаға («Алпамыс батыр»).

Мінген аты ала-ды,

Алаға тоқым салады («Қамбар батыр»).

Ала  сөзінің  осы  күнгі  түр-түске  қатысты  сындық  мағыналары 

түсінікті.  Ал  оның  жылқы  ішінде  «көрнекті  жүйрік  ат»  деген 

мағынадағы қолданысы бұл күнде актив емес, бұл мағынадағы ала 

сөзі түсіндірме сөздіктерде көне деген белгімен берілген. Сірә, ала 

–  тек  қана  көрнекті,  жүйрік  ат  емес,  азбан  дегеннің  синонимі  бо-

лар. Ал азбан – ақтатылған (піштірілген) еркек мал, орысша мерин 

деп  аталады,  мерин  –  монғол  тілінен  келген,  мерин  сөзінің  қалмақ 

тіліндегі  мағынасы  «ақтатылған  (тарттырылған)  айғыр»  (Толковый 

словарь русского языка. Под редакцией Д.Н.Ушакова. - Т. І-ІV. - М., 

1935-1940). Ала деп жылқы малының азбанын атаса, азбан – жай ғана 

піштірілген еркек мал емес, үйірге түсіп жүрген, яғни әбден есейіп 

күш  жиған  жануардың  ақтатылған  кездегісі,  ол  «ертеңнен  шапса 

– кешке озған, ылдидан шапса – төске озған томаға көзді қасқа аз-

бан»  болып  суреттелетін  мықты  жылқы,  көбінесе  батырлар  мінген 

ат.  Демек,  ала  мен  азбан  –  синонимдер  екен.  Қазақ  жырларында 

ала  варианты  жиірек  кездесетіндігінің  бір  себебі  ала  –  тек  жылқы 

малының азбаны, ал азбан деп қой, түйе малына қарата да айтылады. 

Ала – қазақ жырларында мықтылықтың символы. Осыған қарағанда, 

ала  және  осымен  түбірлес  алаша  (ат)  көрсетілген  мағынада  түркі 

тілдерінің қыпшақ тобына тән болса керек. Татар тілінде алаша (ме-

рин) варианты тіркелген.

Қазақтың  ертедегі  өлең-жырларында  алаша  тұлғасы  бар.  Бірақ 

қазақ  жырларында  алаша,  алаша  ат  варианттары  ала  сөзіне 

қарағанда, сирек кездеседі. «Ер Тарғын» жырында қалмақтың «алты 

құлаш  ала  аты»  алаша  ат  деп  жырланады:  Тарғын  батыр:  «Алаша 

аттың  басы  деп,  Қалмақы  ердің  қасы  деп»  қарсыласына  садағын 

кезейді.  Мүмкін,  бұл  жерде  ала  дегеннен  гөрі  өлең  өлшемі  үшін 

алаша варианты дұрыс келіп тұрған болар, өйткені  ала мен алаша 

тепе-тең  қатар  түземейді:  «батырлар  мінген  ала-ды»  («батырлар 

мінген алаша» демейді) немесе жылқы ішінде алашамын деген жол-

дарды  кездестірмейміз,  өйткені,  біріншіден,  алаша  –  үш  буынды 

сөз, өлең өлшеміне тура келмейді, екіншіден, мықтылықтың симво-

лы ретінде алаша, азбан, ақта синонимдері емес, тек ала варианты 

қалыптасқанға ұқсайды. Алпамыстың астындағы аты Шұбар ала деп 

аталады: