ТАЛАНТТЫ ЖӘНЕ ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ

49
ТАЛАНТТЫ ЖӘНЕ ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ
Кіріспе
Барлық мұғалімдер балаларға білім беруде барынша жоғары жетістіктерге қол жеткізу үшiн 
қолайлы орта жасауға тырысады. Дарынды және талантты балаларға қатысты бұл - ойлауды, 
талқылауды және мұқият жоспарлауды талап ететiн едәуір күрделі мәселе. Әртүрлi теориялар 
мен стратегиялар балаларды оқытудың мазмұнын анықтау үшін тиісті бағдарлама шеңберiнде 
қолданылады. Тәжiрибеге жасалған талдау оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруда 
мектеп  бүкіл  оқушылар  үшін  мектеп  стандартын  күрделендіре  отырып,  бастауыш  буын 
деңгейінде «жалпымектептік саясатты» және орта буын деңгейінде «кеңейтілген» мектеп 
тәсілін құрған жағдайда анағұрлым жоғары нәтижелерге қол жеткізе алатынын көрсетті.
Тарихи шолу
Соңғы  отыз  жылда  «дарынды»  және  «талантты»  деген  ұғымдар  бірқатар  өзгеріске 
ұшырады. Бұл өзгерістерге 1972 жылы Құрама Штаттардың Білім басқармаларына ұсынылған 
Marland  есебі  түрткі  болды.  Аталған  есеп  АҚШ-тағы  дарынды  және  талантты  балалармен 
жұмыс істеу жеткілікті қамтамасыз етілмегендігін көрсетті. Есепті қорытындылай келе, АҚШ-
тағы дарынды және талантты балалар «жоғала бастағаны», сондықтан олар қалыпты жұмыс 
істеу мүмкіндігінен мүлдем айрылу қаупі бар екені белгілі болған, бұл осы проблеманы басқа 
проблемамен – мүмкіндігі шектеулі балалардың ауыр ахуалымен теңестіретін. Кейінгі зерт-
теулер көрсеткендей, дарынды және талантты балалар басынан кешетін көптеген эмоциялық 
және әлеуметтік қиындықтарды жоюға болады, ол үшін олардың деңгейі мен оқу қарқынына 
бейімделген әрі келісілген оқу ортасы болу қажет (Neihart et al., 2002).
Дарынды және талантты оқушылар ерекше қажеттіліктері бар балалар ретінде зерттелуі 
тиіс екендігін мойындаумен қатар, «дарынды» және «талантты» деген санаттарды анықтауда 
бір аспектіліктен көп аспектілікке қарай ойысу орын алды. Дарындылар мен таланттылардың 
бір  аспектілік  тұрғыдан  қарастыратын  анықтамасы  бір  ғана  критерийге  негізделеді  –  зият 
деңгейі және оның IQ балдары негізінде анықталуы. Әдетте, мұндай тәсіл оқушылардың жалпы 
санынан дарындылық пен таланттың аздаған пайызына дейін (шамамен 1-ден 3 пайызға дейін) 
анықтауға  мүмкіндік  бере  алмайды.  Ал  көп  аспектілі  тұрғыдан  қарастыратын  анықтамалар 
көптеген  критерийлерге  негізделеді  және  кешенді  тәсіл  қолданады,  бұл  ерекше  қабілетті 
оқушылардың жалпы санынан анағұрлым жоғары пайызды (мәселен, 10-нан 15 пайызға дейін) 
анықтай алады. Қазіргі кезде беріліп жүрген анықтамалар оқушылардың кез келген пайызын 
дарынды немесе талантты деп бөлуден қашқақтайды, өйткені осы түсініктерге байланысты 
өлшемдерді түсінуде әр мектептің ұстанымы әртүрлі болып отыр. 
Ренцулли (1978) дарындылықты адами қасиеттердің үш негізгі тобының өзара әрекеттестігі 
негізінде нақты анықтады:
•  ортадан жоғары қабілетінің болуы;
•  тапсырмаларды орындауда жоғары деңгейдегі уәжділік; 
•  жоғары деңгейдегі шығармашылық.
Ренцулли  мен  Райс  (1985)  дарынды  және  талантты  балалар  күрделі  қабілет  иелері,  әрі 
олар адам қызметінің кез келген құнды саласында өз қабілеттерін көрсетуге бейім деген пікір 
білдіреді. Олар осы санаттағы оқушылар әдетте кәдімгі мектепте ұсыныла бермейтін көптеген 
білім беру мүмкіндіктері мен қызметтерін қажет етеді деп санайды.
Дарындылық пен талант түсінігін бір аспектіліктен көп аспектілік тұрғыдан түсінуге көшу 
зияттың өзі не екенін түсінуде өзгеріс қажет екендігін меңзейді. Бұл енді біртұтас нәрсе ретінде 
емес, зияттың қырлары жағдайында қаралады. Зияттың қырлары идеяларын жақтаушылардың 
арасында зияттың сегіз түрін анықтаған Гарднерді (2006) атап өткен жөн:

50
•  Логикалық-математикалық;
•  Лингвистикалық;
•  Кинестетикалық;
•  Кеңістіктік;
•  Музыкалық;
•  Тұлғааралық;
•  Тереңдетілген;
•  Табиғи.
Аталған зият түрлерін зият саласы емес, ерекше қабілет саласы ретінде қарастыруға бо-
лады.  Гарднер  зиятты  қабілеттер,  таланттар  немесе  ақыл  қабілеттерінің  жиынтығы  ретінде 
анықтайды, бұл адамдарға проблемаларды немесе міндеттерді оның шешімі бір немесе бірнеше 
мәдени мәнмәтіндерге пайдалы болатындай етіп шешуге мүмкіндік береді. Дарындылар мен 
таланттылардың көп аспектілі анықтамасы оқушыларды жоғарыда аталған зият түрлерінің кез 
келгеніне сәйкес дарынды және талантты деп есептеуге мүмкіндік береді.
Заманауи түсінік
Дарынды және талантты оқушылар біртекті топ емес, олардың әрқайсысы ерекше қасиетке 
ие  екенін  есте  ұстау  керек.  Дегенмен,  топ  жағдайында  дарынды  және  талантты  оқушылар 
санатын  қарастыру  кезінде  олардың  бірқатар  ортақ  сипаттамаларын  көруге  болады.  Кейбір 
оқушылар бірқатар салада ерекше қасиеттерінің бар екендігін көрсете білсе, ал дәл осы кез-
де басқалары – өзін тек бір ғана салада көрсете алады. Дарынды оқушылардың көпшілігінде 
осындай мінез неғұрлым көрініп тұрады әрі қарқынды болуы мүмкін. Дарынды және талантты 
оқушыларды әрқашанда мінез-құлқы бойынша бірден табу мүмкін емес, өйткені кейде олардың 
айрықша  қабілеттілігі  айқын  көрінбейді.  Кейбір  оқушылардың  дарындылығы  объективті 
себептердің  әсерінен  көрінбеуі  де  мүмкін,  болмаса  оларда  әлі  өз  қабілеттерін  көрсетуге 
мүмкіндік болмаған шығар. Ал қалғандары әртүрлі себеппен үлгере алмайтындардың санатына 
жатқызылып, немесе өз дарындылығын әдейі жасырып жүруі де мүмкін. Енді кейбір дарынды 
және талантты оқушылар оқуда қиындық көруі мүмкін, бұл олардың шынайы қабілеттерінің 
көрінуіне кедергі болады.
Дарынды  және  талантты  оқушылар  кең  өрісті  қабілетке  ие:  олардың  кейбірі,  мәселен, 
ғылым мен техника саласындағы ерекше қабілетін көрсете алса, кейбіреулері өнерде неме-
се  поэзияда,  қоғамдық  көшбасшылықта  көрінер.  Қазіргі  уақытта    дарынды  және  талантты 
оқушыларды олардың тек жоғары зиятының болуымен ғана анықтамайды. Дарындылық пен 
таланттың тұжырымдамасына қатысты қағидаттар жүйесіне кең ауқымды жалпы зияткерлік, 
академиялық қабілеттерді, шығармашылық, көшбасшылық қабілеттерді, жеке мүмкіншіліктері 
мен өнердегі визуалдық және орындаушылық қабілеттерді жатқызуға болады. Сонымен қатар 
олар бiр салада дарынды болса, басқа салада қиындық көруі мүмкін; олар дамудың бiр кезеңінде 
өте қабiлеттi болса, келесі кезеңдерде қабiлеттерiн танытпауы мүмкін. Бұл дарындылық пен 
қабiлеттiлiктерді мұғалiмдер, ата-аналар, топтың басқа мүшелерi немесе балалардың өздері 
айқындай алады. Балалардың қабiлеттiлiктерiн, біліктілігін, әлеуетті мүмкіндіктерін көрсету 
үшiн оларға жағдай туғызу қажет және де бұл олардың ерте жасында олар үшін өте қиынға 
соғуы мүмкін.
Макэлпайн мен Рид (1996) дарынды және талантты оқушылардың мінез-құлықтарының 
пайдалы  тізімін  жасап  ұсынды.  Шындығында,  бірде  бір  дарынды  оқушы  келтірілген 
сипаттамалардың барлығына ие бола бермейді: олар барлығына да ие болуы мүмкін немесе 
бір санаттағы барлық сипаттамаларға сәйкес болып, бірақ басқасында «ақсауы» мүмкін. 
Дарынды және талантты оқушылардың қалай оқитынының сипаттамасы:
•  Логикалық және сараптамалық ойлау жүйесі дамыған.
•  Заңдылық пен өзара байланысты тез анықтайды.