Бағдарламасы мұҒалімге арналған нұСҚаулық

26
Когнитивті психология
Бұл  «теориялық  экспедицияның»  өн  бойында  ең  ұзақ  болатын  топ  –  когнитивті  те-
оретиктер.  Бұл  теорияның  өкілдері  –  когнитивті  психологтар  белгілі  бір  материалды 
қабылдауға  қатысты  адамдардың  санасында  болып  жатқан  үдеріс  мәселелерін  зерттейді. 
Танымдық  үдерістерді  (есте  сақтау,  қабылдау),  зиятты  және  даму  кезеңдерін  анықтауға 
арналған  қазіргі  заманғы  және  ертеде  жарияланған  зерттеу  әдебиеттері  жеткілікті.  Қазіргі 
заманғы неврологиялық әдістерді пайдалануға және жеке тұлғаның жалпы оқуына қатысты 
мәселелерге баса назар аударыла бастауына байланысты, осы теориялардың кейбіреулерінің 
дамып,  өрістеуіне  жол  ашылды.  Осы  тарауда  танымдық  теориядағы  өзгерістер  есте  сақтау 
және зияткерлікке қатысты соңғы зерттеулер тұрғысынан қаралған.
Пиаже теориясына жүгіну
1960 жылдары когнитивті психология әлемінде ойлауды дамыту теориясы тұрғысынан Жан 
Пиаженің ғылыми идеялары басымдыққа ие болды. Сол кезең үшін бақылау мен эксперимент 
жүргізудің тиімді әдістерін жасаған Пиаже мүлдем өзгермейтін және әмбебап кезеңдерде жүзеге 
асырылатын  жалпы  танымдық  операциялардың  кешенді  даму  көрінісін  нанымды  дәлелдеп 
шықты.
Пиаже  кеңістік,  уақыт  және  сандық  аспектілерді  қамтитын  дамудың  жалпы  кезеңдерін 
анықтады. Алайда, қырық жылдан кейін қазіргі заман психологтары әрбір аспектіге өзіндік ере-
желер мен жүзеге асыру операциялары тән екенін анықтап, жалпы сатылар мен құрылымдар 
болатынына күмән тудырды.
Пиаже зияткерлікті барлық жеке тұлғаларда бірдей дамитын бірыңғай жалпы қабілет деп 
есептеген. Қырық жылдан кейін ғалымдар адамдар ерекше түрде жұмыс істейтін және өзара 
қарым-қатынаста бола алатын көптеген салыстырмалы түрде тәуелсіз «зияткерлік қабілеттерге» 
ие деген пікірге келді.
Пиажені  жеке  айырмашылықтар  қызықтырмаған,  ол  «эпистемиялық  субъектіні»  зерт-
теген.  Бұл  саладағы  көптеген  соңғы  зерттеулер  жеке  ерекшеліктерге  шоғырланған,  мұның 
өзінде айрықша таланттар мен кемшіліктер, қабілеттердің өзіндік құрылымына және шектеулі 
мүмкіндіктердің өзіне тән айырмашылықтарына аса мән берілген.
Пиаже  жаңа  туған  нәрестелердің  «ана  сүтімен  қоректену»,  айналадағыны  аңдау  сияқты 
шектеулі биологиялық қабілеттермен бірге, оқудың – ассимиляция және бейімделу деп атаған 
басты екі үдерістеріне ие екені туралы да болжаған. Қазіргі психологтар адам біраз туа біткен 
қасиеттерге немесе жеңіл түрде айқындалатын танымдық қабілеттерге ие және Пиаже осы туа 
біткен танымдық құрылымның маңыздылығын жете бағаламаған деген қорытындыға келіп отыр.
Пиаже танымдық дамуды өсіп келе жатқан баланың физикалық немесе азын-аулақ дәрежеде 
әлеуметтік  дүниемен  өз  бетінше  эксперимент  жасауы  деп  қабылдап,  тарихи  және  мәдени 
факторлардың маңыздылығын ескермеген. Қазіргі теорияларға сүйенсек, даму ерте кезеңдерден-
ақ басталады, бұл жағдайда әлеуметтік ортаның дамуға әсері елеулі болмақ.
Сонымен бірге Пиаже біртұтас танымдық тетіктердің, моториканың көріністері ретінде тіл 
және  басқа  да  графикалық,  музыкалық  бейнелер  сияқты  таңбалардың  жүйесін  қарастырған. 
Гарднердің зияттың қырлары туралы соңғы уақыттағы зерттеулері әр жүйенің өзіне тән шығу 
тегі болатындығын және олардың мәдени, уақыттық мәнмәтіндер жүйесінде қолданылуы елеулі 
ықпал ететінін болжайды.
Зияткерлік туралы қазіргі зерттеулер: зияттың қырлары
Зияткерлікті ақыл-ой қабілеттерінің тестілерімен өлшенетін құбылыс ретінде қарастыратын 
ғалымдар мен зерттеушілер үшін зиятқа қатысты жаңа ой-пікірлер әрдайым проблема болаты-
ны шындық. Әртүрлі қабілеттер арасындағы өзара байланысқа негізделген зерттеулер жүргізіп, 

27
ортақ зият факторының бар екендігі туралы пікірді берік ұстанатын тұрақты дәстүрлер осы күнге 
дейін сақталып отыр. Алайда Говард Гарднер (2006) зияткерліктің өзара байланысын тап басып 
көрсету мүмкін емес деп, ондай дәлелдемелердің басым бөлігін жоққа шығарады.
Гарднер  субъектілер  көп  қырлы  зиятқа  (КҚЗ)  ие  деп  есептеген.  Сол  арқылы  ол  зиятты 
өлшенетін және зияткерлік коэффициентіне (IQ) қосылатын бірыңғай және жалпы қабілет ретінде 
қарастырмай,  керісінше,  лингвистикалық,  математикалық,  музыкалық,  кинестетикалық  және 
тұлғааралық қабілеттер мен кеңістікте бейімделу қабілеті сияқты өзара әлсіз қарым-қатынаста 
болатын көптеген зияткерлік қырлары бар екенін мойындауымыз керек деп қорытады.
Говард  Гарднердің  жұмысына  айтылған  жалпы  сын  оның  теорияларының  басым  бөлігі 
эмпиристік зерттеулер аясындағы кешенді және толық негіздемелерге емес, өзінің жеке интуи-
циясы мен пайымдауларына негізделген дегенге келіп саяды. Қазіргі уақытта зияттың қырларын 
анықтауға және өлшеуге арнап әзірленген нақты кешенді тестілер жоқ. Оның үстіне, Гарднер ен-
таңба жапсырып, жалпы қорытынды жасауға апарып соғады ма деп секемденгендіктен, тестілеу 
әдісіне  ден  қоймаған.  Мидың  жұмыс  істеуі  жөніндегі  зияттың  қырлары  тұжырымдамасын 
қолдайтын  зерттеулер,  тұтастай  алғанда,  әлі  де  жалғасып  жатыр,  бірақ  олар  Говард  Гарднер 
теориясының ерекшелігін қолдай бермейді.
Зиятқа қатысты соңғы зерттеулер, атап айтқанда, Роберт Стернберг ұсынған «үштік модель» 
теориясы Гарднердің зияттың стандартты теориясына сенімсіздігі туралы ойларымен ұштасып 
жатты. Алайда, Гарднерге қарағанда, Стернберг адам санасында өңделетін нақты материалға 
аса  мән  бермейді.  Оның  орнына  ол  зияттың  компоненттік,  эмпиристік  және  мәнмәтіндік 
аспектілеріне назар аударады. Стернбергтің айтуы бойынша, адами зият – бұл «жеке тұлғаның 
өміріне  қатысты  шынайы  ортаны  бейімдеуге,  іріктеуге  және  құруға  бағытталған  ой  әрекеті» 
(Sternberg, 2007), яғни зият жеке тұлғаның өз өміріндегі қоршаған орта өзгерістерін қалай жеңе 
алатынын көрсетеді.
Табиғат немесе тәрбие
«Табиғат тәрбиеге қарсы» деген тезис физикалық немесе мінез-құлық сипаттамаларының 
жеке ерекшеліктерін белгілеуде немесе анықтауда «тәрбие» деп белгіленетін жеке тәжірибеге 
қатысты  жеке  тұлғаның  туа  біткен  қасиеттерінің,  яғни  «табиғаттың»  маңыздылығы  туралы 
мәселеге қатысты бой көтеріп отыр.
Тарихи тұрғыдан «тәрбие» ұғымы ата-аналардың балаларына қамқорлық көрсетуі ретінде 
белгіленгеніне, әрі мұнда анаға ерекше рөл берілетіне қарамастан, қазіргі заманғы «табиғат 
тәрбиеге қарсы» дауында кейбір зерттеушілер бұл терминді қоршаған орта факторы ретінде 
(генетикалық емес) қарастырады. Осылайша, құрсақтағы және туылғаннан кейінгі, ата-ана-
лар,  туған-туысқандар  және  құрбы-құрдастардың  тәжірибесі,  сондай-ақ  бұқаралық  ақпарат 
құралдары,  нарықтық  жағдай  және  әлеуметтік-экономикалық  мәртебе  сияқты  себептердің 
дамуға ықпалын негізге ала отырып, «тәрбие» ұғымы қайта қарастырылды.
Табиғат пен тәрбие арасындағы дау – бүгінгі замандағы ең өткір ғылыми пікірталастардың 
бірі  болып  отыр.  Соған  қарамастан  осы  таласқа  тартылған  барлық  топтар  адамның  жеке 
тұлғаның генетикалық ортасы мен оның тікелей әлеуметтік және физикалық қоршаған орта-
сы арасындағы өзара қарым-қатынас өнімі болып табылатындығын мойындайды. Жүргізіліп 
жатқан  соңғы  зерттеулерге  сәйкес,  ген  адамның  мінез-құлқына  әсер  етеді,  ал  адамның 
мінез-құлқы  генге  әсерін  тигізетіні  анықталған.  Ридли  (2004)  ген  біздің  мінез-құлқымызды 
бақыламайды, алайда біздің тәжірибеміздің әсерінен өзгеріп отырады деп пайымдайды. Ол 
инстинкт білім алуға қарама-қарсы қоюға болатын құбылыс емес, және де генетикалық әсерге 
қарағанда, қоршаған ортаның ықпалын қайтару ауыр екенін айтқан.
Өзінің «Тәрбие болжамдары» (The Nurture Assumption) деген кітабында Джудит Харрис 
әдетте «отбасылық тәрбие» деп түсінілетін «тәрбие» ұғымы бұл сөздің өз мағынасын толық 
бермейтіндігін айтады, себебі Америка Құрама Штаттарының тұрғындары өздерінің әлеуметтік 
және басқа да жағдайларына қарай оны әрқалай түсінеді. Керісінше, Харрис отбасы әсеріне 
қарағанда, отбасы тәрбиесіне қатысы жоқ құрбы-құрдастар тобы немесе қоршаған ортаның