Бастауыш сынып о?ушыларыны? ?зін-?зі тануын ?алыптастыру к содержанию номера журнала

Сондықтан сабақта белсенділік принципін қолдана отырып, оқушыларға білім берумен ғана шектелмей, сонымен қатар олардың зейінін тәрбиелеу қажет. Осыған дейін білім алу, дағдылану үрдістерімен бірге зейінді тәрбиелеу мәселелері оқыту әдістемесіне қойылатын талап қатарына енгізілгенімен ғана шектелмейді. Оқыту әдістемесіне қойылатын тағы бір негізгі талап - оқушылардың зеректігін, ойлай білетін қабілетін дамыту. И.П.Павловтың ілімі бойынша, бұрынғы болған қозуды теріс өзара индукцияның күшімен тежелту үшін, мұғалімнің сөзі, қолданатын әдісі оқушыларға ықпал етіп келген әсерден басым болуы керек. Өйтпесе мұғалім оқушылардың қозуын басып, олардың зейініне ие бола алмайды. Оқушылардың сабақ басталар кезінде зейінді болуы, мұғалімдер сыныпқа келмес бұрын жоспарын алдын ала ойлап, сабақ беру әдістерін түрлендіріп, қызықты өткізуінен тікелей туындайды. Оқыту жұмысы және оның ішінде зейінге ие болу мұғалімнің шығармашылық қабілетін талап ететін іс екені белгілі. Негізгі мәселе - әрбір айтылған ереже тек тиісті жерінде қолданғанда ғана іске пайда келтіреді. Зейінді ұйымдастыру үшін ескеретін мәселенің бірі - сыныптағы бір оқушының зейіні басқа оқушылардан тәуелділігі. Егер сыныптағы оқушылардың көпшілігі тәртіпті, зейінді болып, олардың ішінде тек бірен-сарандары ғана тәртіп бұзса, бұларға әдетте еркіндік берілмейді, олар амалсыздан бірте-бірте тәртіпті және зейінді бола бастайды. Мұғалім әрбір оқушыны жеке байқап, одан зейінді болуды талап ете отырып, алдымен өзі балаларға зейінді болғанда мақсатына жете алады. Психологиялық білімдер мен нұсқаулардың мектеп тәжірибесіне енгізулерді талқылағанда педагогтардың психологиялық тұрғыдан мамандануының жеткіліксіздігі байқалады. Мектеп психологының негізгі міндеті педагогикалық психология ғылымының жетістіктерін мектеп тәжірибесіне енгізумен байланысты. Психолог-практиктер өз жұмыстарын ұйымдастыруда, нақгы әдістемелік материалдарға және т.с.с. көмектерді қажетсінуде. Өкінішке орай өзіміздің ана тілімізде осы айтылған мәселелерге байланысты материалдар кемде кем. Бала және педагогикалық психологияның ғылыми жетістіктерін, білім беру жүйесінде жүзеге асырудың өнімділік жолының бірі мектепте психологаялық қызмет атқаруды жеткілікті деңгейге көтеру.

Даралық-типологиялық ерекшелік негізінде зейінді дамыту мүмкіндіктері педагогтарға оқушылардың жеке басына тән қасиеттерін ғылым негізінде терең зерттеу арқылы бұл қасиеттердің бір түрін екінші түрінен ажырата білу және осыған сәйкес алуан түрлі педагогикалық әдістер қолданып оқушылардың зейініне ие болуға әрекеттену мұғалімдердің негізгі міндеттерінің бірі. Сабақта оқушылардың зейінін ұйымдастыру үшін, қолданылатын әдістер темперамент типтеріне, мінез-құлықтарына сәйкес болғаны тиімді. Жұмыста даралық-типологиялық ерекешелік негізінде зейінді сипаттау орын алады.

Оқыту барысында балалар білімді, іскерлік және дағдыны меңгереді. Білімді меңгерудің өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар. Оны толық меңгеруге барлық жағдай тек қана мектептерде жасалады. Оқу ici мазмұнының ерекше өзгешеліктері бар: оның нeгiзгi белгісі ғылыми жаңалықтap, ғылым заңдар мен соларға сүйенетін практикалық міндеттерді шешудің жалпы тәслдерін құрайды. Тек оқыту ісінде ғана ғылыми білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді ілгеpi негіздеп  басты нәтижесі ретінде байқалады.

Оқу іс-әрекетінің белгілі бip құрылымы болады. Оның құрамдас бөліктері мыналар: 

1) оқу ситуациялары (немесе міндеттері);

2) оқу әрекеті;

3) бақылау;

 4) бағалау.

Гальпериннің анықтаған оқу әрекетінің  әр сатысына жеке тоқтап өтейік.

Эксперименттік зерттеудің нәтижесін өңдеуде алғашқы (бірінші) статистикалық берілгендер тәсілі пайдаланылады: іріктелген арифметикалық орташа мәні (эксперименттегі психологиялық қасиеттің орташа бағасының көрсеткіші) дисперсия деп аталады. Ол іріктелген жиілік арасындағы таңдамалы стандартты ауытқулардың орташа арифметикалық мәндерін сипаттайды. Мұндай есептеулер көрсеткіштердің көмегімен эксперименттен алынған нәтижелерді математикалық тұрғыдан бағалау үшін пайдаланылады. Алғашында берілгендерді өңдеуде жиі қолданылатын орталық тенденцияның өлшемін - іріктелген арифметикалык шаманың орташа X мәнімен анықталды. Орташа арифметикалық іріктелген мәні  бастапқы  шамаларды  біртіндеп  біріктіру  арқылы  есептеледі.  Ол қосынды санды жалпы алынғандардың N санына бөлу арқылы төменде келтірілген теңдікпен анықталады

 

мұндағы Σ - сандық көрсеткіштердің қосындысы,

Нәтижелердің өлшемдік өзгергіштері, кейбір шаманың орташа арифметикалық аумағында шашылу дәрежесін сипаттаушы ретінде, дисперсияны және таңдамалы стандарттық ауытқуларды есептеу келесіше жүргізілді:

1.Орташа арифметикалық (О.А.) шама (X) есептелді.

2.Әр өлшенген (X) нәтиженің ауытқуын (О.А.) табамыз

Х=Х₁-Х

3.Іріктелген нәтиженің таңдамалы орташа мәнін квадраттаймыз

Х ^ 2

4.Әр нәтиженің ауытқу квадратының қосындысын табамыз

5.Ауытқу квадратының қосындыларын, жалпы іріктелген топтардың

6.     Квадрат түбірінен дисперсияны шығарып іріктелген мәндердің

стандарттық ауытқуын анықтаймыз

S = Д

         Эксперименттерге Шымкент қаласының №18 жалпы білім беретін орта мектептің 8-9 сынып оқушылары қатысты. Эксперимент барысында 10 ұпайлық көлемінде анықталған сыналушылардың зейін қасиеттерінің көрсеткіштері анықталды.

Мысалы, 1-ші экспериментке қатысқан екі сыналушы - 9 ұпай, он бір сыналушы - 8 ұпай, он сыналушы - 7 ұпай, төрт сыналушы - 6 ұпай жинаған. Онда Р_к= 2, 11, 10, 4 топтарына бөлінген сыналушылардың жиілік мәндеріне ие болады. Экспериментте 10 ұпай көлемімен анықталып, сыналушылардың зейін қасиеттерінің ұпайлық көрсеткіштері матрица (эксперименттің) деректерінен алынады. Мұнда экспериментке қатысқан сегіз сыналушы - 10 ұпай, он үш сыналушы - 9 ұпай, бес сыналушы - 8 ұпай, бір сыналушы - 7 ұпай жинаған, ал  - 6 ұпай жинаған ешкім жоқ.  Онда V_к = 8, 13, 5, 1 топтарына бөлінген сыналушылардың жиілік мәндеріне ие болады. Бостандық дәрежесінің саны m - 1=4-1=3 Осы анықталған мәндерді пайдаланып X² критерийінің деңгейі анықталады.

X² -ның эксперименттік есеп мәні кестедегі мәнінен көп болғандықтан және жіберілген қате 1% -дан аз болады деп қабылдағанда эксперименттің нәтижелік жорамалы орындалды деп есептеледі.

Зерттеу барысында қыздардың белсенділігі және жауапкершіліктері ұлдармен салыстырғанда жоғары болады.

Кестедегі тұрақтылар: 1-3 минут, сыналушылардың бланкімен жұмыс істеуіне берілген уақыт, Ж=9 (әріптер тізбегінің жол саны), 8=35 (әріп жолдарының арасындағы сөздердің саны). Эксперименттің кестедегі есептеу көрсеткіштері бойынша сыналушылар дұрыс жауаптарының ұпайлық мәндері бойынша - 4 топқа бөлінді. Топтардың орташа жинаған ұпайлары Б = 7,5; Зейіндерінің шоғырлануының орта мәні Ш = 7,9; тұрақтылығы Т = 7,8; дұрыстык (іскерлік) Д = 0,65; жұмыстарының өнімділігінің орта мәні Ө =22,8  (4-кестені қараңыз)

Кесте 4 — Окушылардың іске қабілеттігі мен іс-әрекетінің нәтижелілігінің зейін қасиеттеріне тәуелділігі

Шымкент қаласындағы №18 жалпы білім беретін орта мектептің сынып оқушылары зейіндерінің тұрақтылығы ұзақ мерзімді бақылаудан да көрінеді.

Сонымен зерттеулердің нәтижесі зейіннің шоғырлануы, тұрақтылығы және басқа да қасиеттерінің келесі себептермен анықталатынын көрсетті.

-адамның  жекелік  физиологиялық   ерекшеліктерімен,  оның  жүйке

-писихикалық күйлермен (қозу күші; тежелу күші және т.б.);

жоқтығы немесе керісінше болуы, оның адамға маңыздылығы);

-іс-әрекеттің атқарылуының сыртқы жағдайлары (ауа, температура,
салыстырмалы ылғалдылық, жиһаз, сынып тақтасы т.б.).

Сыртқы тітіркендіргіштер жоқ жағдайда, зейін тұрақтылығы жеткілікті дәрежеде болады. Ал сыртқы тітіркендіргіштердің көп болғаны зейіннің тұрақсыздығын және толқуын, тербелісін күшейтеді. Өмірде зейіннің жалпы тұрақтылығының сипаты осы айтылған факторлардың үйлесімділігімен анықталады.

Жалпы балалардың зейін қасиеттерінің дамулары қазіргі әлеуметтік жағдайлардың деңгейімен айқындалады.

Зерттеу нәтижелерін салыстырмалы түрде талдасақ, зейін қасиеттерінің даму деңгейі жағынан нақты сандық мәнімен дәлелдейтін кестені және соның негізінде құрастырылған қорытынды гистограмма ұсынылды. (1-суретті, 5-кестені караңыз).

Кесте 5 - Зейін қасиеттерінің даму деңгейі

Бұл жерде жалпы білім беретін орта мектептегі балалардың зейінін ырықты басқара алу дәрежесінің төмендігі, оны шоғырландыруға талаптанбауы және соның жолын білмеуі әңгімелесу арқылы анықталды. Ондағы мақсат - балалардағы зейін қасиеттерін дамытуды кешенді қатынас жолымен ұйымдастыру.

 

Сурет 8 - Оқушылардың іс-әрекеттерінің нәтижелік коэффициенттері

Сонымен біздің зерттеуіміздің жорамалы зейін қасиеттерін арнайы әдістеме құрастырып анықтауға болатыны жайлы, соның негізінде сыналушылардың жетекші іс-әрекетінің кейбір жағына қатынас жасай, зейін қасиеттерінің әр түрлі деңгейде екені айқындалады. Негізгі мақсат зерттеуге қатысқан сыналушылардың мектептерде қызмет атқарып жатқан психологтың жұмыс үрдісіне дәнекерленіп зейіндерінің қасиеттерін зерттейтін экспериментті талдау. Эксперименттердің нәтижесінде сыналушылардың тілектері, яғни мүмкіндіктері осындай талап қояды.

 

2.3 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ДАМЫТУЫ МЕН ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ТРЕНИНГТЕРІ

Сыналушылардың талаптану деңгейін бейімделген Шварцвандер әдістемесі көмегімен анықтадық.

Өзін-өзі бағалау - жеке адамның өзін, өзінің мүмкіндіктерін, қасиеттерін және басқа да адамдар арасындағы орнын бағалауы - сөзсіз бұл жеке адамның негізгі қасиеттеріне жатады. Дәл осы айналадағылармен қарым-қатынасы, сыншылдықты, өз-өзіне талап етушілікті, сәтсіздіктермен жетістіктерге қатынасын белгілейді.

Өзін-өзі бағалау сынақ (тест) сұрақнама көмегімен анықталады. Бұл сұрақнама 32 пікірден тұрады, ол пікірлерге 5 жауап нұсқалары берілген, олардың әрқайсысы 0-ден 5 ұпайға дейін сәйкес.

Кесте 6  - Өзін-өзі бағалау деңгейі

Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау үшін барлық 32 пікір бойынша ұпайлардың жиынтығы анықталады. 0-ден 25-ке дейін ұпай шамасы өзін-өзі бағалаудың жоғары деңгейде екені мәлімденеді, бұл кезде адамға «өзін төмен бағалау кешені» ауырлығын түсірмейді, басқалардың ескертулерін дұрыс түсініп және өз іс-әрекетінде сирек күмәнданады. 26-дан 46-ға дейінгі ұпай шамасы өзін бағалау орташа деңгейде екенін дәлелдейді. Мұндай кезде адам «Өзін-өзі төмен бағалау кешенінен» сирек зардап шегеді және кейде басқалардың пікіріне бейімделуге тырысады.

Кесте 7 - Оқушылардың талаптану деңгейлерін зерттеу нәтижесінің көрсеткіштері

Талаптану деңгейі (ТД)=5 және одан жоғары - шындыққа сай емес жоғары, ТД=3+4,99 - жоғары, ТД=1+2,99 - орташа, ТД= -1,49+0,99 - төмен, ТД= -1,50 және төмен - шындықка сай емес төмен. Талаптану деңгейі, сыналушы ұмтылатын оларға жету оқушыны қызықтыратын және мүмкін болып көрінетін мақсаттардың қиындық дәрежесімен сипатталады. Талаптану деңгейіне өмірлік жолдағы және нақты іс-эрекеттегі сәттілік пен сәтсіздіктердің динамикасы кері әсер етеді, Адекватты талаптану деңгейлері болады (адам өз алдына өзі жете алатын мақсаттарды қояды, олар оның қабілеттеріне және мүмкіндіктеріне сәйкес келеді) және адекватты емес: аса көтерілген (жете алмайтын мақсаттарта талаптану) және аса төмендетілген (жеңілдетілген мақсаттарды таңдайды, одан көп қабілеті болса да). Сыналушының өзін-өзі бағалауы адекватты болған сайын, оның талаптану деңгейі де адекватты болады.

Талаптану деңгейі аса көтерілмеген оқушылар өз қабілеттерін және мүмкіндіктерін асыра бағалап, әлі келмейтін тапсырмаларды алып жиі сәтсіздікке ұшырайды. Талаптану деңгейі жоғары, бірақ шындыққа сай келетін оқушылар үнемі өз жетістіктерін арттыруға, өздігінен жетілуге, күрделі мәселелерді шешуге, қиын мақсаттарға жетуге ұмтылады. Талаптану деңгейі орташа адамдар өз жетістіктерін, қабілеттіліктерін және күрделірек мақсаттарға көшуге ұмтылмай, орташа қиын мәселелерді нақты, табысты шешеді. Талаптану деңгейі төмен немесе шындыққа сай емес төмен сыналушылар өте жеңіл және қарапайым мақсаттарды таңдайды; бұл мыналармен түсіндірілуі мүмкін:

а) өзін-өзі төмен бағалау, өз күшіне сенбеу;

б)«әлеуметтік қулықпен», яғни өзін сыйлаумен қатар, оқушы қоғамдық белсенділікпен, қиын және жауапты  істерден және  мақсаттардан қашқақтайды.

Жеткіншектік жас қарама-қайшылыққа және толқынысқа толы, сондықтан мұғалімдер және ата-аналар тарапынан көп зейін аударуды талап етеді.

Тренинг сабақтарын жүргізгенде ескеріп отыратын бірнеше ережелер мен принциптер болады. Солардың арасынан негізгі принциптерді бөліп көрсететін болсақ:

1.Өзара әсер диалогизациясы принципі, яғни қарым-қатынастағы тұлға аралық теңдік, қатысушылардың өзара силасуы мен бір-біріне деген толық сеніміне негізделген. Егер топта біреуі немесе бірнешеуі басым болса, онда қарым-қатынас диалогқа тән қасиеттерді жоғалтады, да монологқа ауысады. Бұл тренинг табиғатына қарама-қайшы келеді және тренингтің өту барысын қиындатады.

2.Тұрақты кері байланыс принципі, яғни қатысушының өзі туралы информацияны барлық іс-әрекетінің нәтижелерін талдап отырған басқа топмүшелеріне ұдайы алып отыруы. Кері байланыс арқылы адам келесі қадамдарына коррекция жасауға, сәтсіз қарым-қатынас тәсілін жаңаға ауыстыруға, оның қоршаған ортаға әсерін байқауға мүмкіндік алады. Ол үшін қатысушының басқаларға солар туралы пікірін айтуға және өздері туралы пікірлер тыңдауға барлық жағдайлар жасалуы керек. Осындай арнайы саналы түрде ұйымдастырылған кері байланыс максималды дамыту эффектісін береді.

3.Өзін-өзі диагностикалау принципі, қатысушылардың өзін-өзі ашуына, өздерінің жеке маңызды проблемаларын анықтап, түсіне алуға көмектеседі. Тренинг мазмұнында адамға өзін, өз тұлғасының ерекшеліктерін тануға көмектесетін жаттығулар қарастырылады. Топтың әр мүшесінің белгілі бір шешеім мен оны жүзеге асыруды талап ететін түрлі жағдайларда өзін көрсете білуіне көмектесу керек. Бұған вербальды қарым-қатынас тәсілі емес, практикалық әрекет көмектеседі.

4.Интеллектілі және эмоциялы сфералар гармонизациясы принципі, бір жағынан тренингте жоғары эмоциялы қатысушылар болған жағдайда ол шынайы өтеді. Бұл ашықтыққа бағыттап, топ мүшелерін сенімге, ізгілікті қарым-қатынасқа жетелейді. Ал екінші жағынан, болған жағдайларды талқылау кезінде интеллектілі аналитикалық процестерді ынталандырады. Мұндай әрекеттің формасы – барлық тренинг бойы қолданылатын топтық дискуссия.

5.Дамытуды оңтайландыру принципі, жүргізушіден нақты диагностика, бөлек қатысушылар мен толық топтың белгілі бір психологиялық күйінің квалификацияланған констатациясы, сонымен қатар шарттарды оптимизациялау мақсатында болып жатқан іске белсенді түрде араласуын көздеу. Арнайы жаттығуларды қолдану арқылы жүргізуші қатысушылардың өзіндік дамуына түрткі беруі, олардың барлық күшін керек арнаға бағыттауы керек.

6.Барлық тренингке, жеке сабақтар мен жаттығуларға өз еркімен қатысу принципі, әрбір тренингке қатысушының жұмыс барысындағы өзгеруінетабиғи түрде ішкі қызығушылығы болуы керек. Тұлғаның позитивті өзгерістері мәжбүр ету кезіндепайда болмайды, оны талап етудің де қажеті жоқ.ъ

7.Топтың тұрақты құрамы принципі, егер тренингтік топ жабық болып тұрақты құрам болып, жаңа адамдар қосылып отырмаса, онда топта топ мүшелерінің ашылуына әсер ететін ерекше процестер пайда болады, тренингтік топ өнімді түрде жұмыс істейді. Топтың қалыптасу принципі туралы сұрақтар аса маңызды болып табылады. Жұмысқа қатысу үшін ең қолайлы жас 16 мен 40 жас деп есептеген. Оның құрамына мектеп жасындағыларды да қосуға болады. Бірақ бұл үшін жүргізуші тренингтен кейінгі психологиялық көмек пен жүріс-тұрысына коррекция жасау мақсатында қатысушылармен контакт жасауға мүмкіндігі болуы керек. Мектептерде практик-психолог қызметінде жұмыс істеп жүрген педагог мұндай мүмкіншілікке ие. Өзіндік тренингпен алғаш рет айналысушыға кішкентай топпен /10-12 адам/ жұмыс істеген қолайлы. Белгілі бір тәжірибе жинақтаған соң қатысушылар санын 30-40 адамға дейін көбейтуге болады.

8.Ену принципі, сабақ ұзақтығы жұмыс басында айқындалуы керек. Оларды жүргізу тәжірибесі толық түрде негізделген қорытындыға дәйек береді: өте ауқымдыэффектіге ірі уақыт блоктарымен жұмыс істегенде ғана қол жеткізуге болады, 3-4 сағат енумен, кейде бұдан ұзақ кезең бойына. Бұл қатысушыларды “елітуге”, олрдың ұзақ үзілістен кейін толық процестерге эмоциялы енулеріне көп уақыт кететіндігімен байланысты. Қосарланған сабақты аптасына кем дегенде бір рет өткізген жөн.

9.Бөлектену принципі, бұл жағдайда қатысушылардың сөздерін бөтен ешкім естіп қоймауы шарт. Егер жүргізушіге аудио немесе видео жазбалар қажет болса, топтың барлық мүшелерінен рұқсат сұрауы қажет. Тренингтік жаттығулар мен тапсырмалардың үлкен бөлігі осы материалдармен кейінірек өзіндік жұмыстары үшін арнайы жазылады.

10.Еркін кеңістік принципі, бөлмеде қатысушылардың еркін қозғалуына, шеңбер құруларына, 3-4 және 7-8 адамнан микротоптарға бөлінуіне, оқшаулануына мүмкіндік болуы керек. Тренинг дайындығының негізгі элементі, болашақ ұжыммен алғашқы кездесуі болып табылады.Бұл екі кезеңнен тұрады. Біріншісінде, міндеттері, мерзімі кездесу ұзақтылығы туралы топтық әңгіме жүргізіледі. Жиналғандар тренингке қатысу немесе қандай да бір себептермен бас тарту сияқты шешімдер қабылдайды. Екінші кезеңде сабаққа қатысуға ниет білдіргендермен жекелеген түрде сөйлеседі.

Тренинг өткізуде принциптерді жүйелі түрде жүзеге асыру, дәстүрлі оқыту әдістерінің (лекция, семинар, көркем әдебиеттерді оқыту) сала жағынан айырмашылығымен қамтамасыз етеді, олар:

1.Белсенділік, әркімнің топ жұмысының нәтижелігіне жауапкершілігі.

2.Топ жұмысына қатысу тұрақтылығы. Әр топ мүшесінің топ жұмысына басынан аяғына дейін үзіліссіз қатысуы міндетті.

3.Топтың тұйықтығы. Топтағы болған оқиға топтан сыртқа шықпауы керек.

4.Ашықтық пен адалдық.

5.“Тоқта” ережесі. Ойынға қатысқысы немесе қандайда бір сұраққа жауап бергісі, шынын айтқысы келмейтін адамның “Тоқта” деп айтуына және ойыннан шығуына болады. 

Тренингтің мақсаты:

• 
  өзін-өзі тану, түсіну, тұлғалық даму тәсілдерін таба білу;
  
• 
  ойдың икемділігін, тапқырлығын талап ету, өзгешелігін дамыту;
  
• 
  ойлаудың дәлдігі мен жылдамдығын жаттықтыру;
  
• 
  қиялды, шығармашылық қабілетті дамыту;
  
• 
  өзінің және өзгенің даралығын бағалау, өзін-өзі құрметтеу;
  
• 
  коммуникативтік дағдыны дамыту, қарым-қатынастың түрлі әдіс-тәсілдерін меңгеру;
  
• 
  өзі жайында, өз құқығы мен міндеттері туралы ойларын дамыту;
  
• 
  көңіл-күйді көтеру, сезім мен эмоцияны реттеу;
  

Тренингті сипаттау

1.Таныстық: Есім және ән. Тренинг мүшелері келесідей тұрғыда өздерін таныстырулары тиіс: әркім өзінің есімі, тегін атайды, содан соң өлең айтады. Ол өлең сол адамның мінезі мен көңіл-күйін толығырақ бейнелейтіндей болуы керек.

2.Мақсаты: Тренингтің барлықмүшелері берілген тренингке қатысу мақсатын және одан не күтетінін дауыстап айтады. Тренинг соңында олармен тағы әңгімелесіп, мақсаты мен күтулерін салыстыруды, не нәрсеге қол жеткізгендерін сұрау керек.

1.Жұмыс тәртібі: Тренинг мүшелері ми шабуылы әдісі көмегімен тренинг барысындағы топтағы жұмыс тәртібі мен ережелерінің нұсқаларын айтады, оны ватманға жазып отыру керек. Бұл топтағы жұмыс өнімді, жайлы болуы үшін жасалады.

2.Энерджайзер: Тренингке қатысушыларды жұмысқа бағыттап ыңғайлау үшін, қозғалыс жаттығулары (разминка) жүргізіледі. Егер де топтағылар бір-бірін жақсы білсе, онда энерджайзер өткізбесе де болады. Немесе “Сыйлық” деген тренинг жүргізсе болады. Яғни, тренингке қатысушылар шеңбер бойына тұрады да, бір-біріне кезекпен кез-келген сыйлық сыйлайды, әрі бұны сөзсіз вербальды емес түрде, ым-ишарамен білдіреді, бірде-бір сөз айтпайды. Ал сыйлық алған адам не сыйлық алғанын көрсетуі тиіс. Себебі, кейбіреулер қандай сыйлық екенін түсінбей қалулары әбден мүмкін.

Тренингті талқылау және нәтижелерді қорытындылау: Барлық қатысушылар шеңбер бойына тізіліп өз  пікірлерін келесі тұрғыда айтып шығады:

• 
  жаңа не нәрсені білдіңіз;
  
• 
  жаңа материал қаншалықты меңгерілді;
  
• 
  қатысушылардың мақсаты мен күткендері ақталды ма;
  
• 
  тренингтен алған әсері;
  
• 
  алынған ақпаратты өмірде қолдануға болады ма.
  

Ұсынылып отырған  жаттығуларда адамдардың эмоциялық дүниесінің ерекшелігі, сонымен қатар эмоциясы мен сезіміне әлеуметтік және психологиялық әсерлер қарастырылады. Тренингтің көмегімен, басқаларадың көзімен қарағанда мен қандаймын, қандай болғым келетінін анықтауға болады. Сонымен бірге өзімен және адамдармен өз қатынасын қалай құру керектігін, адам қоршаған әлеммен қалай өзара әрекет жасайтынын үйренеді және өзіне деген сенімділік, рефлексия дағдысы және тұлға аралық қатынас мәдениеті дамытылады. Жаттығулар барысында адам дәл сол мезетте не сезеді немесе не ойлайды соны айту керек. Адам өзін-өзі ашпаса, өзін-өзі терең танып білуі мүмкін емес. Жаттығулар адамның тұлға ретінде дамуына және өмірде өз әлеуетін   барынша көп қолдануына бағытталған. Олардың  тұлғалық өсуіне ықпал етеді. Әрбір адамның өзін-өзі тануына, ойдағыдай әлеуметтік бейімделулеріне көмектеседі және өзінің жеке ерекшеліктерін, қабілеттіліктерін танып білуге жағдай жасайды. Өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі тануға байланысты жаттығулардың негізгі мақсаты: жаттығулардың көмегімен тұлғаның өзін-өзі түсінуі мен өзін зерттеуі және өзі туралы білімін кеңейту.