Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

298
10-ТАРАУ
шар болуы көп қиыншылық тудыруда. Қатерлі ісік ауруынан қайтыс 
болғандарды ескермегенде, ішімдіктен, зорлықтан және оқыс жағдай- 
дан және  өз-өзіне  қол жұмсаудан  қайтыс  болушылар  саны  Батыс  Еу- 
ропа мен АҚШ-қа қарағанда, Ресейде басым (Дүниежүзілік денсаулық 
сақтау ұйымының Еуропалық өңірлік бюросы, 2006).
Қорытындылай келгенде, Кеңес өкіметінің және АҚШ-тың әлеумет- 
тік жағдайын -  денсаулық, ауру және өлім көрсеткіштері анықтайды..
М е н т а л д ы қ   а у р у л а р
Әлеуметтік факторлар -  психикалық ауруларға тән ауыруы секілді эсер 
етеді. Алайда психикалық денсаулық -  жылына миллиондаған адамды 
қамтитын маңызды мәселе.
Психикалық аурулар саны қанша?
Ұлттық  кездейсоқ  сауалнама  нәтижесі  бойынша,  АҚШ-та  жұмысқа 
қабілетті  азаматтардың  11  пайызы  жыл  сайын  әлі  анықталмаған 
психикалық ауруға ұшырайды.  Ал 20 пайызы жеңіл немесе күрделі 
ауруларға  шалдығады  (Kessler  et  al,  2005).  Ең  көп  тараған  аурулар  - 
күйзеліс  және  спирттік  ішімдікке  тәуелдік.  Алайда  бұл  көрсет- 
кіштер шындыққа жанаспауы мүмкін. Өйткені олар медициналық 
диагнозға  емес,  ауру  белгілерін  мәлімдеген  құжаттарға  сүйенеді 
(Horwitz,  2002;  2007).  Зерттеушілер  нақты  нәтиже  бере  алмайды. 
Мысалы,  олар  үшін  кімнің  күйзеліске  ұшырағаннан  немесе  жа- 
рысқа дайындалғаннан салмақ тастағанын айыру мүмкін емес.
Психикалық ауруларға кім шалдығады?
Тән  ауруына  шалдыққан  жағдайдағыдай,  психикалық  ауруларға  да 
әлеуметтік  факторлар  эсер  етеді.  Осыған  қарай,  негізгі  екі  факторды 
қарастырамыз, олар -  әлеуметтік тап және жыныс.
Ә л е у м е ттік тап е р е кш е л ігі
1920  жылдан  бастап  әлеуметті  зерттеушілер  психикалық  ауытқуларға 
көңіл  аудара  бастады. Соның нәтижесінде,  кедейлердің бақуатты  адам- 
дарға қарағанда, көбірек психикалық аураларға душар болатыны анық- 
талды  (Eaton &  Muntaner, 1999). Оныц екі себебі бар:  біріншісі -  психика- 
лық аурулар адамдарға жұмысқа орналасуға немесе жұмыс орнын сақтап 
қалуға кедергі келтіруі мүмкін, ал адамдар соған қарай әлеуметтік бас- 
палдақ бойынша бірер саты төмендейді (Link et al., 1997).
Өмір  сүру деңгейі томен  адамдар  арасындағы әлеуметтік күйзеліс- 
гер  психикалық  ауытқуға  алып  келеді  (Aneshensel,  2009;  Schwartz  and 
Meyer, 2010). Мысалы, шизофрения диагнозы бар адамдардың көбі төменгі 
таптан шыққан және шулы, күйзелісті, қауіпті және физикалық тұрғы- 
дан жайсыз жұмыс орындарда еңбек еткен (Muntaner et al, 2004). Күйзеліс 
сияқты  психикалық  бұзылыстың  себебін  түсінуде  кедейлік  күйзелісі 
мен экономикалық қорғансыздық сезімдерінің маңызы зор.
Психикалық ауру көрсеткіштеріндегі әлеуметтік айырмашылықпен 
бірге психикалық ауру тәжірибесіндегі айырмашылық та маңызды. Пси- 
хикалық ауруға шалдыққан төменгі тап өкілдері ұзақ уақыт ауруханаға 
жатқызылады, бірақ тиімсіз ем қабылдайды. Шын мәнінде, психикалық 
денсаулықты қалпына келтіру, күрделі психикалық ауруға шалдыққан

ДЕНСАУЛЫҚ  ЖӘНЕ  ДЕНСАУЛЫҚ  САҚТАУ
299
адамдардан  гөрі  (кез  келген  тап  өкілі)  аз  уақытқа  эмоционалды  күй- 
зеліске ұшыраған орта тап өкілдері арасында жиі болуы мүмкін. Денсау- 
лық  сақтау  саласы  мен  емханаларды  қаржыландыру  азайғаннан  бері 
психикалық  аурудың  ауыр  түріне  шалдыққан  адамдардың  іс-әрекеті 
қоғамға қауіп төндіретін жағдайға жеткенде, аурухананың орнына түр- 
меге қамалатын болды. АҚШ Әділет министрлігінің дерегінше, түрмедегі 
бас бостандығынан айырылғандардың жартысынан көбі -  психикалық 
ауруға шалдыққан адамдар (fames & Glaze, 2006).
Гендерлік е р е кш е л ік те р
Күйзеліс  -   ең  көп  тараған  психикалық  аурудың  түрі,  АҚШ-та  ересек 
тұрғындардың 17 пайызы осы дертке шалдыққан (Kessler et al., 2005). Күй- 
зеліс -  кең тараған кесел, соның ішінде ер адамдарға қарағанда  әйелдер 
жиідушар болатын ауру.
Неге  әйелдер  күйзеліске  жиі ұшырайды?  Көптеген  ғалымдардың 
зерттеуі  бойынша,  әйелдер  көп  күйзеліске  түсетіндіктен  және  сол 
күйзелістің  себебін  бақылай  алмай  депрессияға  шалдығады  (Horwitz 
2002:173-179). Шын мәнісінде, депрессия көрсеткіші өз өмірін бақылау- 
да  ұстай  алмайтын  жұмыссыз  және  түрмыстағы  балалы  әйелдерде 
жоғары.  Мысалы,  кішкентай  балалары  бар  даяшы  әйелдің  кешкісіп 
ысгық ас дайын  болуын  күтетін  күйеуі  оның  өмірін, жұмыс кестесін 
немесе  күйзеліс деңгейін  бақылай  алмайды. Дәл  осылай жүмысынан 
айырылған  немесе  жүмысын  басқара  алмайтын  әйелдер депрессияға 
көбірек ұшырайды.
Керісінше,  әйелдермен  салыстырғанда  еркектер  психикалық  қоз- 
дырғыш  заттарды  жиірек  қабылдайтындары  жөнінде  және  құмар 
ойындарға  компульсивті  берілу  немесе  зорлыққа  бейім  тұру  сияқты 
қылықтарға тән лайықсыз әдеттерден көрінетін «тұлғаның бұзылуы» ту- 
ралы жиі айтады (Kessler et al., 2005). Ғалымдардыңтұжырымы бойынша, 
ер адам күйзелісті жағдайға агрессия немесе зиянды есірткілік заттарды 
қабылдау арқылы жауап береді. Сол себептен оларда осы іспетті аурулар 
пайда болады.
Д е н с а у л ы қ   с а қ т а у   с а л а с ы н д а  
ж ұ м ы с   і с т е у
Қоғамдық  өмірдің басқа  да  салалары  сияқты денсаулық сақтау  сала­
сында да рөлдер, мәртебелер және билік үшін күрестің өзіндік жиын- 
тығы бар. Бұл бөлімде денсаулық сақтау саласындағы медицина және 
медбике ісі сияқты екі маңызды ортаны қарастырамыз. Сонымен бірге 
денсаулық сақтау иерархиясында  өз жағдайын жақсарту үшін қалай 
күресетінін талқылаймыз.
Дәрігерлер: кәсіби автономия үшін күрес
Дәрігерлер  медициналық  қызметкерлердің  5  пайыздан  аз  бөлігін 
қүрайды.  Сонда да  медициналық мекемелерде басты орынға ие. Дәрі- 
герлер  ауруды  емдеу мен  анықтау үшін  жауапты.  Олар  емделушінің 
өзін  ұстау  үлгісін  қалыптастырады  және  көмек  көрсетуші  қосалқы 
қызметкерлердің,  техниктердің,  медбикелердің  тәртіп  ережелерін 
басқаруда  және  емхананың  үлгісін  қалыптастыруда  шешуші  рөл 
атқарады.