Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................................24
Кіріспе
Энергетика мен электрлендірудің даму деңгейі, белгілі болғандай , ең талдап қорытылған түрде ол кез-келген техника-экономикалық потенциалды қайтарады.
Электрлендіру халық шаруашылығының барлық саласының дамуында маңызды зор рөл атқарады. Өндіріс обьектілерінің ұлғайуы, жаңа энергетикалық обьектілеріндегі құрылыс мезгілінің қысқартылуымен ескілерді қайта құруы, ақша қаражатының азаюы, отын шығындарының қысқартуында, еңбек өнімділігінің жоғарылауы энергетикалармен электр жабдықтарының маңызды тапсырмасының шешілуі т.б.
Экономика аудармасының тездетуі, қарқынды жолына арналған қажетті шарттардың бірі біздің еліміздің энергетикалық бағдарламасының жүзеге асуы жатады, ол халық шаруашылық салаларының энергияландыруының ұлғаюына мұршат береді.
Қазіргі кезде еліміздің қарқынды дамуы саяси, экономикалық және әлеуметтік жағынан дамуды қолға алып жатыр. Барлық даму кезеңінде және экономикалық құрылыуында біздің ел өнеркәсіпті, көлікті, ауыл шаруашылығын электрлендіруге үлкен көңіл бөлді.
Электрлендіру. Республикамыздың экономика құрылысының оқтамасы б.к, халық шаруашылық салаларының дамуында маңызды роль аткарады. Өндіріс процесінің үздіксіз болуы, өзгертілер мен энергия тұтынулары электроэнергетикасының айырмашылық ерекшеліктері болып табылады.
Энергоқондырғылардың түрлі типтері мен жанармай түрлері өзара ауысымды. Дайын өнімнің қорлары жасала алатын өнеркәсіптер басқа салаларға қарағанда электроэнергетикада өндіріс және электр энергиясын тұтынуы арасында теңдік болады.
Қазақстан Республикасының энергетикасы халық шаруашылығымен тұрмысына қажетті әр түрлі электрлік және жылу энергиясын тұтынатын тұрғын үйлерді сенімді электрмен қамтамасыздандырып отыр, сондықтан электр энергетиканың 2030 жылға дейінгі даму кезеңінің бағыты экономикалық және әлеуметтік дамуы, өнеркәсіп пен халық шаруашылығының басқа да салаларымен қатар, халық шаруашылығының экономикалық бағдарламасының бір бөлімі ретінде қарастырылады.
Қазіргі қоғамда материалдық базаның дамуында энергетика маңызды рөл атқарады. Электр энергиясын кең көлемде қолданумен дамып жатқан қазіргі қоғамды электр энергиясыз елестету қиынға соғады.
Республикалық экономикалық дамуының жаңа шарттары, оның нарыққа өту, егемендік және мемлекеттік тәуелсіздігі, тәуелсіз шаруашылық аймақтарды күшейту, халық шаруашылығының әлеуметтік бағдар алуына ұстанымды жаңа талаптар көрсетіледі және оның шартты дамуы негізгі бейнеде өзгереді.
Бұның бәрі елдегі халық шаруашылығының электрлендірілуі мен электроэнергетиканың қызметін жоғарлатады. Максималды электрмен қамтамасыздандыру үшін, салалардың үлкен екпінмен дамуын сақтап тұру қажет, өндіру объектілерін сенімді түрде электрқаматамсыздандыру және мұнайды тасуда қуатты энергетикалық базалар құру.
.
Молекулалардың құрамына екіден бірнеше жүзге дейін және мыңға дейін атомдар кіреді. Полимерлердің молекулалары макромолекулалар деп аталады. Молекулалардың көлемі 10-1 ...106 нм шамалас және үздіксіз қозғалыста болады. Молекуланың энергиясы көбіне ілгерілемелі қозғалыстан және айналымнан, электрондар мен ядролардың өзара әрекеттесуінен, ядролардың тербелмелі қозғалысынан құралады. Құрамы мен салмағы бірдей, бірақ құрылысы пен физикалық және химиялық қасиеттері бойынша өзгешеленетін химиялық қосылыстарды изомерлер деп атайды. Атомдардың молекулаларға бірігуін химиялық байланыстар деп атайды. Атомдардың басқа заттардың атомдарымен байланысқа түсіп молекулалар түзу қабілетін заттың химиялық қасиеттері анықтайды. Заттың атомдары арасындағы химиялық байланыстар коваленттік (атомдық), иондық, металлдық және молекулалық болып бөлінеді. Ковалентті (атомдық) байланыстар атомдар арасындағы әртүрлі атомдардың тұрақты валенттік электрондарының жұбы пайда болуының есебінен туындайды. (1.1- сурет) Бұл жұптар молекулаға кіретін атомдар үшін ортақ. Егер қос атомдық молекула бір элементтің атомдарынан (Н2, C12,N2) тұратын болса, онда электрондық жұп бірдей деңгейде екі атомға да тиесілі. Мұндай жағдайда молекула мен коваленттік байланысты полярсыз, немесе бейтарап байланыстар деп атайды. Полярсыз молекулаларда оң және теріс зарядтардың ортасы бір-біріне сәйкес болады. Егер қос атомдық молекула әртүрлі элементтердің атомдарынан тұратын болса, онда электрондық жұп атомдардың біреуіне қарай жылжиды.
Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу елеулі дәрежеде бюджет қаражаттары жөнінен қалыптастыруынан және тиісті бюджеттің қаржы мүмкіндіктерімен анықталатындықтан бұл сферадағы қаржы мен еңбекке ақы төлеудің байланысы көрнекі болады.
Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндегі еңбекке ақы төлеу жасалған өнімдегі әрбір қызметкердің үлесінің сәйкестігін, яғни қызметкердің бөлудегі қатысу шегін анықтайды, ол қаржы жасалынуы қорын немесе еңбекке ақы төлеу жөніндегі қорды қалыптасытырады. Қоғамдық қажетті шығындар өндірілетін өнімнің бүкіл массасына арнап қалыптасады, онда өнімнің қоғамдық жағдайлылығы ескерілмеді, ал оның пайдалылығы қоғамның сол өнімге деген қажеттіліктеріне байланысты болады. Егер ол онша көп қажет болмаса, өнімді өндіру шығынды аз жұмсайтын азын – аулақ таңдаулы кәсіпорындарға шоғырлануы мүмкін. Және, керісінше, қоғамдық қажеттіктердің едәуір ұлғаюы әдетте өнімді өндіруге орташа және тіпті негғұрлым көп шығын жасамайтын нашар кәсіпорындарды тарту талап етіледі.
Ендеше қоғамдық қажетті еңбек шығындарын таңдаулы да, орташа да, тіпті нашар да жағдайларға кәсіпорындар топтары айқындауы мүмкін.
Қоғамдық қажетті еңбек шығындары ұғымының одан әрі күрделенуі әр түрлі салалар өнімдерінің бір – біріне тәуелділігімен және бір – біріне алмасытырылуымен байланысты. Мысалы, көмірдің ішінара табиғи газбен және мазутпен алмастырылуы мүмкін екенін ескере отырып, көмір өндіруге жұмсалатын салалық орташа шығынды қоғамдық қажетті шығынды санау дұрыс болмас еді. Қоғамдық қажетті еңбек шығындарын анықтау үшін белгілі бір қажетті қанағаттандыратын бүкіл өнім массасын алу керек.
Сонымен, бағаның негізі болатын қоғамдық қажетті шығындар мен құн өте күрделі процесстің нәтижесінде қалыптасады және әр түрлі жағдайлар мен ықпалдардың әсеріне ұшырайды. Тиісінше бағаның үлгісі де қарапайым, бір бағытта болуы мүмкін емес.
Мысалы, таза табыс еңбек ақыға жұмсалатын шығындарға пропорцияны есептесіп отырғанда, өнім өндіруге тікелей жұмсалатын еңбек шыфғындары негізінде дұрыс болмас еді. Осындай принцип бойынша белгіленгеннен баға өнімге жұмсалатын қордың түрлі деңгейде болатынын, демек өнімнің ұдайы өндірілуін қамтамасыз етпейді. Өйткені ұдайы өндіріс қорлардың жаңартылуын талап етеді, сондықтан баға белгілеу қор жұмсалуының мөлшерімен санасуға тиім. Бағаның неғұрлым үлгіісі алуан түрлі факторлар мен жағдайларды дәлірек бейнелейді. Оған сәйкес бағаға өндіріс шығындары мен тағы табыс енеді, ал оның бөліктері пайдаланатын ресурстарға – еңбек және таиғат ресурстарына, өндірістік қорларға пропорциялы түрде кең көлемде формуласы төмендегідей түрде болады:
Достарыңызбен бөлісу: |
