Бастауыш сынып о?ушыларыны? ?зін-?зі тануын ?алыптастыру к содержанию номера журнала

Тақырыбы: “Тазару” (5 минут).

Мақсаты: Өзін-өзі тану, өзін-өзі түсіну.

Бұл күнделікті проблемамен  жайсыздықтан құтылудың жақсы тәсілі. Жаттығуды сабақтың басында өткізген қолайлы. Топтың мүшелері жағымсыз жайларын айтып, уақытша оны ұмытады. Жұмысқа толығымен кірісулері үшін осы жаттығудан бастау маңызды.

Жаттығудың барысы:

1. Қатысушылар жұпқа бөлінеді. Әрбіреуі 2 минут ішінде әріптесіне өзінің проблемалары, жайсыз жайлары, сонымен бірге ойлары, сезімдері және қуаныштары жайлы әңгімелейді. 

2. Біреуі сөйлеп жатқанда, екіншісі сөзді бөлмейді және айтылғандарға өз сезімін білдірмейді. Екі минуттан соң жұптар рольдерін ауыстырады.

Жүргізушіге нұсқау: Осы кезде қолыңызға себет ұстап  жүрген сияқты кейпіңізбен бөлме ішінде жүресіз. Әр жұптың жанына барасыз және  барлық жайсыз жайларын себетке “Салуын” сұрайсыз. Мұны әркім ишараның және ымның көмегімен жүктің ауырлығын көрсете отырып істейді. Басқалары оны көрулері және бағалаулары керек. Егер жағымсыз жайдың жүгі тым ауыр болса, онда оны себетке салмай, бірден айту керек. Барлық жағымсыз жайлар себетке “түскен”  соң, сабақ соңында қатысушылардың тағы да оны қайталауларын ұсынып көріңіз. Әрине, олар оны орындағысы келсе қайталасын.

Талқылау: Жағымсыз жайларды айту оңай тиді ме? Қиындығы неде болды? Қандай әсер алдың? Қазір өзіңді қалай сезінудесің?

 

ІІ  тренинг

Тақырыбы: “Өзіне хат ”.

Мақсаты: Өзін-өзі тану, өзін түсіну және тұлғалық даму тәсілдерін таба білу.  Бұл жаттығу адамға өзі үшін ең маңызды нәрсені жасауға, өзін сүюге, оған өзіне рұқсат беруге, өзінің махаббатын сезінуге көмектеседі.

Жаттығудың барысы: Қатысушылар шеңбер бойымен отырады, жүргізуші бәрінен бір парақ пен қалам алуларын сұрайды.

Нұсқау: “Қазір сіздер өздеріңізге хат жазасыздар. Сіз бұл хатты алдыңыз. Бірақ хатты алған адамдар не істейді? Хатқа жауап береді. Сондықтан қазір өздеріңіздің хаттарыңызға жауап жазатын 10 минут уақыттарыңыз бар. Өздеріңіз алған хатқа нақты жауап жазыңыздар.”

Талқылау: Хат жазу оңай тиді ме? Әлде жауап жазу оңай болды ма? Жазу кезінде не туралы ойладыңыз? Өзіңізді қалай сезінудесіз?

 

ІІІ тренинг

Тақырыбы: “Өзін-өзі бағалау” медитациясы.

Мақсаты: Өзін-өзі тану, өзі туралы ойын дамыту.

Жаттығудың барысы: “Жүргізуші дауыстап оқиды. Өзінің жоғары бағалануына өзін сендіру үшін, қатысушылар ақырын дауыспен қайталап отырады”.

Мен ол мен. Бүкіл әлемде дәл мен секілді ешкім жоқ... Маған бір нәрсесімен ұқсас бар, бірақ дәл мен секілді, ешкім жоқ. Маған тиістінің бәрі менде бар: менің денем, оған қоса, оның жасайтындары; барлық ойым мен жоспарымды қоса алғандағы менің санам; барлық бейнелерді көре алатын менің көздерім; қандай болмасын, менің сезімдерім – үрей, қанағаттану, күш түсіру, махаббат, ызалану, қуаныш. Барлық сөздерді - әдепті, мейірімді немесе дөрекі, дұрыс немесе дұрыс емес сөздерді  айта алатын менің   аузым; қатты немесе ақырын болатын менің даусым; басқа адамдарға немесе өзіме деген қатынасым, яғни менің барлық әрекетім. Менің барлық қиялым, менің арманым, менің барлық үмітім мен менің қорқыныштарым маған тиісті. Менің барлық жеңістерім мен жетістіктерім, менің барлық жеңілістерім мен қателерім өзіме тиісті. Осының бәрі маған тән, себебі мен оны таңдадым. Бұл бар. Бұл өзіңді сүю мен өзіңе қызығуға негіз болуға жеткілікті.

Әрине, мені таң қалдыратын, менде бір нәрсе бар. Мен лайықты емес нәрселерден бас тарта аламын, өте қажет дегендерді сақтай аламын және менің өзім де жаңа бірдеңелерді аша аламын.

Мен көре, ести, ойлай, сезе, сөйлей және әрекер ете аламын, яғни менде өмір сүру үшін бәрі де бар. Басқа адамдармен жақын болатындай менде бәрі бар. Мен өз әрекеттеріме жауап беремін, сондықтан мен өзімді өзгерте аламын.

Талқылау: Жаттығу ұнады ма? Нені көз алдыңызға елестеттіңіз? Не туралы ойладыңыз? Қандай әсер алдыңыздар? Қазір не сезіп тұрсыздар?

 

ІҮ тренинг

Тақырыбы: “Өмірлік мақсаттар” .

Мақсаты: Өзін-өзі тану, өзін түсіну, тұлғалық даму тәсілдерін таба білу, өзі туралы ойын дамыту.

Жаттығудың барысы:

1. 
   3 минуттың ішінде мына сұраққа жауап жазыңыздар: “Менің өмірлік мақсаттарым қандай?”.
   
2. 
   3 минуттың ішінде мына сұраққа жауап жазыңыздар: “Алдағы үш жылда мен қандай табысқа жеткім келеді?”
   
3. 
   5 минутта жауап беріңіз: “Емделмейтін ауруыма байланысты маған алты ай ғана өмір сүру қалғанын естігенде, мен не істер едім және қалай істер едім?”.
   
4. 
   Барлық ертеректе жазылғандарды зейін қойып оқыңыз және сіздің мақсатыңыз үшін маңызды болатын ең басты үшеуін таңдап алыңыз.
   
5. 
   Осы мақсаттарға шынында да жетуге тырысасыз ба және ол қаншалықты сәтті (сәтсіз) болатынын бағалаңыз.
   
6. 
   Өзіңіздің өмірлік мақсаттарыңыз туралы өз бетіңізбен салмақты түрде үнемі ойланасыз ба, соны бағалаңыз.
   
7. 
   Балалық шақта (4-6 жас) сіз қандай болдыңыз, әсіресе, балалық шақтың есте қалған эпизодтарын есіңізге түсіріңіз және суретін салыңыз.
   
8. 
   Осы кездегі сіздің өміріңіздің эпизодтарын, яғни қазір сіз қандайсыз, суретін салыңыз.
   
9. 
   Болашақта сізді не күтіп тұр, сіз қандай боласыз, суретін салыңыз.
   
10. 
    Сіздің өміріңізді, тағдырыңызды өзгерткен, өмірде болған жағдайларыңызға қатты әсер еткен жайларды еске түсіріңіз және онв суреттеп жазыңыз.
    

Жеке тұлғаны  дамыту үшін оның өмірдегі алатын орнын анықтау қажет. Олай дейтініміз, жеке тұлға жалпы қоғамда және білім беру жүйесінде басты орын алады.  Сондықтан да жеке тұлға идеясы қазіргі педагогикалық ұғымда екі түрде: күнделікті  және ғылыми түрде қаралып отыр. Бірінші түрде білім беру барысында жеке тұлғаға этикалық-гуманистік тұрғыдан қарау, сыйлау, бірлесіп жұмыс істеу, ынтымақтасу, пікір алысу, т.б. Ал, жеке тұлғаға білім беру барысында тұжырымдаманы қарастыруға байланысты әр түрлі тұжырым-ұғым құрылымы болады. Оқу процесінде міндеті жеке тұлға деңгейінде шешіледі, ал қазіргі оқу процесінің әдістері  жеке тұлғаны дамытуға сәйкес келмейді. Жеке тұлғаға бағытталған оқу процесінде оқу кезеңдерінде әрбір білім алушының белсенділігін арттыру мақсатында өздерінің қажеттілігін сезіндіретін педагогикалық жағдаят туғызу керек.

Жалпы жеке тұлға оқу процесінде өзін-өзі көрсете білуі тиіс. Мұнда жеке тұлғаның шығармашылық еркіндігі, өз бетімен қызмет етуі, өмірде кездесетін қиындықтарға қарсы тұра білуі, өзінің жеке басының өмірде рухани дамуын қамтамасыз етуі секілді қызметі дамиды. Жеке тұлғаның рефлексивтік және ойша іздену қызметі қалыптасады. Өзінің “Мені”  және өзін-өзі көрсете білуі дамып, адам қарым-қатынас әлемінің есігін ашады. Сол себепті, оқу-тәрбие процесінде арттерапия элементері мен дамытушы-түзетуші жаттығулар кешенін бірлікте ұйымдастырып, жүйелі өткізу оқу-тәрбие процесін жандандыра түседі деген тұжырым жасаймын.

сипаттама беру

1-сабақ. “Көңіл-күйді саламыз”

1.”Көңіл-күй түстері” атты диагностикалық тапсырма.

Мұнда әрбір қатысушы адам силуэтін салып, оның көңіл-күйін білдіретін бояу түстерімен безендіреді. Осы арқылы біз қатысушылармен әңгіме-дүкен құруға ақпарат жинаймыз.

2. “Қамығу” сабағы.

Бұл сабақта адамдардың сезімдері мен көңіл-күйлері, “қамығу” туралы әңгіме жүргізіледі. Адамда қай кездері қамығу болады? Қамығу дегеніміз не? деген сұрақтар қойылып, қамығып тұрған адамның суретін салу ұсынылады. Көптеген суреттердің арасынан қамығып тұрған адамның суретін алып, оның себебін талқылайық.

3. “Бөлме кеңістігіне бейімделу” тапсырмасы.

Мұнда әрбір қатысушы бөлмедегі жабырқаулы болып көрініп тұрған затты іздеп табады. Олардың мына зат жабырқаулы деген пікірлері әртүрлі болады. Әркімнің өзіндік жеке пікірі болады. Бұл тапсырма олардың жекелік ерекшеліктерін танып білуге көмектеседі.

5. “Жетістікке жетуге жағдай жасау” тапсырмасы.

Күзгі уақытта жапырақтардың түсуі адамның көңілін жабырқаулы күйге әкеледі, ал кепкен жапырақтардың сыңғыры көптеген қуанышты сезімдер сыйлауы мүмкін. Бұл жаттығуда жүргізуші стол үстіне шығып, жапырақтарды жоғарыдан себелейді. Әрбір қатысушы түсіп келе жатқан жапырақтарды қағып алуға тырысып, қағып алған жапырақтарды өзінің басына қарай лақтырады. Ол фейерберк сезімін тудырады. Сонымен қатар қолдағы жапырақтармен сурет салуға да болады. Қағаз  бетіне клей жағып, қолдағы жапырақты ұсақтап қағазға себеді. Нәтижелі картина шыққанша қайталайды.

Бұл сабақта алғашқы екі жаттығу қатысушыларды белсендіреді. Ал соңғы жаттығу тыныштандырады.

 

Өзін-өзі тану әдістері

“Танысу”

• 
  Өмір сүру салтыңызды бейнелейтін сурет салыңыз.
  
• 
  Суретте өз қызығушылықтарыңызды, құндылықтарыңызды, отбасыңызды, айналысатын іс-әрекеттеріңізді көрсетуге тырысыңыз.
  
• 
  Түстердің түрлері мен сызықтардың көмегімен өзіңіздің өмірді сезіну ерекшеліктеріңізді көрсетіңіз.
  

• 
  Өзіңіздің дәл қазіргі уақыттағы бейнеңізді салыңыз.
  
• 
  Автопортрет – 2 минутта.
  
• 
  Өзіңіздің қалауыңыздай етіп сыртқы ортаның сізді қабылдағанын салыңыз.
  
• 
  Сізді дос және дос емес адамдардың қалай көретінің бейнелеңіз.
  
• 
  “Адамның өткен, қазіргі өмірі мен болашағы”. Өзіңіздің болашағыңызды, өткен және қазіргі өміріңізді бейнелейтін  үш сурет салыңыз.
  
• 
  Журналдар қиындыларын пайдаланыңыз.
  
• 
  Өзіңіздің болашағыңызды, өткен және қазіргі өміріңізді бейнелейтін  үш сурет салыңыз.
  
• 
  Өткен өміріңізде жоғалтқандарыңызды және болашақта нені алғыңыз келетінін суреттеңіз.
  
• 
  Сіздің өткен және қазіргі өміріңізде орны ерекше маңызды адамдарды суреттеңіз.
  

• 
  Жеті параққа мына жеті сөздің  суретін салып шығыңыз: жол, көпір, түсінушілік, метамарфоза, күш, кедергілер, мәңгілік өмір.
  
• 
  Бірінші орынға жолдың суретін, екінші орынға көпірдің суретін, ал  қалған суреттерді қалауыңыз бойынша қойып шығыңыз.
  

• 
  Жағымды және жағымсыз жақтарын салып болғаннан соң, олардың арасында әңгіме құрамыз
  

• 
  Сіздің  қатынастарыңызды көрсететін заттар мен адамдарды өзіңіздің айналаңызға орналастырып шығыңыз.
  
• 
  Бір парақтың үш түспен боялған алаңында сіздің өміріңіздің  рухани, интеллектуалды және физикалық аспектілерін көрсететін символдарды суреттеңіз.
  

• 
  Эмоциялар (қайғы, қуаныш, тыныштық, үрей).
  
• 
  Өмір этаптары (балалық шақ, жастық шақ, ересектік кезең, қарттық кезең).
  
• 
  Тәулік пен жыл мезгілі және т.б.
  

“Метамарфозалық автопортрет”. Өзіңізді бір зат немесе  жануар түрінде суреттеп, бейнелеңіз.  Оның фонын да салуға болады.

• 
  Бейнені салып болғаннан соң, ол туралы өзіңіздің атыңыздан айтып беріңіз.
  
• 
  Өзіңізді, сіздің қазіргі хал-жағдайыңызды көрсететін зат түрінде бейнелеңіз.
  
• 
  Өзіңізді өсімдіктің қайсыбір өсу этапына теңеп, суреттеңіз.
  
• 
  Осы кездегі пайда болған өз сезімдеріңізге дейін бөліп, көрсетіп отырыңыз.
  

Зерттеуде өзіндік сананың теориялық талдамасы, өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінде талаптану деңгейі мен зейіннің қасиеттерін эксперименталды зерттеулерге негізделіп келесі тұжырымдар қарастырылды:

-   өзінің теңдестігін ұғынуды;

-   белсенді, іс-әрекетшіл негіз ретінде өз «менін» ұғынуды;

-   өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын ұғынуды;

-   өзін-өзі әлеуметтік-адамгершілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін қамтиды. Бұл элементтердің барлығы бірімен-бірі функциялық және генетикалық тұрғыдан байланысты.

2. Мотивациялық байланыстардың қалыптасуы, жеткіншектің саналы іс-әрекетінің құралы ретінде оның өзіндік анықталуының және қажеттіліктер иерархиясында із қалдырады. Жеткіншекте шығармашылық сынап ойлау қабілеті пайда болып, дүниетанымы қалыптасады, өйткені дербес өмір сүру кезеңі ерекше түрде, оның алдына мен не істей аламын, не нәрсеге жараймын, қабілеттері мен бейімділіктері неге сәйкес деген сұрақтар, оны өзі туралы ойланып өзіндік санасын айрықша дамуына жетелейді.

3. Жеткіншекте ересек адамның бағыттылығы қалыптаса бастайды, оған ересек сезімнің дамуы және жеткіншектің ересектігін басқа адамдардың тануы негіз болады. Бұл бағыт жеткіншектің өмірдегі объективтік жағдайына әлі сай келмесе де, оның пайда болуы жеткіншектің өз айналасындағы ересек дүниесімен жаңа қатынастарға субъективті тұрғыда аяқ басқанын білдіреді. Жеткіншек бұл игіліктерге белсенді ие болады, бұлар оның сана-сезімінің жаңа мазмұнын құрайды, мінез-құлық пен іс-әрекеттің максаттары мен себептері, өзіне және басқаларға қойылатын талаптар, бағалау мен өзін-өзі бағалаудың критерийі болады.

4. Мотивациялық, интеллектуалдық, ұйымдастырушылық, коммуникативтік және т.б. оқушының тұлғалық шығармашылық қабілеттерін зерттеу үрдісінде кешенді, жүйелі және тұтастық қатынастарды іске асыру қажет. Сыналушылардың дамуындағы даралық ерекшеліктерін, сонымен қатар ішкі қайшылықтарын және кейбір құрамдастықтарының дамуының біркелкі боямауын анықтап, соның негізінде әрі қарай жетілдіреді.

5. Жеткіншектік кезеңде мақсаттылық, дербестік және адамгершілік
сезімінің дамуы байқалады. Өзін-өзі тәрбиелеуге көптеген мотивтер мен
себептер кемшіліктерді жою, сыныптың әлеуметті сыйлы мүшесі болу
жатады. Мұндай талап-тілектерді іске асыруға өзін тәрбиелейтін оқушыны
мұғалімдер, ата-аналар қолдап, тәрбиелеу тәсілдерін талдап, оларды іске
асыруға өз үлестерін қосуға тиіс.

6. Өзін тәрбиелеудін нәтижелілігі балалардың психикалық үрдістері:

7.Ырықты басқару механизмдерін жетілдіру, жас өскен сайын зейіннің таңдамалығын арттырады. Жеткіншектердің негізгі тапсырманы қосымша тапсырмалармен салыстырғанда нәтижелі орындаулары жоғарылайды. Зейіннің арнайы таңдамалылығының артып,  маңызды мәселеге зейінін шоғырландыра  алу  қабілетін  нақты  жас  ерекшеліктеріне  байланысты дамығанын көрсетеді.

8.  Негізгісі оқушының өзінің өзгерістерін өзі ұғына алуы қажет. Бұл
мақсатта, ол өзін, тұлғалығын, білімдерін, икемділіктерін және дағдыларының құрылымын, іс-әрекетінің процедуралық жақтарын, кемшіліктерін талдап үйренуі тиіс. Бастысы, оқушы болашаққа жоспарын ертеректе қандай болғанымен, не білетінімен салыстыра ұйымдастыруы болады.  Бұлай өзін бақылау, өз бетінше тапсырмалар мен тәсілдерді, әрекеттерінің нәтижелерін ескеру тек қана рефлексияның - өзінің даралығына, қылығына, тұлғалық ерекшеліктеріне  зейінінің дамуы негізінде ғана қалыптасады.  Өзін-өзі бақылауды зейінді ұйымдастыра, өзінің іс-әрекетін және қылықтарын игеруі мүмкін.

9.  Зейін көрінісінің көпжақтылығы мен салыстырмалы тәуелсіздігі бір қасиеттерінің жақсы, басқаларының нашар дамығанын көрсетеді. Зейін қасиеттерінің жоғары деңгейі оқу-тәрбие жұмысында алғы жоспарға шығып негізгі орындаушы міндеттерді өзіне алады. Зейіндерін жақсы ұйымдастыра алу  өзін тәрбиелеуде  жетекші  фактор  ретінде  қалыптасады.  Сонымен бірге өзін тәрбиелеудің зейін қасиеттерін дамытуға да ықпал болады. Арнайы талдау бойынша зейіндері кең, тұрақты және жақсы бөле алатын оқушылардың, зейіндері тар, тұрақсыз және дұрыс бөле алмайтындармен салыстырғанда әлдеқайда өздерін тәрбиелеуде және оқуда жақсы үлгере алатындары көрінеді.

10.Жеткіншек жасы зейіннің барлық қасиеттерінің қарқынды дамуымен ерекшеленеді:  тұрақтылығы  жоғарылайды, көлемі  артады, ауысуы  мен бөлінуі жақсарады. Сонымен жақсы дамыған зейін әр түрлі тапсырмаларды орындауда өзінің іс-әрекетін тиімді ұйымдастыруға жәрдемдесіп, оларды нақты және ыңғайлы ырғақпен жұмыстың тепе-теңдік тұрақты күйін қолдайды. Зейінді жаттықтыру қандайда бір мөлшерде оқушының өзін тәрбиелеуде даралық мүмкіндіктерін орнықтырады.

1.  Алдамұратова Э. Жалпы психология. - Алматы: «Білім», 1996.

3.           Ананьев Б.Г. Психология    психологической    оценки,    (избранные психологические труды в 2 т.под ред. А.А.Бодалева и др. - М., 1980.

4.           Анастази А. Психологическое тестирование. М., 1982.

5.           Асмолов А.Г. Психология личности. - М., 1990.

6.           Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1980.

7.           БитяноваМ.Р. Практическая психология. - М., 1997.

8.           Валлон А. Психическое развитие ребенка. - М., 1997.

9.           Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей школьного возраста. (Для психологов-консультантов) М., 1989.

10.Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо. -М., 1995.

11.Григоренко   Е.Л., Рутман Э.Н. Диагностика  готовности к школе по показателям устойчивости внимания. Вестник МГУ.(серия 14). - М., 1990.