Бағдарламасы 18. 09. 2013 Баспа №1 «Көлік құралдары» ПӘнінен оқУ-Әдістемелік кешен

5В090100 – «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану»

мамандығына арналған


ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей

2013

Алғы сөз

1. Құрастырған

Құрастырған: ____________________ «Ақпараттық жүйелер» кафедрасының аға оқытушысы Сарсембеков Е.А., Бакиева А.Б., оқытушы Сагатбекова А.Б.
2. Талқыланды

2.1. «Ақпараттық жүйелер» кафедрасы отырысында қарастырылды.

Хаттама № 1 « 09 » 09 2013 ж.

Кафедра меңгерушісі __________ С.Смағұлов

2.2. Факультеттің оқу-әдістемелік бюросы отырысында қарастырылды.

Хаттама № 1 « 11 » 09 2013 ж.

Төрағасы __________ Бекбаева Р.С.
3. бекітілді

Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесі отырысында баспаға жіберуге ұсынылды және мақұлданды.

Хаттама № 1 « 18 » 09 2013 ж.

ОӘК төрағасы, бірінші проректор _______________ Искакова Г.К.

1. Дәрістер

2. Машықтану сабақтары

3. Студенттердің өздік жұмыстарының жоспары

Дәріс мазмұны:

1. 
   Жалпы түсінік
   
2. 
   Маркирлеу және мінездеме
   
3. 
   Қозғалыс құрамының қауіпсіздігі
   
4. 
   Автокөліктің жалпы құрылғысы
   

Автокөлік транспортының қозғалыс құрамы белгілеуі және өтімділігі бойынша келесі типтерге бөлінеді (сурет1.1).

Автобустарда вагондық және капоттық түрдегі кузовтары бар, әдетте, жүк автокөліктерінің агрегат базасында шығарылатын микроавтобустар кеңінен таралған.

Автопоездар автокөлік-тягачтардан, прицептерден және жартылай прицептерден тұрады. Автопоездар прицептілерге, седельные, роспуски болып бөлінеді.

Прицепті қозғалыс құрамы (сурет1.5) автокөліктер сияқты жалпыға арналған, мамандандырылған, арнайы бола алатын прицептер мен жартылай прицептерді өзіне қосады. Одан басқа жеңіл және жүкті болоуы мүмкін.

Жүк прицептері мен жартылай прицептері арасындағы айырмашылығы – прицептер автокөлік-тягачпен крюк-петля немесе шкворень-петля сияқты ауыр-сцепті құрылғымен байланысады, ал жартылай прицептер- тірек (опорный) седельді-сцепті құрылғымен байланысады.

Прицептер мен жартылай прицептердің құрылымы әр түрлі. Олар тасымалданатын жүкке байланысты бір, екі және көп ості болу мүмкін. Одан басқа , прицептер мен жартылай прицептер активті және активсіз прриводпен болуы мүмкін. Прицептер мен жартылай прицептердің жүргізуші дөңгелектері болады, оған автокөлік-тягач двигателінен қуат пен момент шығарылады. Активті приводсыз прицептер мен жартылай прицептерде жүргізуші дөңгелектер болмайды.

Қозғалыс құрамының өтімділігі (жаман жолда жүруге бейімделген) оның типі мен белгілеуіне байланысты әр түрлі.

Қозғалыс құрамының өтімділігі бойынша топтастыру негізіне автокөлік дөңгелегінің жалпы саны мен жүргізуші дөңгелектер санының сандық индексімен берілетін дөңгелектік формула қойылған.

Шектелген өтімділік автокөліктері (сурет1.6,а) қатты жабылған және құрғақ грунтты жолдарда жүруге арналған. Мұндай автокөліктерде біреуі жүргізуші болып келетін (алдыңғы және артқы) екі мосты болады. өтімділікпен шектелген автокөліктердің дөңгелектік формуласы 4*2 индекспен түсіндіріледі, бірінші сан- дөңгелектердің жалпы санын, ал екінші сан- жүргізуші дөңғгелектерінің санын береді. Егер автокөліктің жүргізуші дөңгелектері екіскатты (двухскатный) болса, онда формула бұрынғыдай болады 4*2.

Жоғары өтімділікті автокөлітер (сурет1.6,б) ауылды жерлерге арналған. Оларды грунтты жолдардағы сияқты қатты жабылған жолдарда да эксплуатациялауға болады. Мұндай автокөліктер жолдарда емес болоталы, балшықты және қарлы жерлерде, сол сияқты сулы жерлерде және тік подъемдарда жүруге бейімделген. Жоғары өтімділікті автокөліктерде бірнеше жүргізуші мосттары болады. Егер автокөлікте екі мост және олар жүргізуші болса, және 6*4, егер автокөлікте үш мосты жәнеолардың ортаңғысы мен артқысы жүргізуші болса олардың дөңгелектік формуласы 4*4 болады.

Жоғары өтімділікті автокөліктер (сурет1.6,г) ямалардан, сол сияқты жерлерден өтуге бейімделген. Мұндай атокөліктердің жүргізуші мосттары үш және одан да көп болады. Жоғары өтімділікті автокөліктердің дөңгелектік формуласы 6*6 және 8*8 болады.

Маркирлеу және мінездеме

Автокөліктер түріне және белгілеуіне байланысты кластарға бөлінеді, соған сәйкес маркирленеді. Автокөліктердің әр моделі өз мағыналарын береді.

Автокөліктердің базалық моделі деп оның модификациясы негізінде шығарылатын модельді айтамыз. Бұл үлкен партиялармен шығарылатын автокөліктің негізгі моделі.

Автокөліктің базалық моделіне төртмәнді сандық индекс тәуелденеді, бастапқы екі саны класты анықтайды, ал соңғы екі сан автокөлік моделін анықтайды. Сандық индекстің алдында өндіруші заводтың әріппен беріледі.

Модификация бесмәнді сандық индекстен тұрады, оның бесінші саны базалық модель модификациясының нөмірін анықтайды.

Жеңіл автокөліктер Қозғалтқыш цилиндрінің (литраж) жұмыс көлеміне байланысты бес класқа бөлінеді:

Класс Литраж,л Индекс

Кіші........................................................1,2...1,8 21

Орташа...................................................1,8...3,0 31

‡лкен......................................................3,5 жоғары 41

Биік..................................................регламентацияланбайды 41
Кейбір жеңіл автокөліктердің маркирленуін қарастырайық, мысалы ВАЗ-2105 және ВАЗ-21053. ВАЗ әріптері Влога автокөлік заводын білдіреді, 21 саны – кіші кластың жеңіл автокөлігін, 05 саны- бесінші модель (базалық), 3 саны – үшінші модификация.

Автобустар да ұзындықтарына байланысты бес класқа бөлінеді:

Класс ¦зындық,м Индекс
Ерекше кіші..........................................5,0 дейін 22

Кіші........................................................6,0...7,5 32

Орташа...................................................8,0...9,5 42

‡лкен......................................................10,5...12,0 52

Ерекше үлкен(мүшеленген)..................16,5 жоғары 62
ЛиАЗ-5256 маркирленуіне ЛиАЗ әріптері Ликиндік автобус заводын, үлкен кластағы автобус екенін, елу алтыншы базалық модельді білдіреді.

Жүк автокөліктері толық мысалдарына байланысты жеті класқа бөлінеді: бірінші класс (1,2 т дейін), екінші (1,2...2 т), үшінші (2...8 т), төртінші (8...14 т), бесінші (14...20), алтыншы (20...40 т), жетінші (40 т жоғары).

Жүк автокөліктерінде индекстің бірінші саны толық массасы бойынша автокөлік класын анықтайды, екінші сан жүк автокөлігінің типін көрсетеді (3- борттық, 4- тягач, 5- самосвал, 6- цистерна, 7- фургон, 8- арнайы). ‡шінші және төртінші сандар – автокөлік моделінің нөмірі, ал бесінші- модификация нөмірі. Мысалы, ЗИЛ-4331 Лихачев атындағы автокөлік заводын, 8...14 т массалы жүк автокөлігі, борттық, отыз бірінші модель екенін білдіреді.

Прицептер және жартылай прицептер төртмәнді сандық индекспен маркирленеді, оның алдында өндіруші-заводты білдіретін әріптік белгілеу қойылады. Прицептердің (жартылай прицептердің) әр түрлі модельдері үшін төртеуінің ішінен келесідей индекстің алдыңғы екі саны беріледі: жеңіл- 81(91), жүктік борттық- 83(93), самосвалды- 85(95), цистерналар- 86(96), фургондар- 87(97).

Индекстің төрт санының соңғы екі саны прицептер мен жартылай прицептер үшін лоардың толық массасына байланысты тәуелденеді, сәйкесінше прицептер және жартылай прицептер бес топқа бөлінеді:

Топ Толық масса,т Индекс

Екінші......................................................4...10 25...49

‡шінші....................................................10...16 50...69

Төртінші..................................................16...24 70...84

Бесінші.....................................................24 жоғары 85...99
Прицеп-ауыртасығышының ЧМЗАП-8390 маркирленуі Челябі автокөлік прицептерінің машиножасау заводы, 24 т жоғары толық массалы жүк прицепі екенін білдіреді.

Қозғалыс құрамының техникалық мінездемесі визиткалы карточкасы болып табылады. Онда бірінші орында автокөлікті толық , содан кейін – Қозғалтқышді, трансмиссиялы, подвескалы, тормаздық механизмдерін, шиналарын және кузовын сипаттайтын параметрлері көрсетіледі.

Техникалық мінездемеде автокөлік класы, орын саны (жүргізушіні қоса алғанда), дөңгелектік формула, жеке және толық масса, габаритті өлшемдер (ұзындық, ені, биіктігі), автокөлік базасы, алдыңғы және артқы дөңгелек колеясы, ең кіші жолдық просвет, ең кіші бұрылыс радиусы, автокөліктің максималды жылдамдығы, автокөліктің орнынан қозғалу уақыты, тормаздық жол, отынның бақылау шығыны, Қозғалтқыш типі, ооның жұмыс көлемі, максималды (номиналды) қуаты, максималды айналмалы момент, передача қорабының таратқыш қораптық және басты передачалық саны, алдыңғы және артқы подвесканың типі, алдыңғы және артқы тормаздық механизм типі, кузов типі көрсетіледі.
Қозғалыс құрамының қауіпсіздігі

Қозғалыс құрамының жоғары құрылымды-активті, пассивті және экологиялық қауіпсіздігі болу керек.

Автокөлік деп жергілікті рельссіз тасымалдаушы Қозғалтқыш орналасуы арқылы іс қимылға әкелетіңн құрылғы. Автокөлік детальдардан,түйіндерден, механизмдерден, агрегаттандардан,және жүйелерден тұратын күрделі машина.

Деталь деп біртекті материалдан тұратын (белгілеуі мен маркасы бойынша) жинақтау операция қолдануды қажет етпейтін құрылғы.

Түйін- деталь қатары, бір-бірінен бұранданбалы (резьбовых, қосылған, сваркеленген) және т.б қосылғыштар арқылы қосылған, күш пен қозғалыс арқылы түрлендіріледі.

Агрегат- бірнеше механизмның бір бүтінге қосылуы.

Жүйе деп- құрылғылар мен басқа құралдардың жұмыс барысында белгілі функцияларды орындауға арналған механизмның бір бірімен жинақталуы.

Барлық механизм,агрегат және жүйе негізгі 3 бөлікті береді. Оларды Қозғалтқыш, кузов және шаси құрылып автокөлікті береді.Жүк автокөліктің суреті 1.7, жеңіл 1.8 көрсетілген. Қозғалтқыш механикалық энергияның көзі болып табылды, оның қозғалуы автокөлікке қажет. Кузов жүргізушілерге, жолаушыларға, жүктерге және сыртқы әсерлерден (жел,жаңбыр,балшық) және тағы басқа. Шасси деп механизм,агрегат және жүйенің жиыны,қозғалыс пен басқарумен автокөлікті қамтамасыз етеді. Шасси құрамында жүйеге тасымалдаушы трансмиссия, алдынғы және артқы ілгіштер, дөңгелектер, көпірлер, руль құрылысы мен ттоқтату жүйесі жатады.

Трансмиссия автокөліктің барысында айналдырып күшті Қозғалтқышден жүргізуші дөңгелекке жібереді. Жүргізуші артқы дөңгелегі бар автокөліктің трансмиссясы сцеплениядан беру қорабы(коропка передач) кардан өткізгіші басты тасымалдауы , дифференция және жарты осіден тұрады. Басты тасымалдаушы дифференциялдау және жарты осі жүргізуші балка көпірінде орналасады. Алдынғы жүргізуші автокөлікті кардан тасымалдауында трансмиссиясы тасымалдау қорабымен басты тасымалдауының ортасында болмайды. Барлық жүргізуші дөңгелегі бар автокөліктің трансмиссиясын құрамына таратқыш қорабы еңгізіледі ,ол кардан тасымалдауымен жүргізуші көпірмен қосады.

Жүргізуші жүйе, ол орнатуға және барлық бөліктерді ,жүйе мен автокөлік механизмді бекітуге арналған. Жүк автокөлікте автобус, шасси базасында орындайтын жүк автокөлігі, жеңіл автокөлік үлкен мен жоғары класстары, және де жеңіл авокөліктердің өту жүйесі жоғары сапалы рама болып табылады . оларды рамалы автокөлік деп атайды. Жеңіл автокөлік тым кіші,кіші және орташа класстарында және автобустарында рама болмайды. Жүргізуші жүйесі функциясын кузов атқарады,ол жүргізуші деп аталады. Ал көліктің бәрі рамасыз деп аталады. Ілгіштің атқаратын қызметі жүргізуші дөңгелектің тығыз байланысқаның және автокөліктің жеңіл жүргізуі басқа сөзбен айтқанда жүргізушіге , жолаушыға, жүкке тегіс емес жолдан дөңгелектің соқтығысуынан қорғайды. Көбінесе жеңіл автокөлікте алдынғы және артқы ілгіші долады. Жүк көтеретін автокөлікте алдынғы және артқы ілгіші бір бірімен байланысты.

Дөңгелек- автокөлікті жолмен байланыстырады және қимылымен бұрылысты қамтамасыз етеді. Дөңгелектерді- жүргізуші деп атайды егерде оларға Қозғалтқышден қуат және айналмалы момент жатса. Басқармалы дөңгелектер деп бұрылысты қамтамасыз етеді, оларға айналмалы момент бармайды. Құрастырылған дөңгелектер деп атайды, егерде олар бір уақытта жүргізуші де, басқарушы да болса. Көбінесе автокөліктерде жүргізуші дөңгелек артқы, ал басқарушы алдынғы.

Көпірлер автокөліктің жүріп келе жатқан жүйесін ұстайды. Автокөліктерде жүргізуші, басқармалы және құрастырылған көпірлерді қолданылады, оларды сәйкесінше жүргізуші, басқарушы құрастырылған дөңгелектер болады. Автокөлікте жүргізуші болып артқы көпір,ал басқармалы мен құрастырылмалы- алдынғы болып табылады.

Руль құралы автокөлікті қозғалыс пен бұруды қамтамыз етеді. Автокөліктерде руль құралы күшейткішсіз қолданылады және де гидравлдық күшейткішпен пневматикалықты. Күшейткіші бар басқарушы руль жүргізушінің жұмысын жеңілдетеді және қозғалыстың қауіпсіздігін, басқа сөзбен айтқанда автокөліктің аппатқа ұшырамауын және ДТП-ны болдырмайды. Басқарушы рульде сол және оң жүргізуі болады, мемлекет автокөліктің қозғалыс бағытына байланысты қабылдаған. Сонымен қоса рульді дөңгелек кузовта немесе кабинада сол немесе он жақта орналасады, ол транспортпен жүрген кезде қарсы келе жатқанды жақсы көруді қамтамасыз етеді.

Тормоз жүйесі жүріп автокөліктің қозғалыс жылдамдығын азайтады, оны бір орында тоқтатады және ұстап тұрады , қозғалыс кезінде және тоқтап тұрғанда қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Автокөліктер бірнеше тормоздық жүйелермен құрылғыланады, олардың жиынтығы автокөліктің тормоздық басқаруы деп аталады.

Жұмыс тормоздық жүйесі қызметті және шұғыл тоқтатуға арналған, ло барлық автокөліктің дөңгелектеріне әсер етеді және жүргізушінің аяқпен тоқтатуда жүзеге асады.

Тұрақты тормоз жүйесі автокөлікті бір жерде қозғалыссыз ұстайды, ол тек қана артқы дөңгелектерге немесе валдық трансмиссияға әсер етеді. Жүргізушінің рычагты қолмен ауыстыру кезінде жүзеге асады. Артық тормоз жүйесі автокөлікті жұмыс тоқтату жүйесінің тізімінен шығару кезінде тоқтатады. Автокөлікте артық тоқтату жүйесі жоқ болған кезде оның жұмысын түзетілмелі жұмыс тормоз жүйесінің бөлігі (бірінші немесе екінші контур) немесе тұрақты тормоз жүйесі атқарады. Көмекші тормоз жүйесі (тормоз-азайтқыш) валдық трансмиссияға әсер етеді және басқаға қарағанда тәуелсіз тормоз жүйесін атқарады. Жұмысшы тұрақты және артық тормоздар барлық автокөліктерде қолданылады, ал көмекшіде тек қана жүк және үлкен жүк көтергіштер класы он екі тоннадан жоғары және автобустар толық массасы бес тоннадан жоғары болғанда қолданылады. Прицеп автопеездың құралы прицеп тормоз жүйесі мен жылдамдықты азайтып, тоқтатады және бір жерже ұстап тұруға, сонымен қоса автоматты түрде прицепті автокөлік-тягачынан алған кезде тоқтайды.

өзін тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Маркировка және техникалық мінездеме.
   
2. 
   Қозғалыс құрылымының қауіпсіздігі.
   

1. 
   Автомобиль. Основы конструкции / Н.Н. Вишняков, В. К. Вахламов, А.Н. Нарбут и др. — М.: Машиностроение, 1986.
   
2. 
   Вахламов В.К. Автомобили ВАЗ-2105, -2121, -2108, -2109. Кон­струкция. Эксплуатационные свойства. Устранение неисправнос­тей. Техническое обслуживание. — М.: Машиностроение, 1996.
   
3. 
   Автомобильдің құрылысы және пайдалануы,П.Ж.Жүнісбеков, Астана-2007ж.
   

Дәріс мазмұны:

Қозғалтқыштардың белгілеулері мен типтері

Негізгі анықтама және параметрлері

Төрт тактілі двигателдің жұмыс процесі

Автокөліктің двигателі механизмдер мен жүйелер жиынқтығын береді, жылу энергиясын құрып жанармай цилиндрда жанып механикалыққа айналады. Жаңа автокөліктерде поршеньді ішкі жану Қозғалтқышдер жанған кезде кеңейіп газдар поршеньдағы цилиндрға әсер етеді. Автокөлікте қолданылатын Қозғалтқышдерлің белгілері бойынша бөлінеді (2.1. сурет). Бензинді Қозғалтқыш жеңіл сұйық жанармайда жұмыс істейді- ол мұнайдан жасалатын бензин. Дизельді Қозғалтқыш ауыр сұйық жанармайда жұмыс істейді- ол да мұнайдан алынатын дизель. Көрсетілген Қозғалтқышдерден ең мықты бензинді, үнемді және экологияға зиян келтірмейтін дизельді, жоғарғы ПӘК көрсеткіші бар. Тең жағдайларда жанармайдың шығыны бензинде 25...30 % кем, бензинді Қозғалтқышге қарағанда.Сыртқы қосылғыштары бар Қозғалтқышдердегі жанармай цилиндрде емес карбюратор приборында(карбюраторлы Қозғалтқыш) немесе жібергіш трубоөткізгіштер(бензин септіргіш Қозғалтқышде) жасалады және цилиндрге дайын түрде түседі. Ішкі қосылғыштар бар Қозғалтқышдерде(дизель, бензин септіргіш Қозғалтқыш)жанармайды жасау үшін септіргіш жанармай цилиндрда жасалады.

‡рлеуді қажет етпейтін Қозғалтқышде вакуум арқылы цилиндрды толтырамыз, поршеннің үстіден астыға қозғалғаны цилиндрде құрылады. ‡рлемелі двигателде ыстық сұйық қысым цилиндрге компрес арқылы барады. әдей қосылғыштары бар жанармайдың электр ұшқыны арқылы свеча жанғышында жануы бензинді Қозғалтқышде болады.,ал қысқан кезде пайда болатың жану төрт тактілік толық жұмыс процесс двигателінде төрт такта(қысу, жұмыс жүру, шығу) арқылыҚозғалтқышдің жұмыс істеген кезде бірінен-бірі болады. Иррядты Қозғалтқышде цилиндрлер болады, олар вертикальды немесе 20...40⁰ бұрышында орналасады.

V тәрізді штательде 2 вертикаль қатар цилиндр бар,олар 75 емес,90⁰ бұрышта оналасады. V тәрізді 180⁰ бұрыш көбінесе жасайтын двигателде цилиндр қатарлардың арасында оппозитты деп аталады.

Екілік,үштік, төртік және бестік реиндровты двигателдер көбінесе қатарды орындайды, ал алтылық, сегіздік және көп цилиндрлі V тәрізді болады. ЕЕ¹ В Қозғалтқышде суық сұйық , суық сұйықтық орнына көбінесе антифриздер(төмен қату сұйықтық) қату температурасы минус 40 С⁰ және одан да төмен қолданылады.

Ауа салқындатқыш Қозғалтқышдерде салқындататың зат ауа болып табылады. Көбінесе Қозғалтқышдерде салқындатқыш сұйықтық қолданылады,және де ол эффекті.

Қозғалтқышдердің жұмысымен байланысты негізгі параметрлері қарастырайық.

‡стінгі өлі нүктесі(ВМТ)-үстінгі шеткі поршеннің орны бұл нүктеде поршен коленчатты валдан алыс орналасқан.

Төменгі өлі нүкте(НМТ)-төменгі шеткі поршеннің орны. Поршен кішкене коленчатты валға жақын орналасқан. өлі нүктелерде поршеннің қозғалысының бағыты бар және оның жылдамдығы 0-ге тең болады.

Поршеннің қозғалысы(S)өлі нүктелердің арасындағы қашықтық, бір такта циклдік жұмыс істейтін Қозғалтқышдің поршеннен өтуі әр бір поршеннің қозғалысы коленчатты валы 180⁰(жарты бұрылыс) бұрышта бұрылысына сәйкес болу керек.

Такт циклді жұмыс Қозғалтқышдің бір бөлігі, поршеннің бір жақтан екінші жаққа қозғалыста болады. Цилиндрдің жұмыс көлемі (V_h)-көлем,ВТМ-дан НМТ-ға ауысқан кезде поршеннен босатылуы.Жанған камера көлемі (V_c) поршеннің бос орын көлемі ВМТ-да орналасқан.

Толық циліндірлі көлем(V_a)-поршеннің бос орын көлемі НМТ-да орналасқан.

Жұмыс көдемі(литраж) двигателі-жұмыс көлемінің сомасы барлық цилиндрлі Қозғалтқыштерде (л немесе см³) қысу жағдайы –толық цилиндрлі көлемінің жанған камера көлеміне қатынасына тең.

E=VjV_c=(V_h+V_c)/

Қысу жағдайының көрсетуі бойынша цилиндрлі Қозғалтқышде сұйықтық неше рез НМТ-дан ВМТ-ға поршеннің қозғалысының көмегімен қосылады. Бшрақ жоғарғы қысу жағдайы қолданылатың жанармайдың қасиетіне тиым салынады. Ол Қозғалтқышдің детальдеріне қиындықты сонымен қоса күшейте түседі.

Қысу жағдайы карбюраторлы Қозғалтқышге жаңа жеңіл автокөліктерге 8...10, ал дизельге-15...20 құрайды. Осындай жағдайлармен бензинді Қозғалтқышде өзінен сұйықтын қысу жануы болмайды, ал дизельде керісінше сұйықтық өзінен жануы пайда болады. Поршеннің қозғалысы S және цилиндрдің диаметрі D Қозғалтқышдің өлшемін анықтайды. Егер S/D қатынасы <1 ,онда қысқа жүруші Қозғалтқыш болып табылады . көбінесе жеңіл автокөліктің двигателі қысқа жүруші болып таьылады.