Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

84
2-ТАРАУ
әлеуметтану және сіз
Мәдениеттер айырмашылығының 
тағы бір көрінісі - бәсекені 
қалай бағалайтыны. Құрама 
Штаттардағы бастауыш 
мекгепте оқыған болсаңыз, сізді 
мұғалімдеріңіз жоғары баға алу 
үшін көбірек хоум-ран (бейсбол 
ойынындағы жеңісті жүгіру) 
жасауға немесе «еңжақсы» киім 
үшін бәсекелесуге талпындырғаны 
есіңізде шыгар. Егер сіз Африкада 
өскен болсаңыз мұғалімдер де, 
балалар да сізді бәсекелескеніңіз 
үшін жазалаған болар. Оның 
орнына мұғалімдеріңіз сізді 
сыныптастарыңызға көмектесуге 
және топтың игілігі үшін бірге 
жұмыс істеуге шақыруы ықтимал. 
Бұл айырмашылық Африкадан 
АҚШ-қа немесе АҚШ-тан Африкаға 
қоныс аударған балалар үшін 
мәдени соққы болуы мүмкін.
қарапайым  адамдар  да  қол  жеткізе  алады.  Мысалы,  әкесі  YouTube 
торабына  баласының  қызықты  бейнесін  орналастырғаннан  кейін 
әлгі бала танымал болды, бейнебаянда баланың тіс дәрігерінен шы- 
ғып, үйіне  қайтып келе  жатқанда  анестезия  әсерінен дүниені  сезі- 
нуге тырысқан кезі көрсетілген еді.
Жүлдыздар  мәдениетінің  өрлеуін  көрсету және  нығайту үшін 
көптеген  журналдар  қазір  әйгілі  адамдарға  ғана  арналады:  олар- 
дың  кейбіреулері  (Пэрис  Хилтон  және  Ким  Кардашян  сияқты),  ең 
алдымен,  елге  танымал  болғандықтан  әйгілі.  Қазір  веб-сайттар, 
блогтер, телевизиялық шоу-бағдарламалар және газеттер танымал 
адамдар  туралы  көбірек  ақпарат  таратып,  сайлау  қорытындысы 
мен жұмыссыздық деңгейінің өзгеруі сияқты жағымсыз жаңалық- 
тарды аз қамтуда.
Жұлдыздар  мәдениетін  күлкі  қылу,  америкалық  мәдениеттің 
танымалдыққа  баса  назар  аударуы  жас  америкалықтарды  алдына 
мақсат қоюдан алшақтатады деп санау оңай екені рас. Дегенмен жүл- 
дыздар  мәдениетінің  жағымды  жағы  да  бар.  Мәселен,  адамдар  белгі- 
сіз әлдекімдердің Project Runway бағдарламасында сәнді киім үлгісін 
жасау  арқылы  немесе  American  Idol  шоуында  ән  айту  арқылы  атак, 
пен табысқа қол жеткізгендерін көріп,  өз таланттарын дамытуға  ша- 
быттанады.  Сонымен  қатар  атақ-даңқ  құндылығы  туралы  мәдени 
келісім  америкалықтарды  біріктіріп, олардың ортақ сөздік қоры мен 
талқылайтын тақырыптарын қалыптастырады («Леди Гаганың соңғы 
киім үлгісі ұнамады ма?»  «American  Idol әділ қазылары дүрыс таңдау 
жасады деп ойлайсыз ба?»).
Мәдени әркелкілік пен 
өзгерістің салдары
Ешбір  мәдениет мәңгілікке  оқшауланбайды  және  олардың  бірде-бірі 
өзгеріссіз  қалмайды.  Дегенмен  мәдени  әркелкілік  пен  өзгеріс  қоғам- 
дағы  қазіргі  қиындықтарды  жеңуге  көмектеседі,  бірақ  олар  жаңа 
қиындықтар тудыруы мүмкін. Осындай екі проблема - мәдени артта 
қалу және мәдени соққы алу.
Мәдени артта ңалу
Мәдени артта қалу. Мәдениеттің 
бір бөлігінің басқасына қарағанда 
жылдам өзгеруін - мәдени артта 
қалу дейміз.
Мәдениеттің  бір  бөлігі  басқа  бөліктеріне  қарағанда  жылдамырақ 
өзгерсе,  әлеуметтік  қиындықтар  туындауы  мүмкін.  Бұл  жағдай 
мәдени артта қалу деп аталады (Brinkman & Brinkman,  1997). Мәде- 
ни артта  қалу, көбінесе  әлеуметтік тәжірибелер  мен құндылықтар 
технологиялық өзгерістерге ұшырамаған кезде пайда болады.
«Секстингтің»,  яғни  ұялы  телефондар  арқылы  жыныстық  қаты- 
насқа  шақыратын  суреттер жіберудің көбеюі -  заң, қүндылықтар  мен 
әлеуметтік тәжірибелер технологиялық өзгерістен артта қалғанда туын- 
дайтын  проблемаларды  суреттейді.  Секстинг  жастар  үшін  күнделікті 
өмірдің бір  бөлігі ретінде  қабылданады.  Ауқымды бір зерттеуге  сәйкес, 
жасөспірімдердің 20 пайызы және 20 мен 26 жас аралығындағы жастар- 
дың 33 пайызы секстингпен айналысады (Hamill, 2009). Бірақ ересектер 
арасында мәдени құндылықтар да, заңдар да (ересек адамдар түсінігін- 
дегі) осы өзгеріске ере алмады. Нәтижесінде, кейбір секстингпен айналы- 
сатындарға балалар порнографиясына қатысты айып тағылып, өз фото- 
суреттерін достарына жіберіп жатса да қамауға алынған.

МӘДЕНИЕТ
85
Секстинг заңды санкциялар болмаған кезде де қауіп төндіреді: 
сол сауалнама  барысында  жасөспірімдердің үштен  бірінен  астамы 
және  20-26  жас  аралығындағы  адамдардың жартысы  өзіне  келген 
эдепсіз  фотосуреттерді  көбінесе  басқа  адамдарға  жіберетінін  айт- 
қан.  Нәтижесінде,  әдепсіз  суреттер  жіберетін  адамдар  сол  фотосу- 
реттерді кім көретінін бақылай алмайды және бұл олардың беделі- 
не ықпал етуі мүмкін.
Осы  мысалда  суреттелгендей,  технологиялық  өзгерістер  қо- 
ғамға  әлеуметтік құндылықтар,  нақты құқықтық  шешімдер  неме- 
се  олардың  қалай  әрекет  етуі  керектігін  анықтайтын  стандартты 
элеуметтік тәжірибелер арқылы келмесе елеулі әлеуметтік пробле- 
малар туындауы мүмкін.
Мәдени соққы
Сайып  келгенде,  мәдени  әртүрлілік  пен  мәдени  өзгерістер  өмір  са- 
пасын жақсартады.  Алайда  қысқа  мерзімді кезеңде адамдар  әртүр- 
лілікті  де,  өзгерісті  де  үреймен  қабылдайды.  Мәдени  соққы  адам 
басқа  мәдениетке  тап  болған  кезде  пайда  болуы  мүмкін  ыңғай- 
сыз және жағымсыз  әсерлерді  білдіреді.  Мысалы,  Грекияда  жұмыс 
істейтін  америкалық  азаматтар  Грекия  тұрғындарының  таныста- 
рын көрген кезде құшақтасатынына немесе кез келген бір адаммен 
сөйлескен  кезде  өте  жақын  (америкалық  стандарттар  бойынша) 
түратынына таңғалады.  Керісінше, Америка  Құрама  Штаттарында 
жұмыс  істейтін  гректер  америкалықтардың жай  ғана  қол  алысып 
сәлемдесуін  және  әңгімелесу  кезінде  біршама  арақашықтықты 
сақтауын ыңғайсыз көреді. Нәтижесінде, америкалықтар гректерді 
тым арынды  немесе жыныстық тұрғыдан тым  еркін,  озбыр деп  қо- 
рытынды  жасаса,  гректер  америкалықтарды  маңғаз  немесе  суық 
деп сипаттайды.
Жаьандану
Мәдени  соққылар  туралы  пікірталастарға  сүйенсек,  мәдени  өзге- 
рістер  тек  бір  қоғамның  ішінде  ғана  емес,  сонымен  қатар  қоғам- 
дар  арасында  да  болуы  мүмкін.  Кең  мағынасында  бұл  мәдениет 
жанандануы  деп  аталады.  Жалпы  алғанда,  жаьандану  процесі 
идеялардың,  ресурстардың,  тәжірибелер  мен  адамдардың  көбіне 
жергілікті  деңгейде  емес,  бүкіләлемдік  деңгейде  әрекет  ету  про- 
цесін  білдіреді  (Ritzer,  2011).  Жаьандану  жалпы  әлем  мен  ондағы 
мәдениеттерге  осындай  әсерін  тигізгендіктен,  біз  бұл  бөлімді 
жаьандану  көздері  мен  оның  экономикалық,  саяси  және  мәдени 
ықпалдарына арнаймыз.
Жаьандану көздері
Жаьандану технологиялық және  саяси күштердің бірігуінен туын- 
дайды  (Ritzer,  2011).  Интернет,  электронды  пошта,  ұялы  телефон 
және спутниктік телефондар және басқа құралдардың пайда болуы 
корпорациялар мен жеке адамдардың өз өнімдерін жеңіл, арзан әрі 
жылдам сатуына, халықаралық деңгейде инвестициялауына және 
жұмыс жасауына оң әсерін тигізді.  Сөйтіп, жүк және әуе тасымалы- 
ның шығындары уақыт өте келе арзандай бастады.
Мәдени соққы -  басқа мәдениет 
ықпалына ұшыраудан 
туындайтын ыңғайсыздықты 
білдіреді.
Мәдениет жаьандануы - мәде- 
ниет элементтерінің (соның 
ішінде, музыкалық стильдер, 
сән тенденциялары мен мәдени 
қүндылықтар) бүкіл әлемге тарау 
процесі.
Жаьандану процесі -  идеялардың, 
ресурстардың, тәжірибелер 
мен адамдардың барған сайын 
жергілікті деңгейде емес, әлемдік 
деңгейде әрекет етуі.