1.2.6. ДЕНЕ ДАМУЫН БАҒ АЛАУ
Жаңа туылған баланың денесінің дамуын бағалау ҥшін, оның антропометриялық
кҿрсеткіштерін гестациялық жасына байланысты болуға тиісті кҿрсеткіштерімен салысты-
рады. Содан соң салмақ-бой коэффициентін (СБК) анықтайды. Салмақ бой коэффициен-ті
немесе салмақ бой индексі (СБИ) Кетле I немесе Тур индексі деп те аталады.
СБК =
Ошибка!
Бірінші 3–5 кҥнде жаңа туған баланың алғашқы 6–8% немесе 150–300г салмағы
кемиді. Бҧндай салмақтың кемуі барлық балаларда кездеседі де, балалардың организмінде
ешқандай ауытқулар болмайды жҽне болашақта баланың денесінің дамуына ҽсерін
тигізбейді. Сондықтан бҧл процесс салмақтың физиологиялық тҿмендеуі деп аталады. 4–5
кҥннен бастап оның салмағы қайта ҿсіп, екінші аптаның соңына қарай салмағын қалпына
келтіреді. Біразырақ балаларда (ҽлсіз, емшекті ықылассыз аз еметін балалар) бастапқы ҿз
салмағын қуып жету мерзімі 15 кҥнге дейін созылуы мҥмкін.
Дене салмағы алғашқы қалпына келген соң, тез ҿсе бастайды. Бір жасқа дейінгі
балалар неғҧрлым жас болса, салмағының ҿсу қарқыны соғҧрлым жоғары болады.
1. Туғаннан кейінгі бірінші айда бала 600 г салмақ қосады. 2–3 айда 800 граммнан, 4
айда – 750 г, 5 айда – 700 г. Ҽрі қарай ҽр ай сайын 50 г кем қосып отырады.
Бір жасқа дейінгі баланың дене салмағы = туылғандағы дене салмағы + ай сайынғы
салмақ қосуы
.
Мысалы: 3 айлық бала, туылған салмағы 3500 г. Тиісті салмағы = туылған салмағы
+ ай сайынғы салмақ қосуы = 3500 + 600 + 800 + 800 = 5700 г.
2
. Тиісті дене салмағы = туылғандағы дене салмағы + 800 г х п.
800 г
— бірінші жарты жылдықта ай сайын қосатын орташа салмақ;
n
– аймен есептелген жасы.
Екінші жарты жылдықта бҧл формула ҿзгереді:
Тиісті дене салмағы = туылғандағы дене салмағы + бірінші жартыжылдықта
қосылған салмағы (800 х 6) + 400 (n - 6).
n
– аймен есептелген жасы,
400 г
– екінші жартыжылдықта ай сайын қосатын орташа салмақ.
3. Алты айлық баланың салмағы 8200 г.
Әрбір жетіспейтін айға 800 г алынып
тасталады
:
8200 г
–
(6
–
п) х 800;
Әрбір артық айға 400 г қосады
:
8200
+
(п
–
6) х 400.
п
– аймен есептелінген жасы.
Бір жылдан кейін салмақ қосу. Екінші жылда дене салмағы 2,5–3,5 кг артады. 3-тен 7
жасқа дейін жыл сайынғы салмақ қосуы 2 кг болады, сондықтан бҧл жастағы балалар арық
келеді. Бҧл процесс, кейбір оқымыстылардың кҿзқарасы бойынша (И.А.Арянов) зат
алмасуын ҥдететін қалқанша бездің жҧмысына байланысты. Ҽсіресе, қалқанша бездің
белсенділігі 5–7 жаста кҿрінеді. Олардың ҽсерімен тотығу процесстері, организмдегі
қоректік заттардың зат айналысы ҥдейді де, май қыртыстарының пайда болуына мҥм-
кіншілік болмайды. Сонымен қатар, қалқанша бездің гормондары баланың қозғалысына
ҽсерін тигізеді де, қоректік заттардың пайдалануын, олардың сіңімділігін арттырады.
8 жастан бастап салмақ қосуы ҧлғая тҥседі, яғни, жыл сайын 3-кг-дай салмақ қосады.
Ҽсіресе, салмақ қосу процесі ер балаларға 13 жастан бастап ҥдей тҥседі. Бҧл мезгілде жыл
сайынғы салмақ қосуы 5–6 кг-ға дейін жоғарылайды. Қыз балаларда салмақ қосудың ҥдеуі
ертерек – 11–14 жаста басталады да, 4 кг-ға жуық болады. Содан соңғы жылдарда салмақ
қосу шапшаңдығы едҽуір тҿмендейді.
Жастан асқан баланың салмағын бір жастағы салмағына, жыл сайынғы қосатын
салмағын қосу арқылы табуға болады.
2–11 жастағы балалардың салмағын шамамен тҿмендегі формула бойынша табуға
болады:
10,5 кг + 2п.
п
— 11 жасқа дейінгі баланың жасының жыл саны,
10,5 кг
— бір жастағы баланың орташа салмағы.
12–15 жастағы баланың тиісті орташа салмағы тҿмендегі формуламен табылады:
п х 5п
–
20,
п
– 12 жастан ҥлкен баланың жасының жыл саны.
Туылғаннан кейін дене ҧзындығының дамуы. Дене ҧзындығы баланың денесінің
дамуының негізгі кҿрсеткіштерінің бірі болып есептеледі. Мерзіміне жетіп туған дені сау
баланың дене ҧзындығы 48–52 см, орташа 50 см. Кейбір жағдайда жаңа туған балалардың
дене ҧзындығы ҽртҥрлі болуы мҥмкін.
Бірінші жылы дене ҧзындығы, I кварталда ай сайын 3 см-ге ҿседі. II кварталда –
айына 2,5 см., III кварталда – ай сайын 2 сантиметрден, IV кварталда – 1,0–1,5 см қосады.
Бір жасқа дейінгі балалардың тиісті дене ҧзындығын табу ҥшін туылғандағы дене
ҧзындығына ай сайын қосатын ҧзындығын қосады.
Мысалы: 3 айлық бала. Туылғандағы ҧзындығы 50см. Тиісті ҧзындыгы = туылғандағы
ҧзындығы + 3 айда қосатын ҧзындығы = 52 см + 3 х 3,0 = 61 см.
Бірінші жылы ҧзындығына 25см, екінші жылы 10–11 см, ҥшінші жылы – 8см
аумағында, 4 жастан 7 жасқа дейін жылына 5–7 см қосады. 11 жасқа дейін ер балалар мен
қыз балалардың бой ҧзындығы бірдей, орташа жыл сайын 4–5 см-ге ҿседі. 11–12 жастан
бастап бой ҧзындығының дамуы қыз балаларда ер балалардан асып тҥседі де, жыл сайын
7–8 см қосады. Ер балалардың дене ҧзындығының ҿсуінің жылдамдығының ҥдеуі кейінірек
13–14 жастан басталады да, 15 жастан бастап қыз балалардың бой ҧзындығынан аса
бастайды. Бҧл айырмашылық ҿмір бойы сақталып қалады.
Негізінде дененің ҿсуі қыз балаларда 18–20 жаста аяқталса, ер балаларда 20–25 жаста
аяқталады.
Жастан асқан балалардың дене ҧзындығын ҽртҥрлі тҽсілдермен анықтауға болады:
1. Тиісті дене ұзындығы = 1 жастағы тиісті дене ұзындығы + жыл сайын қосатын
дене ұзындығы.
Мысалы: 6 жасар бала. Туылған дене ұзындығы 52 см, бір жастағы тиісті дене
ұзындығы 77 см. Демек, 6 жастағы дене ұзындығы = 77 см + 10 см + 8 см + 6 + 6 + 6 =
113 см.
2. 75 см + 5n
75
– 1 жастағы баланың тиісті дене ҧзындығы.
п
– жасының жыл саны.
Мысалы: Жоғарыдағы баланың тиісті дене ұзындығы = 75 см + 5 х 6 = 105 см.
3.
4 жасар баланың тиісті орташа дене ҧзындығы 100 см.
4 жастан кіші балалар үшін әр жетіспейтін жасқа 8 см шегеріледі:
100см – 8 (4 – п).
4 жастан үлкен балаларға әр келесі жылға 6 см қосылады
.
100 см + 6 (п – 4), п
–
жылмен есептелген жасы.
4.
2-15 жас аралығындағы балалардың тиісті дене ҧзындығы 8 жасар балаға
байланысты табылады. 8 жасар баланың тиісті дене ҧзындығы орта есеппен 130 см-ге тең.
Әрбір жетіспейтін жылға 7 см шегеріледі
:
130
–
7 х (8
–
п). Әрбір артық жылға 5 см
қосылады:
130+5 (п–8), n
– жылмен есептелінген жасы. Баланың тиісті ҧзындығын
тҿмендегі формулалар бойынша да есептеп шығаруға болады (И. Н. Усов).
2
–
8 жастағы балалар үшін = 74 + 7 х п
8
–
15 жастағы балалар үшін = 90 + 5 х п.
п
– жылмен есептелген жасы.
Шамамен бас шеңберінің тиісті кҿрсеткіштерін тҿмендегі формулалар бойынша
есептен шығаруға болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
