385
Грамматикалық формада дұрыс сөйлеуін тексеру күнделікті өмірде
үлкендермен қарым қатынас барысында жүзеге асады. Баланың бір ойды әртүрлі
сөздермен жеткізе алу қабілетіне назар аудару. Мысалы: «Сырта жел соғып тұр»,
«Далада жел болып тұр».
Байланыстырып сөйлеуде қабілетін тексеру – ақыл- ой және эмоционалдық
даму деңгейін байқатады. Оны мына тәсілмен жүргізеді:
- әңгімелеу. Баланың өзі білетін ертегі немесе әңгіме мазмұнын айтып беруін сұрау;
- өз бетінше әңгімелеуі;
-жетекші сұрақтарсыз әңгімелей алады;
- ересек адамның көмегін қажет етуі;
- мәтін мазмұнын толық жеткізуі;
-оқиғаны баяндауда бірізділікті сақтайды;
-кейбір бөліктерінің орнын ауыстырып алады;
-мәнерлеу құралдарын пайдалану іскерлігі;
- мәнерлеу құралдарын жиі дұрыс пайдалана алады;
- мәнерлеу құралдарын сирек қолданады;
-мәтінді ешқандай мәнерсіз жеткізеді.
Монолог
Балалар алдына қойылған коммуникативтік жағдайға байланысты білімдік және
тұрмыстық әрекеттерді айқындайтын тіл материалының әдістемелік құралына орай,
алдын ала дайындықсыз ойындағысын жеткізуі тиіс.
Өзінің пікірін айтуда тілдік тұрғыдан дұрыс рәсімделген, мөлшері 3 сөз тіркесінен
кем болмауы тиіс. Пікір айту сипаттамадан (сурет, бұйым, ертегілер кейіпкерлерінің
әлпеті және т.б.), оқиғадан (дос, отбасы мүшесі, үй жануары және т.б.) тұруы мүмкін.
Бес жасар балалардың танымдық және сөйлеу мүмкіндіктері жоғары деңгейде
артады. Ортаңғы топтағы балалардың әлеуметтік және табиғи жаратылысты меңгеруде
әуестігі, белсенділігі, дербестігі жоғары болады.
Тілдердің үштұғырлығы бойынша жұмыстың орталық бағдары оқытудың
монологтік түрі, бұл 4 жасар балаларды үлкендер мен құрдастары арасында тілдік
қатысымға түсуде дербестік пен бастамашылдыққа тәрбиелеу болып табылады.
Монологтік оқыту барысында балалар қатысымдық сөйлеу дағдысына ие болады, сөздік
қорын арттырады және грамматикалық дұрыс сөйлеу қалыбын реттейді.
Оқыту мазмұнына өлеңдер, әндер, санамақтар, сондай-ақ мектепте оқыту
жағдайларын айқындайтын тілдік құралдар кіреді. Тілдік материал көлемі 70 типтік
сөйлеу үлгілерін құрайды, олардың 50-і сөйлеу үшін қолданылады. Сөздік бірліктер
көлемінің – 150-і сөйлеу үшін және 200-і тыңдалым үшін.
Тілдің үштұғырлығы бойынша ұйымдастырылған оқу ісінің тақырыптық
мазмұндылығы «Қатынас» білім беру саласының білім мазмұнының іріктеу
талаптарының принциптері бойынша құралады.
Оқытудың негізгі принциптері: қызықтылық, жүйелілік, түйіндемелік,
қолжетімділік, көрнекілік және шынайы қарым-қатынас болуы тиіс.
«Тілдің үштұғырлығының дамуы» курсының аяқталуымен балалар лексика-
грамматикалық құрылымдардың зерттелген тыңдалым машықтарын меңгеруі керек,
386
берілген тақырып бойынша айқын сөйлеу, оқып жатқан тілдерде өлеңдер мен
тақпақтарды білу.
5-6 сөйлемнен құралған заттарды сипаттайтын шағын әңгімелер, жеке тәжірибеден
оқиғалар құрастыру; әдеби шығармалардан түсінгенін айту, суреттер бойынша мәтін
құрастыру. Ойыншықтар, суреттер бойынша баяндамалық әңгімелер шығару,
жұмбақтар мен салыстырмалы жұмбақтар құрастыру.
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік қабілеттерін дамыту барлық
салаларда жүзеге асады, бірақ мектепке дейінгі мекемелерде басты оқытудың түрі
балалардың сөйлеу қабілетін дамыту бойынша ұйымдастырылған оқыту қызметі болып
табылады. «Қатынас» білім саласы құрылымының әрекеті әр түрлі өзара байланыстағы
сөйлеу жұмысының, сөздікті жетілдіру және жандандыру, грамматикалық сөйлеу
тіркесін қалыптастыру, дыбыстық сөйлеу мәдениетін және т.с.с. тарауының процессі
ретінде белгіленеді. Осы кезеңде, мектепке дейінгі жаста, байланысты монолог сөзін
дамыту негізгі мақсат болып табылады. Оқытылудағы тілдердің дұрыс айтылуын
қалыптастыру барысында есту қабілеті және фонематикалық қабылдау, сөйлеу
аппаратының моторикасы, яғни сөйлеу мүшелерінің қозғалғыштығының айырықша
мәнділігі бар. Көптілде айтылуын қалыптастыруға фонематикалық есту қабілеті
міндетті шарт болып табылады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың фонематикалық қабылдау қабілеті өте
жоғары деңгейде дамитындығы байқалады; олар дыбыстарды дұрыс айтып, олардың
жіңішке және сараланған дыбыстар, сөз түрлері мен жеке дыбыстарды
қалыптастырады.
Сараланған дыбысты қабылдау қабілеті акустикалық және артикуляциялық
дағдыларды дамыту барысында қалыптасады. Қазақ, орыс, ағылшын тілінде дыбыс
шығару біртіндеп қалыптасады. Олар 3 кезең арқылы өтеді:
1) артикуляциялық аппаратты дайындау;
2) тұйықталған дыбыстың айтылуын нақтылау;
3) буындарда, сөздерде және фразалық сөйлеуде буындарды бекіту.
Бірінші кезең сөйлеу аппаратын артикуляциялық қимылдарға дайындауға
бағытталған. Бұл шараны арнайы дыбыстық сөйлеу мәдениетін және қазақ, ағылшын
тілінде сөйлеуді оқыту бойынша ұйымдастырылған оқу қызметінде іске асыру қажет.
Күнделікті тәртіптік сәт уақытында, таңғы гимнастика, жуыну барысында
артикуляциялық аппаратты шынықтыру үшін жаттығулар орындауға болады. Дыбысты
зерттеу үдерісінің құрылымы фонетикалық қабілетін дамыту әдістемеге кірістірілген
«Қатынас» білім саласында ана тілінде оқыту және тәрбиелеу әдістемелік құралында
толық сипатталған.
Барлық балалар игеруге міндетті негізгі лексикалық қормен қатар игерілетін
белгілі рецептивті лексиканың көлемі: күнделікті әдетті айтылатын сөздер,
ұйқастырмаларда және тыңдалымға арналған мәтіндерде кездесетін лексика.
Жаңа сөздерді саралап айтуды жөндеу, тек таза сөйлеу және жаңылтпаштарды
қолдану арқылы жүзеге асады.
Сөйлеудің дұрыс ырғағы мен екпінін қалыптастыруда сөйлеу тынысы ерекше орын
алады.
