Барлығы – 90 сағат

Ең төменгі күнкөріс деңгейі – мөлшері бойынша ең төменгі тұтыну қоржынының құнына тең, бір адамға қажетті ең төменгі ақшалай табыс. Ең төменгі тұтыну қоржыны адам тіршілігін қамтамасыз етуге қажетті тамақ өнімдерінің, тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің заттай және құндық көріністегі ең төменгі жиынтығы болып табылады. Ол азық-түлік қоржынынан және азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтреге жұмсалатын шығыстардың бекітілген үлесінен тұрады. Күнкөрістің ең төменгі деңгейін есептеуге арналған аз тұтынылатын азық-түлік емес тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге жұмсалатын шығыстардың үлесі ең төменгі тұтыну қоржыны құнының 40 пайыздық мөлшерінде белгіленген.

Әлеуметтік қамсыздандыру жөне өлеуметтік сақтандыру ка-тегорияларының іс-ерекетінің объективті қажеттігі үлғаймалы үдайы ондіріс процесінің, атап айтқанда, оның қүрамдастары-ның бірінің — жүмыс күшінің үдайы толықтырылуының талап-тарынан туындайды. Үдайы өндірістің бүл түрі үшін қаражаттардың негізгі көзімен — еңбекақы, басқа жекеше табыстардың қорымен қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақ-тандыру қорлары жүмыс істейді.

Әлеуметгік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:

1) үрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жүмыс істейтін үрпақ жүмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан айырылуына қарай олар-ды еңбек қызметіне кірген жаңа үрпақ ауыстырады. Бүл қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;

2) әлеуметтік қорларға, көбінесе өлеуметтік қорға азамат-тардың дербес аударымдарының негізінде; бүл қағидаттың іс-әрекеті кезінде төлемақылардың мөлшері нақты түлғаның бүкіл жүмыс істеген кезіндегі салған сомасына байланысты болады. Бүл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.

Бірінші қагидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:

1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;

2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зенетақы жарналарының топтастырылуы;

3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.

Мүндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың жүмыспен толық қамтылуы, мемлекет тара-пынан жан-жақты бақылау, зейнеткерлерге жүмыс істейтін ха-лықтың жоғары ара қатынасы жағдайында тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік санат-тарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен сипатталады.

90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағ-дарысы әлеуметтік сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бүл жарналарды төлеудің базалық көрсеткіштерінің қүлдырауынан да, сондай-ақ әлеуметтік қор-ларға оларды толық және уақтылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделігінің болмауынан да өлеуметтік сақтан-дыруға төленетін жарналардың жиналымдығының томен деңгейінде көрінетін еді; бүл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар қаражаттарының инфляциялық қүнсызда-нуы зейнеткерлердің күнкөріс минимумдағы қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлемақыларды өнбойы индексациялап отыру қажеттігін тудырды.

Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған екінші қагидаттың іс-өрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.

1) зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;

2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес азаматтар үшін ең аз белгілінген күнкөріс миниму-мын сақтау жөніндегі мемлекеттің кепілдіктері;

3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздан-дырудың басқа нысандарын межелеу;

4) зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;

5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зей-нетақымен қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;

6) инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың мүралану қүқығын белгілеу;

8) қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азамат-

тарға қүқық беру;

9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау,

бүл оның дамуына жәрдемдеседі.

Міндетті елеуметтік сақтандыру мынадай түрлерге бөлінеді:

-еңбек ету қабілетін жоғалытқан жағдай;

-асыраушысынан айрылған жағдай;

-жүмысынан айрылған жағдай;

Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі қағидат-тары болып табылады:

-Қазақстан Республикасының міндетті өлеуметтік сақтанды-ру туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға

-бірдейлігі;

-өлеуметтік толемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын

-шараларға мемлекеттің кепілдік беруі;

-міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың

міндеттілігі;

-заңға сәйкес әлуметтік аударымдарды әлеуметтік толемдерге пайдалану;

-әлеуметтік толемнің көзделген шарттар бойынша міндеттілігі;

-әлеуметтік телемдердің мөлшерін саралау;

-міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың қызметіндегі жариялылық.

Жүмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, қызметкер-лер, Қазақстан Республикасының аумағында түрақты тура-тын және табыс келтіретін қызметті жүзеге асыратьщ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзің-өзі жүмыспен қамтыған адамдар міндетті өлеуметтік сақтан-дырылуға тиіс.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшін әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына төленуге тиісті олвуметтік аударымдар мынадай мөлшерде белгіленеді:

2005 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік ауда-рымдарды есептеу объектісінен 1,5 пайыз;

2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік ауда-рымдарды есептеу объектісінен 2 пайыз;

2007 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — өлеуметтік ауда-рымдарды есептеу объектісінен 3 пайыз.

Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес ар-наулы салық режімі қолданылатын өзін-өзі жүмыспен қамтыған адамдар үшін олардың өз пайдасына төлейтін әлеуметтік ауда-рымдардың мөлшері белгіленген (2005, 2006 жөне 2007 ж.ж. 1-ші қаңтарынан бастап ҚР-ның заңнамалық актісімен белгіленетін ең төменгі жалақының тиісінше 1,5, 2 және 3 пайызы).

Еңбек ету қабілетінен айрылган жагдайда өлеуметтік төлем өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға, олеуметтік төлем алуға өтініш берген уақытта жүмысы тоқтатқанына немесе істеп жатқанына қарамастан тағайындалады.

Еңбек ету қабілетінен айрылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің мөлшері әлеуметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі табыстың заң-намалық актіде белгіленген ең төменгі жалақының сексен пайы-зын шегергендегі орташа айлық мөлшерін табысты алмастыру-дың, еңбек ету қабілетінен айрылу мен қатысу өтелінің тиісті коэффициенттеріне кебейту арқылы айқындалады.

Бүл ретте табысты алмастыру коэффициенті — 0,6 болады.

Еңбек ету қабілетінен айрылу коэффициенті жалпы еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесі сексеннен 100 пайызға дейін дейін болатын еңбек ету қабілетінен айрылған адамдар үшін — 0,7; жалпы еңбек ету қабілетінен айрылу дөрежесі алпыстан сексен пайызға дейін болатын еңбек ету қабілетінен айрылған адамдар үшін — 0,5; жалпы еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесі отыздан алпыс пайызға дейін болатын еңбек ету қабілетінен ай-рьшған адамдар үшін — 0,3.

Қатысу өтілінің коэффициенті міндетті әлеуметтік сақтан-дыру жүйесінің өзі үшін өлеуметтік аударымдар жүргізілген қаты-сушысы үшін: алты айдан кем болғанда — 0,1; алты айдан он екі айға дейін — 0,7; он екі айдан жиырма төрт айға дейін — 0,75; жиырма торт айдан отыз алты айға дейін — 0,85; отыз алты айдан қырық сегіз айға дейін — 0,9; қырық сегіз айдан алпыс айға дейін — 0,95; алпыс жөне одан да коп айларға — 1,0 болады.

Алушы жасына қарай зейнетақы төлемдерін алуға қүқық беретін жасқа жеткен кезде еңбек ету қабілетінен айрылу жағ-дайында берілетін өлеуметтік төлемдер тоқтатылады.

Қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе қайтыс болды деп жариялаған) асыраушының — өзі үшін өлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтан-дыру жүйесіне қатысушысының мына отбасы мүшелері асырау-шысынан айрылган жагдайда әлеуметтік төлемдер тағайындалуға жөне алуға қүқылы:

1) он сегіз жасқа толмаған болса, олар он сегіз жасқа толған-ға дейін мүгедек болып қаса, осы жастан асқан балалары, аға-інілері, апа-сінлілері мен немерелері. Бүл ретте аға-інілерінің, апа-сіңлілері мен немерелерінің еңбек етуге қабілетті ата-анала-ры болмаған немесе олар ата-аналарынан алимент алмаған жагдайда. Егер жоғарыда аталған адамдар жалпы орта, бастауыш кәсіби білім беретін оқу орындарының орта кәсіби жөне жоғары кәсіби білім беретін күндізгі нысанында оқыған жағдайда, өлеуметтік төлем оқу орнын бітіргенге дейін беріледі;

2) жасына және еңбек қабілеттілігіне қарамастан, ата-ана-сының біреуі немесе жүбайы, не атасы, әжесі, аға-інісі немесе апа-сіңлісі, егер ол қайтыс болған асыраушысының бір жарым жасқа толмаған балаларын, аға-інілерін, апа-сіңлілерін немесе немерелерін күтіп-бағумен айналысатын болса.

Өздері үшін міндетті әлеуметтік аударымдар жүргізілген ата-ананың — міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы-ның қамқорлығынсыз қалған балаларға тағайындалған өлеуметтік төлемдер заңнамалық актіге сәйкес айрылып қалған өрбір ата-ана үшін асырап алушыға, қорғаншыға (қамқоршыға)теленеді.

Бала кезінен I немесе II топтағы мүгедектер деп танылған адамдарға өлеуметтік толемдер мүгедектік белгіленген мерзімге

тағайындал ады.

Қайтыс болған асыраушысының асырауында болған, асыра-ушысынан айрылған жағдайда әлеуметтік төлем тағайындалуына жөне алуға қүқығы бар отбасының барлық мүшелеріне бір әлеуметтік телем тағайындалады.

Асыраушысынан айрылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің мөлшері өлеуметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма терт ай ішіндегі табыстың заңнамалық актіде белгіленген ең төменгі жалақының сексен пайызы шегерілген орташа айлық мөлшері табысты алмастыру, асырау-ындағылар санының және қатысу өтілінің тиісті коэф-фициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.

Асырауындағылар санының коэффициента міндетті өлеуметтік сақтандыру жүйесіне өзі үшін өлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушы қайтыс болғанға дейін асырауында болған адамдар санына қарай айқындалады жене асырауында бір адам болса — 0,4, екі адам болса — 0,5, үш адам болса — 0,6, асырауында терт және одан да кеп адам болса — 0,8 бола-ды.

Бүл ретте табыстарды алмастыру коэффициент! мен қатысу өтілінің коэффициенті міндетті әлеуметтік сақтандыру заңының 21-бабына сәйкес есептеледі.

Жүмысынан айрылган жагдайда берілетін өлеуметтік телем жүмыспен қамту мәселелері жоніндегі уәкілетті органға адам жүмыссыз ретінде тіркеуге отініш берген күннен бастап тағай-ындалады жөне оның молшері өлеуметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма терт ай ішіндегі табыстың орташа айлық молшерін тиісінше табысты алмастыру коэффиценттеріне және қатысу өтілінің коэффициенттеріне кобейту арқылы тағайындалады. Бүл ретте кірісті алмастыру коэффиценті — 0,3 болады, ал қатысу өтілінің коэффициенті атал-мыш заңның 21-бабына сөйкес есептеледі.

Міндетті өлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген жағдайда, оның жүмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемдерді күнтізбелік есептеумен алғанда:

алты айдан он екі айға дейін — кемінде бір ай үшін;

он екі айдан жиырма торт айға дейін — екі ай бойы;

жиырма торт айдан отыз алты айға дейін — үш ай бойы;

отыз алты айдан жоғары — торт ай бойы алуға қүқығы бар.

Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы жүмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік толемдер алып түрса, бірақ жүмысына орналасуына байланысты жүмысынан айрылуы бойынша өлеуметтік толемдер алу қүқығынан айрылған жағдайда, кезекті өлеуметтік толемдер жүмысынан айрылуы бойынша өлеуметтік төлем алған өрбір айы үшін міндетті өлеуметтік сақтандыру жүйесінің өлеуметтік аударымдар жүргізілген мүндай қатысушысы үшін он екі ай шегеруді негізге ала отырып тағайындалады.

Дүниежүзінің коптеген елдерінде жүмысынан айрылғанда әлеуметтік қорғау шаралары қолданылады. Бүл шаралар қызметкерлердің еңбек қызметінен жоғалтқан табыстарына өтем-ақы телеудің әр түрлі әдістерін кіріктіреді; олардың біліктілікке, жүмыс өтіліне, жүмысынан айрылу себептеріне, отбасының та-бысы денгейіне жене т.б. байланысты саралануы мүмкін. Тиісінше, жүмысынан айрылғандарға төлемақылар үшін қор-ларды қалыптастырудың өдістері, бүл қорлардың деңгейі және олардан толенетін төлемақылардың мезгілдері ажыратылады.

Жүмысынан айрылғандар қысқартылғандар және жүмыс-сыздар мәртебесіне болінуі мүмкін. Бірінші жагдайда жаңа жүмыс іздеу кезінде (белгілі бір мезгілде) орташа жалақысының, жүмыс өтілінің сақталуына рүқсат етіледі, әлуетті жүмысқа орналастырудың басқа мүмкіндіктері болуы мүмкін.

Жүмыс іздеуші, жүмыспен қамтудың мемлекеттік служба-сында тіркелген жөне өзінің біліміне, кәсібіне, еңбек машығына сай келетін жүмыс алуға нақты мүмкіндігі жоқ еңбекке жарамды азаматтар жумыссыздар деп саналады.

Жүмыссыздарға жумыссыздық бойынша берілетін жордем-ақылар толенеді. Жәрдемақы жүмыссыз ретінде тіркелген мезет-тен жүмысқа орналастыру туралы мәселе шешілгенге дейін, бірақ заңнамамен белгіленген мезгілден аспайтын уақытқа толенеді.

Басқа елдерде жүмысынан айрылғанда өлеуметтік қолдау-ды қаржыландыру үшін қаражаттарды қалыптастырудың әр түрлі механизмдері қолданылады. Бірақ негізінен жүмыссыздық бойынша жөрдемақыларды (зейнетақыларды) қаржылан-дыру еңбекке ақы толеу қорынан жүмыс берушілердің сақ-тық жарналары есебінен жүргізіледі. Мүқтаж адамдарда жүмыссыз мәртебесі болмаған жағдайда (мысалы, өтілі бойынша) олар әлеуметтік комекті кебінесе жергілікті бюджет-терден немесе қайырымдылық қорларынан алады. Жүмыссыз мүқтаж адамдарды қолдаудың тап осы нысаны Қазақстанда 1999 жылдан бастап Халықты жүмыспен қамтуға жәрдемдесу қоры қайта үйымдастырылғаннан кейін қабылданған бола-тын. Бүл акция мемлекеттің қаржы ресурстарын басқаруды жүргізіліп отырған орталықтандыру жағдайында амалсыз акция болып табылады.

Жүмысынан айрылғанда әлеуметтік қолдаудың ерекше өзгешеліктері оның уақытша сипаты, харакетшіл халыққа бағ-дарлануы, мүқтаж адамдардың өздерінің меншікті проблемаларын шешуге қатысуы, яғни өзін-өзі қолдау элементтерінің бар-лығы болып табылады.

Қазақстан Республикасының "Міндетті әлеуметтік сақтандыру" туралы заңына сәйкес "Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры" акционерлік қоғамы қүрылған, ол бірден-бір қүрылтайшысы мен қатысушысы мемлекет болып табылатын коммерциялық емес үйым. Қор Орталықтың елеуметтік төлемдерді жүзеге асыру үшін қаражаттың уақтылы аударылуын қамтамасыз етуге, Қордың уақытша бос қаражатын Үлттық банк арқылы қаржы қүралдарына орналастыруға, жыл сайын аудит өткізуді қамтамасыз етуге, заңнамалық актілерге сөйкес өзге де міндеттерді атқаруға міндетті. Қордың өз қаражатын оның жар-ғылық капиталынан және комиссиялық сыйақыдан қүралады және солардан түрады.

Қордың активтері әлеуметтік аударымдар телеу мерзімін өткізіп алғаны үшін алынған өсімпүл, Қордың қызметін қамта-масыз етуге арналған комиссиялық сыйақылар шегерілген инве-стициялық кіріс, заңнамада көзделген өзге де көздер есебінен қүралады. Олар әлеуметтік төлемдерді жүзеге асыруға, тізбесін Үкімет айқындайтын қаржы қүралдарына орналастыруға, артық теленген әлуеметтік аударым сомалары мен өзге де қате есептелген қаражатты қайтаруға пайдалана алады.

Міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандырумен қатар мемлекеттік емес зейнетақылық сақтандыру — зейнетақы келісімшартына сәйкес қызметкерлердің және (немесе) олардың жүмыс берушілерінің ерікті жарналары есебінен қосымша зейнетақыны қалыптастыру арқылы және мамандырылған мемлекеттік емес зейнетақы қорлары арқылы зейнетақыларды төлеу жолымен азаматтарды елеуметтік қорғаудың қатынастары қолданылады.

Қорланымдардың ынтымақтастығы негізіндегі жүйеден дербес қорланымдардың жүйесіне көшу кезеңі еңбегі сіңген зейнет-ақыларды алуға шыққан зейнеткерлердің қүқықтарын сақтау-ды талап ететіндігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындағы жастағы көптеген азаматтардың мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде зейнетақының жеткілікті жинақ ақшасын қордалау-дың мүмкін еместігімен сипатты болып отыр. Сондықтан шық-қан зейнеткерге мемлекеттік зейнетақы қорларынан алатын зейнетақыларының мөлшерінің сақталуына мемлекет кепілдік береді. Зейнетақы реформасы басталғаннан кейін зейнеткерлікке шыққан азаматтардың мемлекеттік зейнетақыларының мөлшері мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде олардың мүмкін болатын қатысу жасының санына үйлесімді түрде қысқаратын болады.

Медициналық сақтандыру — бүл жүмыс берушілердің, азаматтардық сақтық жарналары мен бюджет қаражаттары есебінен сақтандырылған адамдарға зиянның орнын өтеу үшін және медицина мекемелерінің шығындарының өтемақысын төлеу үшін ауырған, жарақат алған жағдайда денсаулықты қаржыландыру жөніндегі қатынастар. Ол әлеуметтік бағдарланған экономикасы бар елдердің сақтық қорғауы түтас жүйесінің міндетті атрибуттарының бірі болып табылады. Мысалы; АҚШ-та "Медикэр" жүйесі — егде адамдар үшін, "Медикэйд" жүйесі — кедейлер, жүмыссыздар мен мүгедектер үшін; ГФР-де — сырқатты сақтан-дыру. Медициналық сақтандырудың шетелдік жүйелері, өдеттегідей, өзін-өзі сақтандыру қағидатында (жүмыс берушілердің, қызметкерлердің жөне мемлекеттің негізінен төменгі әкімшілік буынның қатысуы) жүмыс істейді жөне ны-сандары мен өдістерінің сан алуандығымен ерекшеленеді. Ме-дициналық сақтық қорғаудың үжымдық (салалық), қоғамдық (мемлекеттік) жөне жеке (жекеше) жүйелері бар. Медициналық сақтандыру қорларына сақтық жарналарын төлеуде жүмыс берушілердің міндетті қатысуы заңнамада қарастырылған. Сақтық қорларын қалыптастыру, қызметтер көрсету сияқты, сақтау-шылардың табыстарына, қор мекемесінің мәртебесіне, кейде сақ-тандырылғандардың жасына қарай сараланған.

Қазақстанда медициналық сақтандыруды үйымдастырудың белгілі бір тәжірибесі жинақталған еді, бірақ жүйені басқару са-ласының төмендігінен және жүмылдырылған қаражаттарды мақсатты және тиімді пайдалануды бақылаудың жеткіліксіздігінен ол беделін жоғалытқан болатын.

Медициналық сақтандыру үйымдастырудың жүмыс істеуі медициналық қызмет көрсетудің рыногын тудырады, онда бүл қызметтер көрсетуді жасаушылардың — медициналық мекемелердің, олардың қызметкерлерінің, жеке машықтану-шы дөрігерлердің нақтылы бағалауы болатын ез еңбегінің саны мен сапасына тікелей мүдделігі пайда болады. Басқа жағы-нан, медициналық көмекті түтынушылар ретіндегі пациенттердің емдеу-профилактикалық мекеме мен нақтылы дәрігерді таңдау күқығы пайда болады. Бүл Міндетті медици-налық сақтандыру қоры тарапынан пациенттердің мүддесін қорғаумен қосарланады: ол медициналық қызметтер керсетудің сапасы мен көлеміне сараптық баға бере алады, емдеу нәтижелеріне кінәрат-талап тага алады, ал қажеттік 1 -кезінде емдеуші мекемеге немесе жеке машықтанушы дәрігерге экономикалық санкциялар қолдана алады.

Сөйтіп, медициналық сақтандыру сақтандыру жүйесінің маңызды қүрамды буыны болып табылады және қоғамдық өндірістің аса маңызды факторы — еңбек ресурстарының үдайы толықтырылуының әлеуметтік-экономикалық процестерінде оның рөлі салмақты. Бүл рөл медициналық сақтандыру қорларының жүмыс істеуінің қағидалық ерекшеліктеріне негізделген: қалыптастырудың қоғамдық ынтымақтастығы, іс-әрекеттің орталықсыздандырылуы (бөлшектенуі), үйымдастырудың міндетті нысаны — бүлар барлық азаматтарға қажетті медициналық көмек берудің кепілдіктерін қамтамасыз етеді.
5.2. Әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер.

1. 
   А. И. Рофе Рынок труда. Учебник для вузов – М.: «МИК», 2003
   
2. 
   Әмірұлы Ы. Әлеуметтік-экономикалық статистика бойынша есептер жинағы – А.: Экономика, 2003 – 160 б.
   
3. 
   Б. Қ. Сәлімбаева, Д. Т. Досхожаев Еңбекті мөлшерлеу. Оқу құралы – Алматы: «Экономика», 2001
   
4. 
   В. Н. Чапек, В. А. Долгодушев Рынок труда – Ростов-на-Дону: «Феникс», 2005 г.
   
5. 
   Еңбек жөніндегі негізгі көрсеткіштері. – Орал, 2003 ж. – 484 б.
   
6. 
   Ермеккалиев Ш. Б., Ермеккалиев К. Ш. Рынок труда в Казахстане: состояние, проблемы и механизмы регулирования. Учебное пособие – Уральск, 2005 г.
   
7. 
   Аптабаев С. К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы – А.: Қазақ университеті, 2003
   
8. 
   Колосницына М. Г. Экономика труда: Учебное пособие – М.: ИКЦ Академкнига, 2003 – 240 с.
   
9. 
   Кенжалина Ж.Ш. Оплата труда на промышленных предприятиях:Учебное пособие.-Алматы:Экономика.2002.-166 с.
   
10. 
    Рынок труда в РК 1991 – 2002 г. : Статистический справочник / Под редакцией К. С. Абдибаева – А.: АРК по статистике. 2003
    
11. 
    Халықтың көшіқонының негізгі қорытындылары 2002 ж. = Основные итоги миграции населения 2002 г. – Орал, 2003 – 30 б.
    

Қосымша әдебиеттер.

12. 
    А. Д. Үмбеталиев, Ғ. Е. Керімбек Кәсіпорын экономикасы
    
13. 
    және кәсіпкерлік: Оқу құралы. – Астана: «Фолиант» баспасы, 2005. – 176 б.
    
14. 
    Агентство Республики Казахстан по статистике: Регионы Казахстана 2004 – Алматы, 2004
    
15. 
    Агентство Республики Казахстан по статистике: Регионы Казахстана 2003 – Алматы, 2003
    
16. 
    Агентство Республики Казахстан по статистике: Регионы Казахстана 2002 – Алматы, 2002
    
17. 
    Әубәкіров Экономикалық теория негіздері. – Алматы, 2004
    
18. 
    Байгисиев Экономкалық теория
    
19. 
    В. Крымова Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы – Алматы: Аркаим, 2003 – 120 б.
    
20. 
    Егемен Қазақстан 28 сәуір – 2005 ж.
    
21. 
    Қазақстанның демографиялық жылнамалығы. Статистикалық жинақ = Демографический ежегодник Казахстана. Статистический сборник. – А.: ҚР статистика агенттігі, 2005 – 3345 б.
    
22. 
    Мәуленов Бекмолдин Құдайбергенов Экономикалық теория. – Алматы, 2004
    
23. 
    Осипова Экономикалық теория негіздері. – Алматы, 2002
    
24. 
    Рынок труда:Учебник/ Под ред. В.С.Буланова и проф. Н.А.Волгина-2-е изд., перераб. и доп.-М.:Издательство «Экзамен», 2003.-480 с.
    
25. 
    Сахарнов Жаңа кезең – экономикалық теориясы
    
26. 
    Уровнь жизни населения: Статистический сборник – А.: Агентство РК по статистике, 2003 – 356 с.