274
ды, кейбір түсініксіз сөздерге көңіл аударады, өз танымын береді. Бұл
мәліметті проф. П.М.Мелиоранский «Алғы сөзінен» алып келтірген
фольклортанушы ғалым Оразгүл Нұрмағамбетованың «Едіге батыр»
атты жинақтың 1996 жылғы басылымына жазған «Түсініктемесі»
бойынша келтіріп отырмыз (Едіге батыр. - Алматы: Ғылым, 1996.
- 352-бет). Бұл жыр Шоқан Уәлихановтың шығармалар жинағында
1-рет Н.И.Веселовский редакциясымен С.-Петербургте 1904 ж.
«Идиге джиръ» деген атпен орыс тілінде жариялаған (Записи Им-
ператорского Русского Географического общества. По отделению
этнографии. - Т. XXIX. -СПб., 1901). Ал «Едіге» жырының Шоқан
нұсқасын қазақ тілінде алғаш рет 1905 жылы белгілі орыс ғалымы,
шығыстанушы, қазақ тілін зерттеуші проф. П.М.Мелиоранский ба-
стырып шығарады. Қолжазбаны редакцияламайды, сол жазылған
күйінде жарыққа шығарады (бұл, сөз жоқ, өте дұрыс әрекет болып
саналады, ескі жазбалардың тілін, құрылымын, стилін, тіпті емлесін
зерттеуде редакцияланбаған мәтіндердің мәнінің орасан зор екендігі
белгілі).
Біздің бұл жұмыста ескі сөздер мен тұлғаларды зерттеу нысаны
етіп отырғанымыз – жырдың «Шоқан нұсқасы», осы 1905 жылғы ба-
сылым мәтіні.
Проф. П.М.Мелиоранский жырдың Шоқан нұсқасын жариялағанда
көп жұмыс істеген, атап айтқанда, Шоқаннан қалған қолжазбаны
мұқият зерделеп сипаттап берген және едәуір көлемді алғы сөз жа-
зып, жыр мәтінінің қолжазбаларын кімдер жазып бергені, оның
тұтастырылған (бір нұсқа етіп біріктірілген) ең соңғы көшірмесін
Шоқанның өзі қарап, кей тұстарын түзеткенін, бірақ бұл түзетулердің
кейде қаламмен, кей жерінде қарындашпен жазылғандықтан, дұрыс
айырып тани алмағандығын және Шоқанның өзі де қолжазбаны
әбден мұқият қарап, түзетіп үлгермегенін айтады. Шоқанның
қолында жырдың жоғарғы үш қолжазбадан өзге тағы бір нұсқасының
жазбасы болғандығын және ең көңіл аударарлық жайт – жырдың үш
қолжазбадағы нұсқаларын жинақтап, (бір нұсқа етіп құрастырған кез-
де жасаған түзетулері мен қоспаларын Шоқан осы бізге (Мелиоран-
скийге де) беймағлұм тағы бір қолжазбадан (варианттан) алмады ма
екен деген жорамал айтуы, қолжазбаның емлесі де нашар екендігін,
мұнда ортаазиялық түркі жазба дәстүрінің емлесі (шағатай немесе
Мелиоранскийдің айтуынша, «татар әдеби емлесінің» («татарского
литературного правописания») ізі (ықпалы, үлгісі) айтарлықтай орын
алғанын айтады. Ең басты байқағаны – жыр тілінің қазақтың таза
халықтық тілінен өзгеше екендігі. Осы жерде П.М.Мелиоранский
«Едіге» жыры қазақ ортасында емес, ноғайларда туған деген пікірін
ашық айтады. Сондай-ақ жырда көптеген түсінігі қиын ескі сөздер
275
(древние слова) бар екендігін көрсетеді де осы басылымның «Глос-
сарий» деген бөлімінде бұндай сөздердің мағынасына жүгіндіреді.
Ол үшін, әрине, бірнеше жыл бойы қазақ тілін арнайы зерттеп,
грамматикалық құрылысын жазған ғалым өзінің білім-танымын
пайдаланады, дегенмен қазақтардың өзіндей барлық сөздерді
түгел игеріп болмағандығын сезіп, кейбір сөздердің мағынасын
түсіндіруді 1903/1904 оқу жылында С.Петербург университетінің заң
факультетінде оқып жүрген төре әулетінің өкілі – Жиһанша (Жанша)
Сейдалиннен сұрайды. Ол филолог не жазушы болмағанмен, кейбір
сөздердің қазақ тілінде мағынасы мынадай деп бар көмегін береді.
Жырда кездесетін қазақ тіліне тән емес, қазақтарға түсініксіз бо-
лып келеді деп тапқан сөздерді берген «Глоссарийінде» Ж.Сейдалин
түсіндірмесін жасаған бірліктерге С. деген белгі қойған. Сөйтіп,
проф. П.М.Мелиоранский түсіндірмесін жасаған сөздер мен сөз
тіркестері мыналар:
Абтарқа. В тексте написано раздельно
аб тарқа. Волнение взбу-
дорожка. С. Стих неясен.
Ыбын-сыбын. С. Сообщил нам, что это звукоподражательное
слово для обозначения шопота.
Арбаң. С. знает глагол
арбаңда, которым обозначают ход лошади,
когда она впопыхах не знает с какой ноги начать. Судя по этому арбаң
должно обозначать «переминяющийся с ноги на ногу».
Әлпештеб. По переводу Ч.Валиханова от әлпештемек «лелеять»,
в тобольском наречии есть слово албастақ «даром, бесцельно».
Ұшан
6
. Перевод Ч.Валиханова «неперелетимое, огромное, пепе-
релетное» едва ли правилен. С. предложил читать үшөн, сообщив
нам, что так называются три моря, омывающие вселенную. Едва ли
однако не лучше понять ұшан, как «судно, корабль, лодка».
Ұшығыб. Вероятно от глагола ушықмақ выскочить (о прыщике и
т.п.), но в словарях находим только ұшық «пузырьки, прыщики и т.п.
Оқия. По всей вероятности это испорченное арабское
оқиға, в
значении, которое мы находим в словаре Дози. По нашему контексту
«пророчество, откровение, ясновидение».
Өкіл. Крик, пение, стон. Ср. у Л.Будагова глагол ең(к)ілдемек кри-
чать со слезами и дрожащим голосом, рыдать.
Ойлықты.
Ойлықмақ «призадуматься» (С.)
Бастұр – кошма, образующая стену шатра (кибитки) (С.)
Баттауық – низкое топкое место, прибрежи (С.). Вероятно в свя-
зи с глаголом батмақ.
6
ұ, о, ө дыбыстарынан басталатын сөздердің а дыбысынан басталатындар
қатарында берілуі – олардың жазылуда басқы таңбасы әліп (ا) екендігіне байланысты.
