Нарықтық немесе тепе - теңдік баға

Нарыє жа№дайында ба№а бёсекелестiгi шаруашылыє жѕргiзушi субъектiлердi» арасында№ы кѕрестi» негiзгi формасы болып табылады. Ба№ада барлыє субъектiлердi» мѕдделерi шо№ырлан№ан. Ба№а экономикалыє категория ретiнде јнiмдi сипаттайтын жёне шаруашылыє жѕргiзушi субъектiлердi» ёрекетiн кјрсететiн тѕпкi ба№алау кјрсеткiшi, я№ни јнiмнi» јзiндiк єЅнын бiлдiредi.

Сонымен єатар олар тЅтынушыларды» тауар№а жету шы№ындарын тјмендетiп, тЅтынушыларды» јнiмнен табатын табысын жёне јз јнiмiнi» бёсекелестiк єабiлетiн жо№арылатады. Осындай бесекеден кейiн јндiруге кеткен шы№ындарды јтейтiн ба№а єойылады жёне нарыєта ресурстарды орналастыру тиiмдiлiгiн арттырады, бЅл iс-ёрекет нарыєта№ы жо№ар№ы јндiрiстiк шы№ындары бар тиiмсiз јндiрушiлердi жою арєылы жѕзеге асады.

Ба№а бёсекелестiгiнi» керi тѕрiне јз шешiмдерiмен јндiрушiлердi» iс-ёрекетiне ыєпал жасайтын тЅтынушыларды» ба№а белгiлеуi жатады.
ТЅтынушыларды» ба№аны та»дауы сЅраныс дёрежесiн аныєтайды, сЅранысты» јзгерiсi бёсекелес јндiрушiлердi» Ѕсыныс кјлемiне ыєпал етедi.

Ба№а бёсекелестiгiнi» себептерi мыналар болып табылады:

Нарыєта єалуды єамтамасыз ету, а№ымдыє пайданы максимизациялау, јтiмдiлiктi єолдау, я№ни ѕздiксiз жѕргiзу жёне јтiмдiлiктi єамтамасыз ету, нарыєта ѕлкен ѕлеске ие болу, нарыєта лидер болу. Шетелдiк iрi жёне јте iрi корпорацияларды» кјп жа№дайда нарыєта єалуын єамтамасыз ететiн акционерлiк капиталды» 10% рентабельдiлiгiмен єана№аттандырылуда.

Нарыєта єалуды єамтамасыз ету - бЅл нарыєта јндiрушiлер саны јте кјп бол№анда жёне таза бёсекелестiк немесе тЅтынушылар єажеттiлiгi кенеттен јзгеретiн жа№дайлар бол№анда шаруашылыє субъектiлердi» єажеттiлiктi єана№аттандыруы болып табылады.

Нарыєта єалу маєсатында ба№а белгiлеу бЅл јндiрушiлердi» ба№а бёсекесiне тјтеп беруде немесе ба№а бёсекесiн жасырын јзгерту iс-ёрекетiмен ты№ыз байланысты. БЅл жағдайда балалар зиянсыз (заласыз) жұмыс жѕргiзудi єамтамасыз ету мақсатында белгiленедi. Мѕндай саясат єысєа мерзiмдiк сипат алады жёне пайда табу мақсатында шығындарды жеткiлiктi дёрежеге дейiн төмендету жағдайына ие болмағанша уақытты “үтеп алу” саясаты болып табылады. Мұндай жағдай болмаған жағдайында нарыєта бағаны» јсуiне алып келмейдi. Бұдан ағымдағы пайданы» барынша жоғарылауы кiрiстi» кјбеюiне, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердi» өндiру мүмкiншiлiгiнi» кеңеюiне алып келедi.

Қазақстанда баға бёсекелестiгi экономиканы түрлi салаларында таралған.

Бiрає мұны Қазақстандағы шаруашылық жүргiзушi субъектiлер жеткiлiктi дёрежеде пайдаланбайды.

Ба№а бёсекелестiгi сату, сатып алу, јткiзу нары№ын ке»ейтедi, јнiм ба№аны тјмендетiп жёне ѕлкен тЅтынушылар ортасын Ѕсынатын јндiрушi компанияларды» єуаттылы№ын єамтамасыз етедi.

Нарыє ѕлесiнi» јсуi белгiлi шы№ындарды» тјмендеуiне алып, келедi, бЅл жа»адан ба№аны» тѕсуiне алып келедi. Кјптеген жекешелендiрген кёсiпорындарда єуаттылы№ын аєырына дейiн дЅрыс єолданбауы байєалады, бЅл жа№дай белгiлi шы№ындарды» јсiп, ба№аны» да жо№арлауына септiгiн тигiзедi.

Нарыє жо№ар№ы ба№амен “єыспаєєа алу” жа№дайына єалады.

МЅндай жа№дайда Іазаєстандыє јндiрушiлерге ба№а дискриминациясын бёсекелестiк кѕрес єЅралы ретiнде пайдалану№а болады.

Ол нарыєты маєсатєа сёйкес тѕрлi ба№ада тауар жёне єызметтi сатып алу єабiлетi бар тЅтынушылар топтарына бјледi.

°р тЅтынушылар топтарына јзiне сай ба№а белгiлеу єортындысы бойынша јндiрушiлер жиынтыє жалпы табысты молайту мѕмкiндiгiне ие болады, јйткенi ол арзан жёне єымбат нарыєтар№а бјлiнiп єойылады. Ба№а бёсекелестiгi бiрiншiден сЅранысты» ба№алыє икемдiлiгiне негiзделуi керек, себебi тјмен табысты тұтынушылар баға өзгерiсi бiрден өсуi немесе тјмендеуiн тудырады.

Жетiлген баға дискриминациясы - бұл берiлген нарыєтыє барлыє бјлiгiн тЅтынудан єал№ан артыє шаруашылыє жѕргiзушi субъектiлердi» иелiгiне кешiру кезiнде баға белгiлеу. Бұл жағдайда ёр тұтынушы өнiмдi қаншаға бағаласа, сол сомаға сатып алуға мѕмкiндiгi бар. Шаруашылыє жѕргiзушi субъект јз јнiмiн єосымша сатыл№ан јнiмдi јндiруге кеткен шы№ындарды жабатындай ба№а№а жеткенше сата бередi.

Жетiлген ба№а дискриминациясы екiжаєты тариф жѕйесi арєылы жѕзеге асырылады, јнiм єЅны екi бјлiмнен єЅралады: аккордты белгiленген жарнаны, јнiмдi сатып алу єЅєы№ы мен ба№аны» ёр єосымша бiрлiгiнi» єЅны. Пайданы максимизациялау шаруашылыє жѕргiзушi субъектiлердi» ба№а аккордтыє жарна жёне јндiрудi» шектi шы№ындары де»гейiне те» болатын, ба№алар№а сатушыдан сатып алын№ан кейiнгi тЅтыну шы№ындарыны» кјлемiне сай болатын ба№алар№а те».

Екiжаєты тарифты бiр-бiрiне толыєтырушы јнiмдерге ба№а белгiлеуде єолданады. Оны» бiрiне жоғары баға (акордтық жарна) белгiленедi, ал екiншiсiне бiршама тјмен баға јз јндiрiсiнi» шектi шығындар көлемiне те».

Баға дискриминациясы јнiм кјлемiне байланысты јнiмдi тѕрлi кјлеммен сатып алғандағы бiрлiк јнiм ба№асы. Мысалы ретiнде кјтерме сауда№а єарама-єарсы бјлшек сауда.

Мұндай жағдайда шаруашылыє жѕргiзушi субъект екiжаєты тарифтi» жинаєтарын Ѕсынады жёне тұтынушы тарифты өзi таңдап алады, өзi иемденгiсi келетiн өнiм көлемiне байланысты. Мысалы дисконтты карточкалар: дисконтты карточкаларды» бағасы жоғары болған сайын, сатып алушыға өнiм базасынан сонша жоғары жеңiлдiк берiледi.

Тұтынушы жасалған сатып алу кјлемiне байланысты қандай дисконт карточканы таңдайтынын өзi бiледi.

°р тЅтынушы№а сёйкес келетiн ёр јнiм бiрлiгiнi» наєты єЅндылы№ын (шектi ба№алы№ын) тиiмдi белгiлей алма№ан жа№дайда, шектi єЅндылы№ы бiрдей јнiмге тЅтынушыны» жинає сЅраныс бойынша топтастыру дискриминациялыє саясатын єолдану№а болады.

Шаруашылыє жѕргiзушi субъект тЅтынушыны» ёр топтарына ёр тѕрлi ба№а болуы, электр энергиясыны» єЅєыєтыє жёне физикалыє тЅл№алар ѕшiн тарифтерiнi» ёр тѕрлi болуы. МЅндай дискриминация арбитраж єолдану болма№ан жа№дайда №ана мѕмкiн.

Эффективтi ба№а бёсекелестiгi экономикалыє јсiмге алып келуi. Бiрає баєылаусыз ба№а бёсекелесiнi» ёдiстерiн терiс пайдалану елдердегi экономикалыє жа№дайды» нашарлауына Ѕшыратады, Осылайша, ба№а бёсекелесiндегi “ба№алар кѕресiнi»” мiнезiне сипат бере бастайды, бЅл кѕрестi» маєсаты ба№аны минималды тјмендетiп јнiм кјлемiн жо№арлату арєылы максималды пайда табу жёне кейiнiрек жеке монополия болып, нормальды ба№аны белгiлеу.

“Ба№алар кѕресi” ёлсiз бёсекелестердi жоя отырып, нётижесiнде кјп артыєшылыєєа ие болу, бЅл оларды» бёсекелестiктегi јзiндiк шы№ындарын жабады. Іазаєстанда ба№а бёсекелестiгiнi» ке» тара№ан ёдiсi демпинг блып табылады. БЅл отандыє жёне Ѕєсас шетелдiк јнiмдердi» шы№ын дёрежесiнi» айырмасына негiзделеген. Мысалы, Дондыє тау-кен байытушы комбинат хром рудасын сатуда 21 тоннасын - 18$- келiсiмге отырады, ал дүниежүзiлiк нарыєта баға 24$ құрайды. Іазаєстандыє мЅнай орташа дѕниежѕзiлiк бағадан тјмен бағамен келiсiмге отырады.

Демпингтi» көлемi мен өнiмдi өндiру көлемi экспорт жасайтын елдерге байланысты ерекшеленедi. Мысалы, отандық табиғи газды Россияға сату орташа дүниежүзiлiк баға қарағанда 10-20 арзан Қазақстан шекарасынан тыс табиғи газды» сатылуы орта келiсiм баға мы»да№ан куб метрге 8-31$-№а јзгередi, ал шетелде оны яғни Европада 125$ көрсеткiшiнен төмен түспейдi.

Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әржақтарын сипаттайды. Солардың екі – үшеуін қарап өтейік.

1. 
   Тепе – теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды
   
2. 
   Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек, сақтаудағы қоры мол, сондықтан бұл субъектінің басқаға несие беруге мүмкіндігі бар.
   
3. 
   Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды. Демек, бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
   

Қаржы міндеттемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық (эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін.