Бағдарламасы 18. 09. 2013 Баспа №1 «Жол қозғалысын ұйымдастырудың көлік құралдары»

Солтүстік Американың теміржол көлігі мен Батыс Еуропаның теміржол транспортының арасында өзіндік айырмашылық бар.

Су транспортында да ерекшеліктер бар. Батыс Еуропаның басты өзендерінде өзі жүзетін жүк кемелері бар. Өздігінен жүзбейтін көлік ретінде ұсақ қайықтар мен ескірген каналдар саналады. АҚШ-тың өзендері мен каналдарында, тіпті басты өзендерінде өздігінен жүзбейтін үлкен кемелер – баржалар жүзеді.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Көліктегі көліктік–экспедициялық жұмыстың негізі.
   
2. 
   Көліктік процестің негізі.
   
3. 
   Негізгі терминдері мен жалпы түсінік.
   

1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.

2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта. Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.

3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.

4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
4–Дәріс. Көліктік процестерді техникалық жабдықтау. Көліктік процестерді ұйымдастыру және технология туралы жалпы түсінік

Дәріс мазмұны:

1. 
   Қозғалмалы құрылым санын анықтау.
   
2. 
   Көліктік процестерді ұйымдастыру және технология туралы жалпы түсінік.
   
3. 
   Тасымалдаудың өздік құны.
   
4. 
   Жолаушыларды және жүкті жеткізу мерзімі және жылдамдығы.
   

Қажетті көлік түрлеріне қатысты көлік бірліктерінің саны жарты күндік тасымалдаумен және Qот/с бойынша жүк жіберумен анықталады.

Qот= Г_от/ Т_пер т/күндер

Мұндағы, Г_от – тасымалданатын жүктің көлемі, т;

Теміржолдар мен автомобильдер жыл сайын жұмыс жасаса, су көліктері үшін мезгілдік жұмыс режимі бойынша жұмыс атқарады. Сол үшін су көлігінде Тпер және Т нав салыстыру керек. Егер Т_пер > Т_нав болса, онда бұл жағдайда

Болады.

qфi=qi*yi m;

Онда көлік бірлігінің жарты күндік санын былай анықтаймыз:

Nei= Qот/ qфi. шт;

Айналым негізінде мына формуламен анықталады:

O=Тд+Тпор+Тдоп, час

Мұндағы, Тпор – жіберілген пунктке жүктің жетілу уақыты, сағ., Тдоп – қосымша операциялар уақыты, сағ. Әр көлік түрінің айналымын және жеткізілу мерзімін анықтау қажет.

1. 
   Қозғалмалы құрылым санын анықтау.
   
2. 
   Көліктік процестерді ұйымдастыру және технология туралы жалпы түсінік.
   
3. 
   Тасымалдау өздік құны.
   
4. 
   Жолаушыларды және жүкті жеткізу мерзімі және жылдамдығы.
   

1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.

2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта. Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.

3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.

4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
5–Дәріс. Темір жол көлігі

Дәріс мазмұны:

1. 
   Темір жол көлігі.
   
2. 
   Темір жолдың шығу және даму тарихы.
   
3. 
   Темір жолды басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі түсініктері.
   

Жүк және жолаушыларды рельстік жолдармен вагондардың көмегімен локомативтік немесе моторвагондық, сүйретпе арқылы тасымалдайтын көлік түрі.

Қазіргі темір жол көлігі – темір жол жүйесінің ұзақ даму процесінің нәтижесі және оның жеке элементтерін жетілдіру: жолдар, станциялар, вагондар сүйретпе құралдары, дабыл, байланыс және тағы басқа.

Темір жол көлігінің пайда болуы – ірі өнеркәсіптің пайда боуымен, әсіресе тау – кең өндіру және металургияның дамуымен тығыз байланысты. 18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың басында капитализмнің дамуымен жүк айналымының құрылымы біржола өзгерді, темір кенін, көмірді, орман және құрылыс материалдарын жаппай тасымалдау қажеттілігі туды.

Алғашқы әлемдегі жалпы қолданыстағы бу сүйретпесімен Стоктон – Дарлигтон (Англия, 21 шақырым) 1825 жылы Дж. Стефенсонмен құрылған. 30 жылдары темір жол – Австрияда, Германияда, Бельгияда, Францияда және тағы басқа пайда болады. 1830 жылы АҚШ – та бірінші темір жол ашылды. Ресей темір жол құрылысын бастаған, алғашқы мемлекеттер қатарында болды.

1850 – 1870 жылдары басқада құрылықтарда темір жол құрылысы: Азияда, Африкада, Оңтүстік Америкада және Австралияда басталды. Темір жол құрылысы кейінгі жылдары ірі көлемде жүрді, уақыт және мемлекеттер бойынша теңсіздікте жүрді. 20 ғасыр басында бүкіл әлемде темір жол жүйесі 1 млн. шақырымға өсті. Ең ірі жолдар жүйесінің өсуі 1880 – 90 жыл аралығында және 1914 – 18 жылдары 1-ші дүниежүзілік соғыстың алдында, бұл кезде орташа есеппен іске қосуға жылына 20 мың шақырым темір жол тапсырылды. Темір жолдың жоғары өнімі 19 ғасырда басқа көліктермен салыстырғанда, олардың ірі артықшылығында.

Осылайшы алғашқы темір жолдар бойынша жүктерді тасымалдау 4 – 7 рет арзан, автокөлікпен және таяз сулы өзендер мен каналдар бойынша бағасы төмен темір жол техникасын жетілдіру және тасымалдау көлемінің өсуі ары қарай тасымалдау бағасының төмендеуіне әсер етті.

Бүгінгі Қазақстан Республикасында темір жол бойынша жүктерді тасымалдау дифференциалды; жолаушы шақырымдары да тұрақты өзіндік өсуде. Бірақ, темір жол бойынша тасымалдаудың өзіндік бағасы тек жоғары жүк тасымалында (мысалы, КСРО-да 18 млн. шақырым, 1 шақырым іске қосу жүйесінің ұзындығы) және жоғары тасымалдау ұзақтығы (мысалы, КСРО-да 861 шақырым) және де ауыр салмақты поездармен тасымалдауды іске асыру кезінде (250 т. жоғары брутто). Темір жол арқылы қысқа аралықтар бойынша жүк тасымалдау жалпы жеңіл салмақты поездармен кішігірім тасымалдау, өзіндік тасымалдау бірнеше есе өседі және көптеген жағдайда автокөлікпен жүктерді тасымалдау жоғары болып келеді. Темір жол бойынша жүктерді жеткізу жылдамдығы өзіндік және труба арқылы көліктермен салыстырғанда екі есе жоғары, бірақ автокөлікпен және авиакөлікке қарағанда төмен. Мысалы, КСРО-да темір жол бойынша жүктерді жеткізу жол жүру кезінде вагондардың барлық түрлерінің тұруын есептегенде 240 – 320 шақырым тәулікте немесе 10 – 12 км/сағ. құрайды. Жолаушылар поездарының қозғалыс жылдамдығы (эксперстерді санамағанда) қазіргі автобустардың қозғалыс жылдамдығына жақын. Темір жолдардың өткізу мүмкіндігі жоғары бірнеше млн. тонна жүкпен жылына (біркелкі жүйе бойынша) 100 млн. тонна әр жақтарына (екі жолды жүйе бойынша). Темір жол тасымалдары жыл мезгілінің және тәуліктің уақытында үнемі жүзеге асырылады.

Темір жол жүйесінің жылдам дамуына 19 ғасырдың аяғы – 20 ғасырдың басы әскери – стратегиясының үлкен мәніне әсер етті. Осымен басты үлгіде көптеген мемлекеттерге темір жол құрылысын салуға мемлекеттік көмек болады. 20 ғасырдың 70 жылдардың басында ірі мемлекеттердің ішінен АҚШ – тың барлық темір жолдары жеке болады. Қалған капиталистік әлемде 85% темір жол жүйелері мемлекеттік, соның ішінде Ұлыбританияда 90% жоғары, ФРГ –да 85%, Италияда 77%, Бельгияда 88%, Жапонияда 80% жоғары революцияға дейінгі Ресейде 1913 жылы 70% темір жол жүйесі мемлекеттік және 30% жеке болады. Капиталистік мемлекеттерге темір жол құрылыстары кезінде ірі қаржылық алаяқтың және қазынашылдық жасалды. Темір жол тасымалдары басқа көлік түрлерімен тасымалдаумен салыстырғанда көптеген аудандарда монопольдік жағдайды арзандатты. Бұл 19 ғасыр ең қолайлы тарифтерді темір жол бойынша тасымалдауға орнатуға және үлкен табыс алуға септігін тигізді. Темір жол көлігінің дамуы капиталды орталықтандыруға түрткі болды. 19 ғ. 1 шақырым темір жол жүйесін құру, 50 – 100 мың. рубль алтынмен айналды. Осыдан шығаратынымыз, ірі емес құрылыс тек жеке млн.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Темір жолдың шығу және даму тарихы.
   
2. 
   Темір жолды басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі түсініктері.
   

1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.

2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта. Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.

3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.

4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
6–Дәріс. Автомобиль көлігі

Дәріс мазмұны:

1. 
   Автомобиль көлігі.
   
2. 
   Автомобиль көлігінің шығуы туралы.
   
3. 
   Автомобиль көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі түсініктері.
   

Автомобиль көлігі – 20 ғ. автомобиль өндірісінің өсуі және автомобиль жолдарының құрылысының өсуі шегінде дами бастады. Егер 19 ғ. темір жол көлігі, ішкі сулы және ат көлігі итеріп жіберіп, кең таралған көлік түрі болады, 20 ғ. дамып келе жатқан автомобиль көлігі темір жолын итеріп жібереді.

Автомобиль көлігінің 1913 – 1965 жылдарда бір бөлігі (ішкі жүк айналымы) әлемде 0,2% -дан 17,1% -ға өсті, ал темір жол көлігі сәйкесінше 72,9% -дан 50,7% кемиді. Автомобиль көлігі – капиталистік мемлекеттерде басқа көліктермен бәсекелестік күресте, әсіресе темір жол және (кейбір мемлекеттердің шектеу шараларын қабылдағанына қарамастан) басқа көлік түрлерімен салыстырғанда өте жоғары дамуда. Автомобиль көлігімен жүктерді тасымалдау көлемі 1964 жылы бүкіл әлемде 53 млрд. т. өсті, ал жүк айналымы – 1370 млрд. т. экономикалық дамыған капиталистік мемлекеттерге 77,9 жүк айналымы үлесі болады.

Автобуспен бүкіл әлемде жолаушыларды тасымалдау (әлеуметтік мемлекеттерсіз) 1963 жылы 12,5 млрд. жолаушылар (1950 – 45,1 млрд.) соның ішінде қалааралық хабарламалар 17,8 және қалалық 27,3 млрд, жолаушылар. Еуропа және Азияның бөлігіне 35% жолаушылар бүкіл әлемнен автобустармен тасымалданады. 1964 жылы жеңіл автомобильдер 282 млрді жолаушы тасымалдады. Олардың ішінен Солтүстік Сібірге – 50%, Еуропаға – 38%. 1964 жылы Әлемдік жолаушылар айналымы 922 млрд-қа жетті және 3344 млрд жолаушылар-км (жеңіл автомобиль). КСРО- да автомобиль көлігі капиталистік мемлекеттерге қарағанда кейінен дами бастады. Патшалық Ресейде автомобиль көлігі нақты болған жоқ. 1-ші дүние жүзілік соғыс қарсанында Ресейде 8,8 мың автомобиль, артық жері жеңіл шенеуніктерге,помешниктерге, фабриканттарға жатады. КСРО-да отандық автомобиль өндірістік құрғаннан кейін жоғары қарқынмен дами бастады. Автомобиль көлігінің КСРО-дағы жылдық және болашақ мемлекеттік жоспарлармен ,мұнда оның жұмысы басқа көлік түрлерімен координациялық мүмкіндігі есептеледі. КСРО-да автомобиль көлігі бірыңғай көліктік жүйе ретінде дами бастады.

Автомобиль көлігімен жүктерді тасымалдау 1940 жылдан 1967 жылдар аралығында 14 рет, қалалық хабарлама арқылы жолаушыларды тасымалдау -38 рет, қала ішілік тасымал тек автобуспен 43-рет өсті. 1967 жылы автомобиль көлігінің бір бөлігі жалпы тасымал көлемі 78,5%-ды құрады.Автомобиль көлігі 4 есе көп жүк, басқа көлік түрлеріне қарағанда көп тасымалдады.

Автомобиль көлігі басқа барлық көлік түрлеріне қарағанда өте аз, және 14,2 км құрады, темір жол көлігінің орташа ұзақтығы 830 км теңіздік 2013 теңіздік миля 3718 км, өзендік 493 км, онда оның жүк айналымы 5,3% КСРО-ның басқа көлік түрлерінің жүк айналымының жалпы көлемін құрады.

Автомобиль көлігінің жүкті жеткізу жылдамдығы жоғары. Егер жүктерді темір жол арқылы жеткізу жылдамдығын ескерсек кәдімгі поездар 100% , онда Автомобиль көлігі қала аралық тасымалдарда 180-200% құрайды. Автомобиль көлігінің қысқа қашықтықтарға жүк жеткізу жылдамдығы 10-12 км, басқа көлік түрлерімен салыстырғанда өте жоғары. 1967 жылы автомобиль көлігі жалпы қолданыстағы КСРО-ға 23-млрд, жолаушылар тасымалдады. Жалпы ұзақтығы 1,5 млн км жоғары тұрақты жұмыс істейтін қала аралық жолаушыларды тасымалдайтын автобустар жетті. Совет Одағының автомобиль көліктерінде 5 млн-нан көп жұмыс істейді. Автомобиль көліктерінің жұмыс істеу аясы кеңейді. Бірақ көп еңбекті және ақшалай шашылу автомобиль көліктерінде басқа көлік түрімен салыстырғанда аз жүк көтеруі және автомобиль сыйымдылығы, жүктерді салыстырмалы алыс қашықтықтарға тасымалдау көп, автомобиль көліктері экономикалық тиімді, себебі жүктерді есіктен есікке қосымша жүктіліксіз тиеу-түсіру жұмыстарын шашылуын кемітеді, бірақ жүктің жолда болу уақытында қысқартады.

Автомобильдердің ірі көліктік кәсіпорындар да шоғырлануы автомобиль көліктерінің тасымалдарға қатысу бөлігін ұлғайтып қоймай тұрақты түрде көлік процессін мүлтіксіз, прогрессивтік тасымалдау тәсілдеріне енгізу көліктік – экспедициялық қызмет көрсетуді жақсартады, рационалдық емес тасымалдарды қысқартуға, тікелей жүктерді өндіруші мен сатып алушыға тасымалдауды ұйымдастыру.

1. 
   Автомобиль көлігінің шығуы туралы.
   
2. 
   Автомобиль көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі түсініктері.
   

1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.

2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта. Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.

3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.

4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
7–Дәріс. Өзен (ішкі су) көлігі

Дәріс мазмұны:

1. 
   Өзен-су көлігі.
   
2. 
   Өзен көлігінің шығуы және дамуы тарихы.
   
3. 
   Өзен көлігін басқару және ұйымдастыру, ткхника, технология ерекшеліктері.
   

Өзен-су көлігі елдердегі жыл мезгіліне байланысты жұмысына қарамастан, басқа көлік түрлерімен салыстырғанда артықшылықтарға ие. Үлкен өзендерде су жолдарын ұйымдастырудағы шығын теміржол салуда кеткен шығындармен салыстырғанда 8 - 10 есе аз. Магистральды суларда тасымалдаудың өзіндік құны теміржолдағы тасымалдауға қарағанда 35% төмен және автомобильге карағанда 3 – 5 есе аз.

Кеме. Өзен-су көлігі өз міндеттеріне карай көліктік, техникалық және көмекші болып бөлінеді. Көліктік түріне жолаушыларды, сужүктерін тасымалдайтын кемелер, итерушілер және буксирлер жатады. Жолаушыларды тасымалдау жергілікті және транзиттік міндеттермен көрсетілген. Сужүктерін тасымалдайтын кемелерде жүк міндетті түрде палуба арқылы тасымалданады және онда кез келген жүк, кішкентай үйшіктер, негізінен минералды-құрылыстық материалдар тасымалданады. Мұнай тасымалдайтын кемелер – танкерлер сұйық жүктерді (мұнай, мұнай өнімдері) палубада орналасқан трюмалар және танкалармен (бактарда) тасымалдайды. 1968 жылдан бастап кемелер – бір бағытта мұнай, кері бағытта – жүктерді тасымалдайды. Техникалық флотқа жолда болатын әр түрлі жұмыстарды орындайтын су түбіне бағытталған снарядтар, жағдайға байлынысты өзгеретін кемелер жатады. Көмекші кемелерге дебаркадерлер, брандвахттар, жүзбелі дүкендер, жөндеу шеберханалары, паромдар, жүзбелі крандар, құмдар мен гравиилерді ұстауды орналастыру, қызметті-көмекші кемелер. Өзен-су көлігінде маңызды орынды мұз жағдайларындағы жұмысты қамтамасыз ететін кемелер ледоколдар алады. Су кемелері өзі жүзетен және жүзбейтін болып келеді. Өзі жүретін кемелер двигательдер типіне катысты пароходтар, теплоходтар және дизель-электроходта, ал қозғалыс типтеріне катысты – винттік, дөңгелектік, суатқыш және ауа жастықшалы болады. Өзі жүрмейтін кемелерға баржалар, лихтерлер, баркастар және басқалар жатады. Көптеген елдерде, соның ішінде оңтүстік-шығыс Азияда өзендерде джондар және ұсақ желкенді және ескекті кемелер қолданылады.

Адамдар ерте заманнан бері өзендерді қозғалыс, жол ретінде пайдаланады. Б. з. мың жыл бұрын Месопотамияда, Ежелгі Египетте, Ежелгі Қытайда желкенді және ескекті кемелер қолданылды. Ресейде суда жүзудің көпғасырлық тарихы бар. Ежелгі славяндар хабарлама жіберудің табиғи жолы өзендер мен көлдердің жағасына қоныстанған. Славяндар 9 ғ. су кемелерімен Дон, Волга және Каспий теңізінде жүзген.Балтық теңізін Қара теңізбен байланыстыратын Волхов-Днепр жолдарымен кеме керуендері жүзген. 18 -19 ғ. басында волоктардың орнына жасанды су жүйелері құрылды: Вышневолоцкая (1708), Тихвинская (1811), Мариинская (1810) және басқалар.

19 ғ. басында орыстың өзен-су құрылысында металл пайдаланыла бастады. Бұл уақыт кемелерде механикалық двигательдер қолданумен сәйкес келді. Пароходтарды ең алғаш Петербургте (1815), кейін Камадағы Пожва қаласында құрастырылды. Волгада көптеген пароходтар қоғамы құрылды: «Общество по Волге» (1843), «Кавказ и Меркурий» (1850—59), «Самолёт» (1853), Камск-Волжск пароходтар қоғамы «Польза» (1854) және басқалар.

20 ғ. басында су кемелері ішіндегі бу көлігін іштен жанатын двигатель ығыстырды. Өзен-су көлігі арқылы жүк тасымалдау 49,1 млн. т . жетті. Ал жолаушылар саны 11 млн. адам болды.

Флот құрамы әскери кезеңнен кейін саны және сапасы жағынан өзгерді: орташа қуаттылығы, жүк көтеруі, жолаушылардың сыйымдылығы және кемелер қозғалысының жылдамдығы артты.

Магистральді өзендердегі буксир-толкачтардың қуаттылығы 2950 квт (4000 л. с.) жетті.

Елдер	Жылдар	Су жолдарының бойлығы, км	Буксирлер және толкачтар		Өзі жүзбейтін кемелер		Өзі жүзетін жүк флоттары
			Кемелер саны	қуаттылығы, мың л. с.	Кемелер саны	Жүк көтеруі, мың т	Кемелер саны	Жүк көтеруі, мың т қуаттылығы, мың л. с.
АҚШ	1971	41100	4092	3847	19 480	22 160	—	—
РФ	1972	5900	401	207,7	1120	1106,9	4394
Франция	1972	8600	222	135,4	1560	884,0	5436

Дамушы елдерде ішкі су жолдарының орташа бойлығы 20 ғ. 70-жылдары 164 мың км. құраса, Латын Америкасында – 82 мың км.; Африка елдерінде - 34 мың км.; Азия елдерінде – 48 мың км. құрайды. Су жолдары өзінің техгикалық деңгейінің төмендігімен және көліктік қолданылуының әлсіздігімен ерекшеленеді. Көптеген дамушы елдерде өзен көліктері ескі кішкентай суда жүзетіндер, көбінесе желкендер, кемелер қолданылады.