43
• Тиісті саладағы әмбебап нәрселер және абстрактілерді білу – қағидаттар мен жалпыла-
улар, теориялар мен құрылымдар және т.б.
Сұрақ қою үлгісі:
Алманы пайдаланудың денсаулық үшін қандай пайдасы бар?
Түсіну
Негізгі идеяларды ұйымдастыру, салыстыру, түсіндіру, сипаттау және бекіту жолымен
фактілер мен идеяларды түсінетіндігін көрсету:
• Аударма жасау;
• Интерпретация;
• Экстраполяция.
Сұрақ қою үлгісі:
Алма мен апельсинді пайдаланудың денсаулыққа пайдасын салыстырыңыз.
Қолдану
Жаңа білімдерді, әдістерді және ережелерді түрлі нұсқада пайдалану.
Сұрақ қою үлгісі:
Бәліш пісіру үшін алманың қандай түрі жарамды, неліктен?
Талдау
Дәйектер мен себептерге сәйкес ақпаратты тексеру және жіктеу. Қорытынды жасау және
жалпылаудың болғанын растайтын дәлелдерді анықтау:
• Элементтерді талдау;
• Қарым-қатынасты талдау;
• Ұйымдастыру қағидаттарын талдау.
Сұрақ қою үлгісі:
Алманы қосып тамақ дайындаудың төрт тәсілін сипаттаңыз және
олардың қайсысы денсаулыққа анағұрлым пайдалы екенін түсіндіріңіз. Сіздің сөздеріңізді
айғақтауға арналған сілтемелер беріңіз.
Жинақтау
Жаңа үлгіде әртүрлі тәсілдермен элементтерді қиыстыру арқылы ақпаратты жүйелеу не-
месе балама шешім ұсыну:
• Ерекше байланыс орнату;
• Жоспар әзірлеу немесе ұсынылатын
операциялар жиынтығы;
• Абстарктілі қатынастардың жиынтығы негізіндегі қорытындылар.
Сұрақ қойылу үлгісі:
Алма бәлішінің «пайдасыз» рецептісіне өзіңіздің қалауыңызша
басқа заттарды қосып, бір «пайдалы» рецепт дайындаңыз. Өзіңіз таңдап алған заттардың
алғашқысынан пайдалырақ екенін дәлелдеңіз.
Бағалау
Пікірмен таныстыру және оны дәлелдеу, ақпарат бойынша қорытынды жасау, бірқатар
критерийлердің негізінде идеяларды негіздеу және жұмыс сапасын бағалау:
• Ішкі дәлелдемелер тұрғысынан жасалған қорытынды;
• Сыртқы критерийлер тұрғысынан жасалған қорытынды.
Сұрақ қойылу үлгісі:
Мектептен кейін балаларға алма бәлішін берген пайдалы деп санай-
сыз ба? Неге – ия немесе неге – жоқ?
Сын тұрғысынан ойлау ең соңғы сатысында ойлау үдерісінің анағұрлым жоғары деңгейімен
байланыстырылатынына қарамастан, Блум таксономиясына сәйкес, аталған деңгейлердің
барлығы сын тұрғысынан ойлау үшін қажет деп қарастырылады. Білімді сын тұрғысынан
қолдану, талдау, жинақтау және/ немесе
бағалау алдында оны жинап, ұғынып алу керек.
44
Мұғалімдер үшін сын тұрғысынан ойлаудың маңызы
Сын тұрғысынан ойлауды, әдетте, білім берудің кейінгі кезеңдерімен – орта мектептің
жоғары сыныптары мен жоғары оқу орындарында оқушылармен байланыстырады. Алай-
да сын тұрғысынан ойлаудың негіздерін кішкентай балалармен жұмыс барысында, қажетті
дағдыларды дамыту мақсатында білім берудің ерте кезеңінен дамытуға болады. Бұл жолдағы
ең оңтайлы тәсіл – балаларды өз тәжірибесіндегі дәлелдерге мән беруге ынталандыру. Бізде
балалардың қызығушылығын оятып, олардың сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамыту
үшін қолдануға болатын, әлемнің түрлі бөліктеріндегі және тарихтың түрлі кезеңдеріндегі
тұрмыс салты туралы мысалдар жеткілікті.
Сын тұрғысынан ойлау мәнмәтінді есепке ала отырып, бақылау мен тыңдау арқылы
дәлелдер жинастыру және шешім қабылдау үшін талапқа сай өлшемдерді қолдану сияқты
дағдыларды дамытуды қарастырады. Сондықтан оқушыларға бақылау, талдау, қорытынды жа-
сау және интерпретациялау дағдыларын дамытуға мүмкіндік жасау керек. Мәселен, тарих не-
месе географияны оқытуда оқушыларды:
• суреттер, фотосуреттер, естелік жазбалары сияқты дәлелдерді жинақтау және
топтастыруға;
• негізгі дереккөздерді бағалауға
және оларға тиісті сұрақ қоюға;
• қорытындылар мен бастапқы тұжырымдар жасай отырып, негізгі дереккөздерді салы-
стыру және талқылауға;
• анағұрлым кең тәжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарауға тартуға
болады.
Жұмысты талдаудың соңғы кезеңдерінде оқушыларға мұғалімдермен пікірталасқа қатыса
отырып, өздерінің бастапқы қорытындыларын талдау және қайта қарау арқылы өзінің оқу
үдерісін, соның ішінде бағалау, түсіндіру және метатану үдерістерін барынша түсінуге көмек
көрсеткен дұрыс.
Төменде баланың басқалардың көмегіне жүгіне отырып жасайтын қадамдары мен сынып-
та жұмыс істеу кезінде қолданатын дағдылары берілген:
1. Көру арқылы немесе ауызша дәлелдерден алынған ақпаратпен
танысыңыздар. Бұл
тапсырма негізгі дереккөздерден оқу арқылы алынған ақпаратқа да, шолулар мен сауална-
мадан жинақталған деректерге де, оқулық, энциклопедия немесе web-сайт сияқты қосалқы
дереккөздерден жиналған ақпаратқа да қолданылуы мүмкін.
2. Дәлелдерді зерттеу құрылымын немесе дәлелге негіз етіп алынған, кешірек жасалған іс-
әрекеттерді айқындайтын негізгі тармақтарды, болжамдарды немесе гипотезаларды
түсініңіз.
3. Бұл негізгі құрамдас бөлшектердің, көру арқылы және ауызша алынған дәлелдердің
қалай біріктірілгенін және бір-бірімен
өзара байланысатынын талдаңыз.
4. Жекелеген суреттердің немесе түрлі жеке пікірлер мен естеліктердің ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын
салыстырыңыз және зерттеңіз.
5. Дәлелдер мен бірқатар тұжырым құру үшін түрлі ақпарат көздерін біріктіре отырып,
жинақтаңыз. Сіздің ойыңызды қалыптастыратын және қолдайтын түрлі ақпарат көздері ара-
сында
байланыс орнатыңыз.
6. Сіздің зерттеуіңізбен байланысты дәлелдердің заңдылығы мен беріктігін және дәлелдер
Сіздің болжамдарыңыз бен ойларыңызды қаншалықты қолдайтынын немесе қайшылық туды-
ратынын
бағалаңыз.
7. Зерттеудің негізіне алынған сұрақтардың жауаптарын түсіндіру нәтижесінде алынған
біліміңізді
қолданыңыз.
8. Жасалған қорытындыларды негіздеп,
өзектілігі мен маңыздылығын дәлелдеңіз.
